ORTAÖĞRETİM 10. SINIF BİYOLOJİ DERS KİTABINDAKİ (2018-2019), 2018

Conference Paper · November 2018 CITATIONS 0 READS 1,573 5 authors, including: Musa Dikmenli

Necmettin Erbakan Üniversitesi 56PUBLICATIONS   525CITATIONS   

SEE PROFILE

Osman Cardak

Necmettin Erbakan Üniversitesi 52PUBLICATIONS   420CITATIONS   

ORTAÖĞRETİM 10. SINIF BİYOLOJİ DERS KİTABINDAKİ (2018-2019)

METAFORLARIN İNCELENMESİ

INVESTIGATION OF METAPHORS IN THE 10

_{GDARE BIOLOGY TEXTBOOK}

(2018-2019)

Musa DİKMENLİ

Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, mdikmenli@konya.edu.tr Osman ÇARDAK

Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, ocardak@konya.edu.tr

ÖZET: Metaforlara (mecaz/eğretileme) hem günlük hayat dilinde hem de bilim dilinde sıkça rastlanmaktadır. Metaforlara başvurmaksızın sözlü veya yazılı iletişim kurmak neredeyse imkansız hale gelmektedir. Metaforlar çoğu zaman biyoloji ders kitaplarında benzetme, model, şekil, diyagram ve semboller olarak karşımıza çıkmaktadır. Biyoloji bilimi mikroskobik ve sub-mikroskobik düzeyde soyut nitelikli kavramlar içermektedir ve bu kavramların zihinde canlandırılabilmesi veya somutlaştırılabilmesi için metaforlara başvurulmaktadır. Bu çalışmanın amacı, 2018-2019 öğretim yılında Türkiye’deki liselerde okutulmaya başlanan 10. Sınıf biyoloji ders kitabındaki metaforların çeşitlerini analiz etmek ve bu metaforların nasıl yapılandırıldığını ve sunulduğunu incelemektir. Betimsel araştırma yöntemine dayalı olarak gerçekleştirilen bu çalışmada, döküman inceleme tekniği kullanılmıştır. Biyoloji ders kitabında analiz edilen metaforlar 6 kategoride sınıflandırılmıştır: (1) Metafor, (2) Canlılaştırma, (3) Kişileştirme, (4) Metaforik görsel, (5) Benzetim, (6) Biyobenzetim. Kitapta kurgulanan metaforların hedef kavramlarına bakıldığında DNA, besin zinciri, enerji piramidi, madde döngüleri ve ekolojik ayak izi gibi soyut nitelikli biyoloji kavramlarından oluştuğu görülmektedir. Bu kavramların metafor kullanılmadan arı bir biyoloji bilim dili yoluyla açıklanabilmesi veya anlatılabilmesi oldukça zor görünmektedir. Anahtar Kelimeler: Biyoloji ders kitabı, metafor, benzetme.

ABSTRACT: Metaphors are frequently encountered in the language of everyday life and science. It is quite difficult to communicate without metaphors. Metaphors in biology textbooks are usually found as analogies, models, figures, diagrams and symbols. The aim of this study is to analyze the types of metaphors used in high school biology textbook prepared for the 10th grade (2018-2019) in Turkey. In this study, based on descriptive research method, document review technique was used. The metaphors identified in the textbook were classified according to the following categories: (1) Metaphors, (2) Animistic expression, (3) Anthropomorphic expression, (4) Metaphoric illustration, (5) Analogy, (6) Biomimetic. metaphors were often used for abstract biology concepts such as DNA, food chain, energy pyramid, matter cycles. It was very difficult to explain the concepts of biology in a scientific language without using metaphor.

Key words: Biology textbook, metaphor, analogy.

GİRİŞ

Kişi yeni karşılaştığı bilimsel olguları önceden aşina olduğu olgularla kıyaslayarak sorgular. Kişi bilmediği yeni bir durumla karşılaştığında, bunu zihin şemasında var olan şeylerle kıyaslar, eski ve yeni arasında benzerlik gösteren tasvirler arar. Örneğin daha önceden tecrübe etmediği yeni bir renk tonuyla karşılaştığında bunu zihin şemasında var olan renk tasvirleriyle kıyaslar. Bu tür kıyaslamalar ve benzetmeler olmaksızın kişi yeni olguları anlamada, anlatmada ve kavramsallaştırmada zorluk çeker. Bu anlamda metaforlar akıl yürütme, zihinde canlandırma ve öğrenmede önemli eğitsel araçlar olarak karşımıza çıkar.

Metaforlara (mecaz/eğretileme) günlük hayat dilinde olduğu kadar bilim dilinde de sıkça rastlanmaktadır. Metaforlara başvurmaksızın sözlü veya yazılı iletişim kurmak neredeyse imkansız hale gelmektedir. Metaforlar çoğu zaman biyoloji ders kitaplarında benzetme, model, şekil, diyagram ve semboller olarak karşımıza çıkmaktadır. Biyoloji bilimi mikroskopik ve submikroskopik düzeyde soyut nitelikli kavramlar içermektedir ve bu kavramların zihinde canlandırılabilmesi veya somutlaştırılabilmesi için metaforlara başvurulmaktadır.

Şimdiye kadarki biyoloji eğitimi literatürüne göre, Türkiye’de biyoloji ve diğer fen bilimleri ders kitaplarında kullanılan benzetmeler (analojiler) üzerine bazı çalışmalar yürütülmüştür (Dikmenli, 2010; 2015). Bununla birlikte, biyoloji ders kitaplarında kullanılan metaforların kapsamlı bir sınıflandırılması yapılmamıştır. Bu nedenle bu çalışmada 10. sınıf biyoloji ders kitabındaki (2018-2019) metaforların derlemesi ve sınıflandırılması üzerinde durulmuştur.

Amaç

Bu çalışmanın amacı, 2018-2019 öğretim yılında Türkiye’deki liselerde okutulmaya başlanan 10. Sınıf biyoloji ders kitabındaki metaforların çeşitlerini analiz etmek ve bu metaforların nasıl yapılandırıldığını ve sunulduğunu incelemektir.

YÖNTEM

Betimsel araştırma yöntemine dayalı olarak gerçekleştirilen bu çalışmada, döküman incelemesi yapılmıştır. Çalışmada, verilerin değerlendirilmesi için içerik analiz tekniği kullanılmıştır. İçerik analizinin temel amacı elde edilen verilerin açıklanmasında belli kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır. İçerik analizinde temelde yapılan işlem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları okuyucunun anlayabileceği bir biçimde düzenleyerek yorumlamaktır (Yildirim ve Şimsek, 2005: 227). Çalışmada, 2018-2019 öğretim yılında Türkiye’deki liselerde okutulmaya başlanan 10. Sınıf biyoloji ders kitabındaki (Bagatır, Yüceler, Atalay ve ark., 2018) metaforlar incelenmiştir. Çalışmanın amacı doğrultusunda kitap, baştan sona en az iki defa okunmuştur. Metafor olabileceği düşünülen kıyaslama tiplerinin tümü işaretlenmiş ve fotokopileri alınmıştır. Bu kıyaslamalar, fotokopiler üzerinde tekrar incelenmiş ve metaforlar belirlenmiştir. Belirlenen metaforlar, aşağıdaki kategorilere göre sınıflandırılmıştır: (1) Metafor (mecaz), (2) Canlılaştırma (animizm), (3) Kişileştirme (antropomorfizm), (4) Metaforik Görsel, (5) Benzetim, (6) Biyobenzetim (Tablo 1). Analiz edilen tüm metaforlar araştırmacılar ve bir alan uzmanı tarafından sınıflandırma bakımından “fikir birliği” ve “fikir ayrılığı” yönünden tartışıldı. Güvenirlik için Miles ve Huberman (1994) tarafından geliştirilen formül uygulanmıştır. (Güvenirlik = Fikir Birliği / (Fikir Birliği + Fikir Ayrılığı). Bu formüle göre araştırma % 94 oranında güvenilir bulunmuştur.

BULGULAR ve TARTIŞMA

Amaç doğrultusunda incelenen biyoloji ders kitabında tespit edilen 45 metafor 6 kategori altında sınıflandırılmıştır (Tablo 1).

Kategori 1. Metafor (mecaz)

Kategori 2. Canlılaştırma (animizm) Kategori 3. Kişileştirme (antropomorfizm) Kategori 4. Metaforik Görsel

Kategori 5. Benzetim (analoji)

Kategori 6. Biyobenzetim (biyomimetik) Kategori 1. Metafor (mecaz)

Bu kategoride genel metaforik ifadeler yer almaktadır. Bu kategoride belirlenen 14 adet metaforun 49 ayrı metinde temsil edildiği görülmüştür (Tablo 1). Bu kategoriyi oluşturan metaforlardan önemli olanları şunlardır: Besin zinciri (12), iğ ipliği (9), besin ağı (5), soyağacı (5).

Kategori 2. Canlılaştırma (animizm)

Bu kategoride animistik ifadeler yer almaktadır. Bu kategoride belirlenen 9 adet metaforun 36 ayrı metinde temsil edildiği görülmüştür (Tablo 1). Bu kategoriyi oluşturan metaforlardan önemli olanları şunlardır: Ekolojik ayak izi (12), kardeş kromatit (8), su ayak izi (5), ana hücre (4).

Tablo 1. Biyoloji ders kitabında tespit edilen metaforların sayıları ve kategorileri

Kategoriler Metafor (Frekans) Metaforların _Sayısı Metaforların _Frekansı %

1 Metafor

(Mecaz)

“Besin zinciri” (12), “iğ ipliği” (9), “besin ağı” (5), “soyağacı” (5), “gen bankası” (4), “besin piramidi” (3), “tohum bombası” (3), “kromatin iplik” (2), “hücre duvarı” (1), “orak hücre” (1), “kulak kepçesi” (1), “bitki terlemesi” (1) “çan çiçeği” (1), “biyokorsanlık-biyokaçakçılık” (1).

14 49 40,8

2 Canlılaştırma

(Animizm)

“Ekolojik ayak izi” (12), “kardeş kromatit (8), “su ayak izi” (5), “ana hücre” (4), “karbon ayak izi” (2), “yavru hücre” (2), “gen kontrolü” (1), “hücre beslenmesi” (1), “dünyanın akciğerleri” (1).

9 36 30

3 Kişileştirme

(Antropomorfizm)

“Devam et sinyali vermek” (5), “ara bulucu protein” (3), “emir vermek” (2), “zorunda olmak” (1), “görev yapmak” (1), “yönetmek (1), “anlam kazandırmak” (1), “kararlı DNA” (1), “hizmet etmek” (1), “ihtiyaç duymak” (1), “bağımlı olmak” (1), “tercih etmek” (1), “çevre dostu” (1).

13 20 16,6

4 Metaforik Görsel

“El üzerinde ağaç görseli” (4), “besin zinciri görseli” (2), “besin ağı görseli” (2), “enerji piramidi görseli” (2), “minyatür dünya görseli” (1), “el üzerinde dünya görseli” (1).

6 12 10

5 Benzetim

(Analoji)

“Bankadaki ana parayı harcamak-ekolojik ayak izi limit aşımı” (1), “çalar saat-doğa koruma bilinci”

(1). 2 2 1,7

6 Biyobenzetim

(Biyomimetik)

“DNA-karbondioksit tüketen yeşil bina” (1).

1 1 0,9

Toplam 45 120 100

Kategori 3. Kişileştirme (antropomorfizm)

Bu kategoride antropomorfik ifadeler yer almaktadır. Bu kategoride belirlenen 13 adet metaforun 20 ayrı metinde temsil edildiği görülmüştür (Tablo 1). Bu kategoriyi oluşturan metaforlardan önemli olanları şunlardır: Devam et sinyali vermek (5), ara bulucu protein (3), emir vermek (2), zorunda olmak (1).

Kategori 4. Metaforik Görsel

Bu kategoride metaforik görseller yer almaktadır. Bu kategoride belirlenen 6 adet metaforik görselin 12 ayrı diyagramda temsil edildiği görülmüştür (Tablo 1). Bu kategoriyi oluşturan metaforlardan önemli olanları şunlardır: El üzerinde ağaç görseli (4), besin zinciri görseli (2), besin ağı görseli (2), enerji piramidi görseli (2).

Kategori 5. Benzetim (analoji)

Bu kategoride eğitsel analojiler yer almaktadır. Bu kategoride belirlenen 2 adet analoji bulunmaktadır. (Tablo 1). Bunlardan birisinde ekolojik ayak izi limit aşımı bankadaki ana paranın harcanmasına benzetilmiştir.

Kategori 6. Biyobenzetim (biyomimetik)

Bu kategoride bir adet biyobenzetim yer almaktadır (Tablo 1). Bu biyobenzetimde DNA molekül yapısından ilham alınarak karbondioksit tüketilen yeşil binaların yapımı anlatılmıştır.

Lisa 10. Sınıf biyoloji ders kitabındaki metaforların analizine dayalı bu çalışmanın sonuçları, biyoloji

ders kitaplarında metaforların sıkça kullanıldığını, bu metaforların 6 kategoride

sınıflandırılabileceğini göstermiştir. Kitapta kurgulanan metaforların hedef kavramlarına bakıldığında DNA, besin zinciri, enerji piramidi, madde döngüleri ve ekolojik ayak izi gibi soyut nitelikli biyoloji kavramlarından oluştuğu görülmektedir. Bu kavramların metafor kullanılmadan arı bir biyoloji bilim dili yoluyla açıklanabilmesi veya anlatılabilmesi oldukça zor görünmektedir. Karmaşık, anlaşılması zor ve soyut biyolojik süreçlerin, sistemlerin veya objelerin iyi anlaşılabilmesi veya zihinde canlandırılabilmesi için özenle seçilmiş, iyi kurgulanmış metaforlardan faydalanılabilir. Bununla birlikte metaforik kurgularda kavram yanılgılarına (Dikmenli, 2015; Duit ve ark., 2001; Orgill ve Bodner, 2004) meydan vermemek için farkındalık gerekir.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Bir kitabın yazarı ile o kitabın okuyucusu arasındaki iletişim stratejisi son derece önemlidir. Ders kitaplarında yer alan metaforların çeşidi, kapsamı ve sunuluş biçimi yazar tarafından belirlenir. Yazar bu metaforları kurarken, öğretmen ise kullanırken öğrenciler için yeni veya bilinmeyen hedef kavramları öğretmeyi amaçlar. Ders kitaplarında, öğretmenlere ve öğrencilere yönelik olarak metaforların öğretimdeki rolü ile ilgili bilgiler verilebilir. Öğretmenler kitaplardaki metaforların farkında olmalı, gerektiğinde öğrencilerin anlayabileceği şekilde değiştirmelidirler.

KAYNAKLAR

Bagatır, A., Yüceler, B.B., Atalay, N., Tokgöz, H., ve Yılmaz, U.G. (2018). Ortaöğretim Biyoloji 10 Ders

Kitabı. Ada Matbaacılık, Ankara.

Bean, T.W., Searles. D., Singer, H. ve Cowen, S. (1990). Learning concepts from biology text through pictorial analogies and an analogical study guide. The Journal of Educational Research, 83, 233-237.

Dikmenli, M. (2015). A study on analogies used in new ninth grade biology textbook. Asia-Pacific Forum on

Science Learning and Teaching, Volume 16, Issue 1, Article 7 (Jun., 2015). [Online]

https://www.ied.edu.hk/apfslt/download/v16_issue1_files/dikmenli.pdf.

Dikmenli, M. (2010). An analysis of analogies used in secondary biology textbooks: Case of Turkey. Eurasian

Journal of Educational Research, 41, 73-90.

Duit, R., Roth, W-M., Komorek, M. ve Wilbers, J. (2001). Fostering conceptual change by analogies – between Scylla and Charybdis. Learning & Instruction, 11, 283-303.

Orgill, M-K. ve Bodner, G. (2004). What research tells us about using analogies to teach chemistry. Chemistry

Education Research and Practice, 5(1), 15-32.