1. CÜMLE GELİŞTİRME YÖNTEMİ (Kelimeden Cümleye)
Cümle geliştirme çalışmasında ilk aşama, bir kök öğenin (öncelikle yüklemin) belirlenmesidir. Sonraki her aşamada bu öğe üzerine yeni kelime ya da kelimeler eklenir. Her aşama, kendinden sonraki aşama için gövde kabul edilir. Bir tür tümevarım örneği olan çalışmada cümlenin en uzun hâli, öğrencilerin seviyesine göre belirlenir.
Aşağıda örnek olarak ilkinde “var” ikincisinde “sev”
yükleminden başlanarak, yeni öğeler eklenmek suretiyle, cümle adım adım genişletilmiş; sonunda paragraf boyutunda bir cümle elde edilmiştir. Her adımda, belli olmaları ve iyi gözlemlenebilmeleri için yeni eklenen öğelerin altları çizilmiştir.
Bu iki örnekten sonra öğrencilerimizce hazırlanan alıştırmalardan da örnekler verilmiştir. Son örneklerde her aşamada cümleler yeniden yazılmamış; bunun yerine eklenen öğeler, altları çizili olarak ve numaralandırılmış biçimde verilmiştir.
Cümle geliştirme çalışması; küçük, basit, iddiasız ve sıradan adımlarla uzun, karmaşık ve iddialı cümlelere ulaşılabileceğini göstermesi bakımından dikkat çekmektedir. Bu çalışma ile, etkili ve güzel yazma yolunda önemli bir mesafe alınması mümkündür.
Çünkü gerçekleştirilmesi çok kolay olan bu çalışmanın sonuçlarının şaşırtıcı ölçüde etkili olduğu gözlemlenmiştir.
1.Alıştırma: “Var” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
1. Var.
2. Vardı.
3. Ağaç vardı.
4. Çınar ağacı vardı.
5. Bir çınar ağacı vardı.
6. Kocaman bir çınar ağacı vardı.
7. Bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.
8. Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.
9. “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.”
diyerek içini çekti.
10. Hasan Efendi, “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.” diyerek içini çekti.
11. Çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.” diyerek içini çekti.
12. Çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, Mavi Bloklar’a baktı ve “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.” diyerek içini çekti.
13. Çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, evini adeta hapishaneye çeviren Mavi Bloklar’a baktı ve “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.” diyerek içini çekti.
14. Çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, önce derin bir nefes aldı; sonra, evini adeta hapishaneye çeviren Mavi Bloklar’a baktı ve “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.”
diyerek içini çekti.
15. Gazetecinin gösterdiği siyah-beyaz fotoğraflara bakarken çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, önce derin bir nefes aldı, sonra evini adeta hapishaneye çeviren Mavi Bloklar’a baktı ve “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.”
diyerek içini çekti.
16. Genç gazetecinin gösterdiği siyah-beyaz fotoğraflara bakarken çoktan otuz kırk yıl öncesine dalmış görünen Hasan Efendi, önce derin bir nefes aldı, sonra evini adeta hapishaneye çeviren Mavi Bloklar’a baktı ve “Şu bankanın yerinde kocaman bir çınar ağacı vardı.”
diyerek içini çekti.
2.Alıştırma: “Sev” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
1. Sev.
2. Seviyor.
3. Seviyordu.
4. Çok seviyordu.
5. Kedileri çok seviyordu.
6. Kedileri, köpekleri çok seviyordu.
7. Kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri çok seviyordu.
8. Kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
9. Ahmet; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
10. Ahmet, fakir ve kimsesiz olsa da; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
11. Ahmet, fakir ve kimsesiz bir çocuk da olsa; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
12. Çevresindeki birçok insanın merhametsizliğinin aksine Ahmet, fakir ve kimsesiz bir çocuk da olsa; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
13. Çevresindeki birçok insanın merhametsizliğinin aksine Ahmet, fakir ve kimsesiz bir çocuk da olsa, dedesinden aldığı terbiye sayesinde; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
14. Çevresindeki birçok insanın merhametsizliğinin aksine Ahmet, fakir ve kimsesiz bir çocuk da olsa, on yaşına kadar yanından hiç ayrılmadığı dedesinden aldığı terbiye sayesinde; kedileri, köpekleri, kuşları ve böcekleri; hâsılı cümle hayvanları ve insanları çok seviyordu.
3.Alıştırma (Nergihan Yeşilyurt)
1. Gör.
2. “Gör.” dedim.
3. “Gör.” dedim; görmedin.
4. “Gözlerimi gör.” dedim; görmedin.
5. Sana, “Gözlerimi gör.” dedim; görmedin.
6. Sana, “Sensizlik karanlığında gözlerimi gör.” dedim;
görmedin.
7. Sana, “Sensizlik karanlığında bir hasret alevi gözlerimi gör.” dedim; görmedin.
8. Sana, “Sensizlik karanlığında, ıssız gecemde ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi gör.” dedim;
görmedin.
9. Sana; “Sensizlik karanlığında, ıssız gecemde gönüllü ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi gör.” dedim;
görmedin.
10. Sana; “Sensizlik karanlığında, ıssız gecemde gönüllü ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi, yeniden karanlıklar kuşatmadan gecemi, gör.” dedim;
görmedin.
11. Sana; “Kopup gelen kırılgan bir inleyişle, sensizlik karanlığında, ıssız gecemde gönüllü ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi , yeniden karanlıklar
kuşatmadan gecemi, gör.” dedim; görmedin.
12. Sana; “Kimsesizliğimden kopup gelen kırılgan bir inleyişle, sensizlik karanlığında, ıssız gecemde gönüllü ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi, yeniden karanlıklar kuşatmadan gecemi, gör.” dedim;
görmedin.
13. Sana; “Kimsesizliğimden kopup gelen kırılgan bir inleyişle, sensizlik karanlığında, ıssız gecemde gönüllü ateşe verdiğim bir hasret alevi gözlerimi, yeniden o çok korktuğum karanlıklar kuşatmadan gecemi, gör.”
dedim; görmedin.
4.Alıştırma (Sultan Karakurt)
1. Öz.
2. Özlüyor.
3. Özlüyordu.
4. Ailesini özlüyordu.
5. Ailesini, evini, arkadaşlarını özlüyordu.
6. Her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını biraz daha özlüyordu.
7. Her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
8. Burada yeni bir hayat kurmasına rağmen, her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
9. Ahmet Bey, burada yeni bir hayat kurmasına rağmen, her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
10. Geçim derdi uğruna doğup büyüdüğü yerlerden ayrılan Ahmet Bey, burada yeni bir hayat kurmasına rağmen, her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
11. Yıllar önce geçim derdi uğruna doğup büyüdüğü yerlerden ayrılan Ahmet Bey, burada yeni bir hayat kurmasına rağmen, her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
12. Yıllar önce geçim derdi uğruna doğup büyüdüğü yerlerden ayrılmak zorunda kalan Ahmet Bey, burada yeni bir hayat kurmasına rağmen, her geçen gün ailesini, evini, arkadaşlarını ve o eski günleri biraz daha özlüyordu.
5.Alıştırma (Filiz Küpeli)
1. Öz.
2. Özlemiş.
3. Özlemişti.
4. Böyle havaları özlemişti.
5. Böyle soğuk havaları özlemişti.
6. Tuhaf bir şekilde içini ısıtan böyle soğuk havaları özlemişti.
7. Şükrü, tuhaf bir şekilde içini ısıtan böyle soğuk havaları özlemişti.
8. Şimdi memleketinden çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde içini ısıtan böyle soğuk havaları özlemişti.
9. Şimdi memleketinden çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde içini ısıtan ve ona çocukluğunu hatırlatan böyle soğuk havaları özlemişti.
10. Şimdi memleketinden ve çoluk çocuğundan çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde içini ısıtan ve ona çocukluğunu hatırlatan böyle soğuk havaları özlemişti.
11. Şimdi memleketinden ve çoluk çocuğundan çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde içini ısıtan ve ona çocukluğunu hatırlatan böyle soğuk, rüzgârlı ve karlı havaları özlemişti.
12. Şimdi memleketinden ve çoluk çocuğundan çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde bedenini donduran; ama içini ısıtan ve ona çocukluğunu hatırlatan böyle soğuk, rüzgârlı ve karlı havaları özlemişti.
13. Şimdi memleketinden ve çoluk çocuğundan çok uzakta olan Şükrü, tuhaf bir şekilde bedenini donduran; ama içini ısıtan ve ona çocukluğunu hatırlatan böyle soğuk, rüzgârlı ve karlı havaları ne çok özlemişti.
6.Alıştırma (Songül Akgün)
1. Göz.
2. Göz nuruydu.
3. Annesinin göz nuruydu.
4. Annesinin biricik kızı ve göz nuruydu.
5. Gonca, annesinin biricik kızı ve göz nuruydu.
6. Gonca, ona bakmaya doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
7. Mahallenin şeker kızı Gonca, ona bakmaya
doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
8. Henüz altı yaşında olan mahallenin şeker kızı Gonca, ona bakmaya doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
9. Henüz altı yaşında olan mahallenin şeker kızı Gonca, uzun sarı saçları ve pembe yanaklarıyla ona bakmaya doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
10. Henüz altı yaşında olan mahallenin şeker kızı Gonca, uzun sarı saçları, yeşil gözleri ve pembe yanaklarıyla ona bakmaya doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
11. Henüz altı yaşında olan ve yerinde hiç duramayan mahallenin şeker kızı Gonca, uzun sarı saçları, yeşil gözleri ve pembe yanaklarıyla ona bakmaya
doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
12. Henüz altı yaşında olan ve kısa bir süre de olsa yerinde hiç duramayan mahallenin şeker kızı Gonca, uzun sarı saçları, yeşil gözleri ve pembe yanaklarıyla ona bakmaya doyamayan annesinin, biricik kızı ve göz nuruydu.
13. Henüz altı yaşında olan ve kısa bir süre de olsa yerinde hiç duramayan mahallenin şeker kızı Gonca, uzun sarı saçları, yeşil gözleri ve pembe yanaklarıyla ona bakmaya doyamayan annesinin, “O, benim yaşama sevincim, her şeyim.” dediği biricik kızı ve göz nuruydu.
7.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Hüsra Okumuş)
1. Göz.
2. Gözlüyor.
3. Gözlüyordu.
4. Yolu gözlüyordu.
5. Annesinin yolunu gözlüyordu.
6. Kuş, annesinin yolunu gözlüyordu.
7. Küçük kuş, korkmuş bir halde annesinin yolunu gözlüyordu.
8. Yalnız kalan küçük kuş, korkmuş bir halde annesinin yolunu gözlüyordu.
9. Yuvasında yalnız kalan küçük kuş, korkmuş bir halde annesinin yolunu gözlüyordu.
10. Şiddetli yağmurun altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, korkmuş bir halde annesinin yolunu gözlüyordu.
11. Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, korkmuş bir halde annesinin yolunu gözlüyordu.
12. Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, ormanın derinliklerinden gelen seslerden korkmuş bir halde, annesinin yolunu gözlüyordu.
13. Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, ormanın derinliklerinden gelen vahşî hayvanların seslerinden korkmuş bir halde, annesinin yolunu gözlüyordu.
14. Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, ormanın derinliklerinden gelen vahşî hayvanların seslerinden korkmuş bir halde, onu yalnız bırakan annesinin yolunu gözlüyordu.
15. Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, ormanın derinliklerinden gelen vahşî hayvanların seslerinden korkmuş bir halde onu bugün ilk defa yalnız bırakan annesinin yolunu gözlüyordu.
16. Hikâyesini; “Şiddetli yağmurun ve gök gürültüsünün altında yuvasında yalnız kalan küçük kuş, ormanın derinliklerinden gelen vahşî hayvanların seslerinden korkmuş bir halde onu bugün ilk defa yalnız bırakan annesinin yolunu gözlüyordu.” cümlesiyle başlatmıştı.
8.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Sevgi Uzun)
1. Göz.
2. Gözledi.
3. Yaptıklarını gözledi.
4. Emine’nin yaptıklarını gözledi.
5. Hocası, Emine’nin yaptıklarını gözledi.
6. Kompozisyon hocası, Emine’nin yaptıklarını gözledi.
7. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını gözledi.
8. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını dikkatle gözledi.
9. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını dikkatle gözledi ve elindeki kâğıda bazı notlar aldı.
10. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını dikkatle gözledi ve elindeki kâğıda bazı notlar aldıktan sonra onu yanına çağırdı.
11. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını dikkatle gözledi ve elindeki kâğıda bazı notlar aldıktan sonra, sınav bitiminde onu yanına çağırdı.
12. Kompozisyon hocası, sınavda Emine’nin yaptıklarını dikkatle gözledi ve elindeki kâğıda bazı notlar aldıktan sonra, sınav bitiminde eliyle işaret ederek onu yanına çağırdı.
9.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Havvanur Mutlu)
1. Göz.
2. Gözledim.
3. Yolunu gözledim.
4. Hep yolunu gözledim.
5. Gelirsin diye hep yolunu gözledim.
6. Belki bir gün gelirsin diye hep yolunu gözledim.
7. Yaşlı gözlerimle, belki bir gün gelirsin diye hep yolunu gözledim.
8. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye hep yolunu gözledim.
9. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye, hasretle hep yolunu gözledim.
10. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye, hasretle ve sabırla hep yolunu gözledim.
11. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye, hasretle ve bitmek tükenmek bilmeyen bir sabırla hep yolunu gözledim.
12. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye, hasretle dolu yüreğim ve bitmek tükenmek bilmeyen bir sabırla hep yolunu gözledim.
13. Yaşlı gözlerimle ve mahzun kalbimle belki bir gün gelirsin diye, hasretle dolu yüreğim ve bitmek tükenmek bilmeyen bir sabırla hep yolunu gözledim gelmeyeceğini bile bile.
10.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Ezgi Durak)
1. Göz.
2. Gözledi.
3. Etrafı gözledi.
4. Çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
5. Ali, çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
6. Ali, bir an çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
7. Ali, bir an eskiyi hatırlayarak çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
8. Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
9. Hayatın sadece acısını tatmış olan Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
10. Üç günlük hayatın sadece acısını tatmış olan Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak eski bir duvarın dibinde çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
11. Hayatın sadece acısını tatmış olan Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak eski bir duvarın dibinde çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
12. Hayatın sadece acısını tatmış olan Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak eski bir duvarın dibinde, geleceğinden ümitsiz çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
13. Hayatın sadece acısını tatmış olan Ali, bir an iç çekip eskiyi hatırlayarak eski bir duvarın dibinde, beklediğinin geleceğinden ümitsiz çekimser bakışlarla etrafı gözledi.
11.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Ahmet Topyay)
1. Göz.
2. Gözledim.
3. Senelerce gözledim.
4. Senelerce yollarını gözledim.
5. Bu şehirde senelerce yollarını gözledim.
6. Bu sessiz şehirde senelerce yollarını gözledim.
7. Her sabahına umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce yollarını gözledim.
8. Her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce yollarını gözledim.
9. Her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce bıkıp usanmadan yollarını gözledim.
10. Gittiğin günden beri, her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce bıkıp usanmadan yollarını gözledim.
11. Beni bırakıp gittiğin günden beri, her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce bıkıp usanmadan yollarını gözledim.
12. Beni bir başıma bırakıp gittiğin günden beri, her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce bıkıp usanmadan yollarını gözledim.
13. Beni bir başıma bırakıp gittiğin o talihsiz günden beri, her sabahına yeni bir umutla uyandığım bu sessiz şehirde senelerce bıkıp usanmadan yollarını gözledim.
12.Alıştırma: “Göz” kelimesini birinci adım kabul ederek örnek bir cümle geliştirme çalışması yapın.”
(Emine Yazğan)
1. Göz.
2. Gözlüyor.
3. Gözlüyordu.
4. Yolunu gözlüyordu.
5. Oğlunun yolunu gözlüyordu.
6. Yaşlı kadın, oğlunun yolunu gözlüyordu.
7. Yaşlı kadın, uzaklara giden oğlunun yolunu gözlüyordu.
8. Yaşlı kadın, daha on yedi yaşındayken uzaklara giden oğlunun yolunu gözlüyordu.
9. Yaşlı kadın, daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen oğlunun yolunu gözlüyordu.
10. Yaşlı kadın, hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen oğlunun yolunu gözlüyordu.
11. Yaşlı kadın, hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen, kardeşlerini; hatta annesini bile unutan oğlunun yolunu gözlüyordu.
12. Yaşlı kadın, hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen, kardeşlerini; hatta annesini bile unutan vefâsız oğlunun yolunu gözlüyordu.
13. Hayat arkadaşını yıllar önce yaşlı kadın, hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen, kardeşlerini; hatta annesini bile unutan oğlunun yolunu gözlüyordu.
14. Hayat arkadaşını uzun yıllar önce yaşlı kadın, hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen, kardeşlerini; hatta annesini bile unutan oğlunun yolunu gözlüyordu.
15. Hayat arkadaşını uzun yıllar önce yaşlı kadın, bu bomboş soğuk odadaki hasta yatağında daha on yedi yaşındayken uzaklara giden ve bir daha geri dönmeyen, kardeşlerini; hatta annesini bile unutan oğlunun yolunu gözlüyordu.
