Ordo: Lamiales
Ağaç, çalı, otsu veya parazit klorofilsiz otsu bitkilerdir. Yapraklar almaşık, karşılıklı veya dairesel dizilişlidir. Çiçekler hermafrodittir ve zigomorfik simetri ile karakterize edilirler.
Stamenler petal sayısı kadar veya 2-4 adettir. Ovaryum 2-4 lokusludur.
Önemli familyalarından bazıları şunlardır:
Verbenaceae
Lamiaceae (Labiatae) Scrophulariaceae
Oleaceae
LAMİACEAE (LABİATAE)
(BALLIBABAGİLLER)
Türkiye’ de 45 cins ve 513 türle temsil edilen bir familyadır. Akdeniz çevresinde çok sayıda türü bulunur. Genellikle güzel kokulu, tek veya çok yıllık bitkiler, nadiren çalılar veya ağaçlardır. Gövde genellikle tipik olarak 4 köşeli veya bazen yuvarlaktır. Yapraklar daima karşılıklı ve stipulsuzdur. Çiçekler braktelerin veya üst yaprakların koltuğunda halkavari görünüşe sahip vertisillat veya kimoz çiçek durumu meydana getirirler.
Kaliks 5 loplu veya bazen 2 dudaklı olabilir. Korolla bitişik petalli, zigomorfik, bilabiat(iki dudaklı), genellikle üst dudak 2 ve alt dudak 3 lopludur. Androkeumda arkadaki stamen kaybolmuştur ve genellikle stamenlerin 2’si uzun, 2’ si kısadır veya yalnızca 2 tane stamen mevcuttur. Staminoid (gelişmemiş stamen) bulunabilir. Genellikle gerideki (yukarıdaki) stamen çifti, öndeki(aşağıdaki) stamen çiftinden daha kısadır.
Stamenler korolla tüpünün içinde veya dışında olabilir. Anter 1 veya 2 tekalı, nadiren uzamış bir bağlayıcı doku ile ayrılmıştır.
Dişi organ 2 karpelli olduğu halde, ovaryum 4 parçalı ve 4 odacıklı bir görünüşe sahiptir. Stilus ginobaziktir.
Meyve 4 veya daha az sayıda fındıkcıktan oluşur.
Familya üyeleri salgı tüyleri ve pulları ile çok çeşitli aromatik ve uçucu yağ içerirler. Bu bitki esansları farmokoloji ve parfümeri sanayinde çok önemlidir. Bazıları da baharat olarak kullanılır ve süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Genus: Ajuga L. (Mayasıl Otu):
Tek veya çok yıllık otsu bitkilerdir.
Yapraklar tam, dişli veya üç parçalıdır.
Çiçekler yaprak koltuklarında 2-6 adettir.
Korolla iki parçalıdır. Üst dudak tek ve çok kısa, alt dudak iyi gelişmiş ve 3 loblu ve ortadaki çok büyüktür.
Türkiye’de 22 türü vardır. En yaygın olanları A. chia ve A. orientalis’ dir.
A. orientalis A. chia
Ajuga sp.
Genus: Teucrium L. ( Yer meşesi):
Çok yıllık otsular veya küçük çalılardır. Yapraklar tam veya parçalıdır.
Çiçekler üst yaprakların koltuğunda rasem, panikül veya başçıklar şeklindedir.
Kaliks 5 dişlidir. Korolla tek dudaklıdır.
Stamenler 4 adettir.
Çoğunluğu Akdeniz Bölgesi’nde yayılış gösterir. Ülkemizde 26 türü mevcuttur.
T. polium L. ve T. chamaedrys Boiss.
en yaygın olan türleridir.
T. polium
T. chamaedrys
Genus: Phlomis L. (Çoban çıraları):
Tüylü, çok yıllık, otsu ya da çalımsı bitkilerdir. Yapraklar basittir. Çiçekler yaprak koltuklarında bulunur. Korolla mor, pembe veya sarı renklidir ve iki dudaklıdır.
Stamenler 4 adettir. Akdeniz’den Çin’e kadar yayılış gösteren cinsin ülkemizde 34 türü vardır.
Genus: Lamium L. (Ballıbaba):
Tek veya çok yıllık otsulardır.
Yapraklar basit, kenarları dişlidir. Kaliks tüpsü veya çan şeklindedir. Korolla mor, pembe, krem veya beyaz renkte, 2 dudaklıdır. Stamenler 4 adettir.
Ülkemizde 27 türü bulunur.
L. purpureum L. album
Lamium sp.
Genus: Salvia L. (Adaçayı):
Keskin kokulu, tek veya çok yıllık, otsu ya da çalımsı bitkilerdir. Yapraklar basit ya da pinnat parçalıdır. Korolla belirgin şekilde iki dudaklıdır. 4 stamenden sadece 2’si verimlidir, diğer 2 tanesi küçülerek, staminod şeklini almıştır.
Anterlerin çok uzamış olan ve kaldıraca benzeyen bir konnektifi vardır.
Konnektif kollarından uzun olan verimli tekayı, kısa olanı ise verimsiz tekayı taşır.
Nektar emmeye gelen böcekler verimsiz tekaya dokunacak olursa, konnektif kısmı kaldıraç gibi hareket eder ve anterin verimli olan tekası böceğin sırtına dokunur.
Böylece polenler böceğe ulaşmış olur. Salvia’da kendi kendine döllenmeyi önlemek için anterler ovaryumdan önce olgunlaşır(proterandri).
Salvia üyeleri farmokolojik açıdan önemli olan bir uçucu yağ içerirler.
Ayrıca bazı türleri adaçayı olarak kullanılır.
Oldukça geniş yayılışı olan cinsin ülkemizde 86 türü bulunmaktadır.
S. officinalis
Salvia sp.
Genus: Thymus L. (Kekik):
Aromatik, çok yıllık otsu ya da küçük çalımsı, yastık oluşturan bitkilerdir.
Yaprakları küçük ve basittir. Kaliks belirgin iki dudaklıdır. Korolla çoğunlukla pembe, bazen beyaz renkte ve iki dudaklıdır.
Stamenler 4 adettir ve korolladan uzundur.
Ülkemizde 37 türü bulunmaktadır.
Bunlardan bazılarının yaprakları baharat olarak kullanılır.
Thymus sp.
Thymus sp.
Genus: Mentha L. (Nane):
Bol mentol içerdiklerinden keskin kokulu, çok yıllık, otsu bitkilerdir. Daha çok su kenarlarında ve nemli alanlarda yayılış gösterirler. Yapraklar basittir. Korolla iki dudaklıdır. Stamenler 4 adettir ve korolladan uzundur.
Mentol içermeleri nedeni ile farmokolojik açıdan önemlidirler.
Ülkemizde 7 türü yayılış göstermektedir.
Mentha sp.
Mentha sp.
Genus: Sideritis L. (Dağ çayı):
Güzel kokulu, tüylü, çok yıllık otsu bitkilerdir. Brakteler yaprak şeklindedir.
Ülkemizde çoğu endemik olan 38 türü vardır. Türlerden birçoğu “adaçayı” ya da
“dağ çayı” adı ile bilinir ve bitkinin toprak üstü kısmı çay gibi demlenerek içilir. Son yıllarda ihraç edilmeye de başlanmıştır.
Sideritis sp.
S. sipylea (Endemik)
SCROPHULARİACEAE
(SIRACAOTUGİLLER)
Otsu bitkiler, çalılar veya nadiren ağaçlardır. Bazıları da ototrof veya parazit olabilir.Yapraklar almaşık, karşılıklı veya dairevi dizilmiş, basit veya parçalıdır.
Kaliks 4-5 segmentli durumdan iki dudaklı(bilabiat) duruma doğru değişiklik gösterir. Korolla şekli çok değişik olmakla birlikte, genel olarak zigomorfik ve iki dudaklıdır. Korollanın bazal kısmında spur (mahmuz ) bulunabilir.
Stamen sayısı bazı bitkilerde 2, genellikle 4 tane ve bunlardan 2’si uzun, 2’si kısadır. Nadiren stamen sayısı 5’ de olabilir. Üst durumlu ovaryumun stilusu daima terminaldir. Plasentalanma eksensel ve plasenta bölgesi şişkindir.
Çok sayıdaki tohum taslakları düzensiz olarak dizilmişlerdir.
Meyve tipik bir kapsüldür fakat açılma şekli çok farklıdır. Meyve çoğunlukla septisit, nadiren lokulusid veya porosit kapsül olabilir.
Oldukça kozmopolit bir familyadır.
Birçok türünden önemli ilaçların yapımında kullanılan hammadde elde edilir (Veronica officinalis gibi). Birçok türü de süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.
Genus: Verbascum L. (Sığır Kuyruğu):
Bir, iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir.
Dip yaprakları rozet şeklinde, gövde yaprakları almaşıktır. Yapraklar genellikle yoğun tüylü, basit ya da parçalıdır.
Çiçekler gövde ve yan dalların ucunda değişik şekillerde ( spika, rasem, panikula vb.) düzenlenmiş, iki eşeylidir. Sepal ve petal 5 adet, çoğunlukla sarı, bazıları mor renklidir. Stamen 4-5 adettir.
Ülkemizde çoğu endemik olan 230 kadar türü vardır.
Genus: Linaria Juss. ( Nevruz Otu):
Tek veya çok yıllık otsu bitkilerdir.
Yapraklar basit, korolla iki dudaklı ve mahmuzludur. Stamen sayısı 4 adettir.
Ülkemizde özellikle Batı ve Güney Anadolu’da yayılış gösteren 20 kadar türü bulunur.
L. genistifolia subsp. genistifolia
L. vulgaris
Genus: Antirrhinum L.
Species: Antirrhinum majus L.
(Aslanağzı): Park ve bahçelerde sık rastlanan tek yıllık bir türdür. Zigomorf çiçekleri iki dudaklı, korolla tüpünün alt kısmı şişkindir. Stamen sayısı 4 adettir.
Meyve porosit kapsüldür. Süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Genus: Scrophularia L. (Sıracaotu):
Tek, iki ya da çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar genellikle karşılıklı, tam veya parçalıdır. Kaliks 5 loblu, korollanın alt kısmı şişkin tüp şeklindedir.
Stamenler korolla tüpünün içine gizlenmiştir. Türkiye’de 57 türü mevcuttur.
Genus: Veronica L. (Yavşan otu):
Tek veya çok yıllık otsular, nadiren de yarı çalılardır. Yapraklar karşılıklıdır.
Çiçekler 1- çok sayıda, zigomorfik, mavi, mor, kırmızımsı veya beyaz renktedir.
Stamenler 2 adettir. Ilıman ve soğuk bölgelerde yayılış gösterir. Ülkemizde 79 kadar türü bulunur.
V. arvensis
Veronica sp.
Genus: Digitalis L. (Yüksük Otu):
Bir, iki ya da çok yıllık otsu bitkilerdir.
Yapraklar basit, tabanda rozet şeklinde, gövde üzerinde almaşıktır. Kaliks derin 5 parçalıdır. Korolla 2 dudaklı, alt dudak daha büyük ve sarkıkdır. Stamen 4 adet ve didinamdır (2 uzun, 2 kısa stamen).
Digitalis türleri önemli tıbbi bitkilerdendir. D. purpurea L. (Kırmızı çiçekli yüksük otu) ‘nın kültürü de yapılmaktadır. Ülkemizde 5’i endemik olan 9 türü vardır. D. ferruginea L. (pas renkli yüksük otu) en yaygın türdür.
D. purpurea D. ferruginea
D. trojana (Endemik)
ORDO: BRASSİCALES
Bu ordo üyeleri genellikle sekonder bileşiklerden glukozinolata sahip olamalarıyla bir araya getirilmiştir. Glukozinolatlar, bu bitkileri parazit ve herbivorlara karşı korumada rol oynar ve Brassicaceae familyasının brokoli, karnabahar ve hardal gibi ticari olarak önemli üyelerinde tat verici ajanlar olarak kullanılırlar.
CRUCİFERAE (BRASSİCACEAE)
(HARDALGİLLER)
Türkiye’de 85 cinsi bulunan homojen bir familyadır. Genellikle otsu bitkiler, nadiren yarı çalılardır.
Yaprakları basit, almaşık, nadiren de karşılıklıdır. Stipul mevcuttur fakat stipullar çok indirgenmiş olup çok çabuk dökülürler. Çiçekler genellikle rasem durumunda, bilateral veya nadiren zigomorfik simetrili ve genellikle braktesizdir. Periyant segmentleri serbest olup, 4 sepal ve 4 petal mevcuttur.
Stamenler genellikle 6 tane, tetradinamdır.
Stamen sayısı nadiren 2 veya 4’de olabilir.
Stamenlerin altında genellikle küçük nektar bezleri bulunur. Üst durumlu olan ovaryum 2 karpellidir ve karpeller bitişiktir. Ovaryum yalancı bölme ile (septum) 2 odacığa bölünmüş ve plasentalanma parietaldir.
Meyve iki kapakla açılan bir kapsül olup, silikva veya silikula tipindedir.Silikula meyve yalancı bölmeye paralel (latiseptat) veya dik (anguseptat) olarak yassılaşmıştır. Meyve nadiren lomentoid (kırılan
meyve) veya nuks
tipindedir ve açılmaz. Silikva tipi meyveler
Kozmopolit olan familya üyelerinin çoğu Kuzey ılıman kuşakta yayılış gösterir. Sebze olarak kullanılır, tohumlarından yağ elde edilir ve süs bitkisi olarak da yetiştirilir.
Genus: Brassica L. (Lahana):
Bir, iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir.
Çiçekler sarı veya beyazdır. Meyve linear veya oblong silikva tipindedir.
Ülkemizde 5 türü doğal olarak yayılış gösterir. Ayrıca sebze olarak ve tohumlarından yağ elde etmek amacı ile kültüre alınmış çok sayıda türü vardır.
Brassica oleracea (Lahana): Yaprakları sebze olarak kullanılır. Sebze olarak yetiştirilen başlıca varyeteleri şunlardır:
B. oleracea var. capitata ( başlılahana, lahana)
B. oleracea var. geminifera ( Brüksel lahanası)
B. oleracea var. acephala ( Karalahana)
B. oleracea var. botrytis ( Karnabahar)
B. oleracae
Brassica napus (Kolza):
Alt yaprakları beyaz tüylü, genellikle açık renkli çiçekleri olan bir türdür. Tohumlarından yağ elde etmek için kültürü yapılır.
Genus: Sinapis L. (Hardal):
Tek yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar pinnatdır. Çiçekler sarı veya beyaz renktedir.
Silikva linear, silindirik ve belirgin gagalıdır.
Ülkemizde 2 türü bulunur. Bunlardan S. alba (beyaz hardal otu) , hardal yağının elde edilmesinde kullanılmaktadır.
Genus: Arabis L.
Bir, iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir.
Alt yaprakları rozet durumunda , üst yaprakları ise sapsızdır. Meyve şişkin bir silikvadır.
Ülkemizde 17 türü bulunur.
Bunlardan A. caucasica ülkemizde oldukça geniş yayılışı olan bir türdür.
Arabis sp.
Genus: Raphanus L.
(Turp):
Raphanus
raphanistrum L.
(Yabani Turp):
Ülkemizde hem doğal yayılış gösteren, hem de kültürü yapılan bir türdür. Meyvelerinin lomentum oluşu tipiktir.
Raphanus sativus L. var. radicula ( Kırmızı Turp): Ülkemizde de kültürü yapılan bir türdür.
Genus: Lepidium L.
L. sativum (Tere): Ülkemizde kültürü yapılan ve yaprakları salata olarak kullanılan bir bitkidir.
Genus: Capsella
Bir veya iki yıllık otsu bitkilerdir.
Yapraklar tam parçalıdır. Çiçekler beyaz veya pembedir. Meyve obkordat- 3 köşelidir.
Ülkemizde 2 türü vardır. Bunlardan C. bursa-pastoris (çoban çantası)oldukça yaygın olan bir türdür.
C. bursa-pastoris
Genus: Alyssum L.
Stellat tüylü, bir, iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar basit ve düz kenarlıdır. Meyve basık veya şişkin silikula tipindedir.
Ülkemizde 89 türü yayılış gösterir.
Alyssum sp.
Alyssum sp.
Genus: Thlaspi L. :
Basit yapraklı, bir, iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Meyve kanatlı veya kanatsız silikula tipindedir.
Ülkemizde 25 türü bulunur. Bunlardan T. perfoliatum L. tarla içlerinde yaygın olan bir türdür.
Genus: İsatis L.
Tüysüz veya basit tüylü, tek veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Petaller parlak sarı renklidir. Meyve orbiculardan, lineara kadar değişen şekilde ve kanatlıdır.
Özellikle Akdeniz Bölgesi’nde yayılış gösteren 50’den fazla türü vardır.
Ülkemizde 26 türü bulunur. Bunlardan İ. galauca ve İ. tinctoria (Yabani çivit otu) ülkemizde yaygın olan 2 türdür.
İ. tinctoria
İ. glauca
