YAYGIN KULLANILAN TUZLARIN ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI
Sodyum Klorür
Kimyasal formülü: NaCI
Özel adı: Yemek tuzu (Sofra tuzu)
Özellikleri: Kimyada sodyum klorür ismiyle bilinen beyaz kristal yapılı bir bileşiktir.
Suda iyi çözünür ve sulu çözeltisi nötrdür. İnsan dahil tüm canlıların besin
kaynaklarından olan yemek tuzu, ticari bakımdan da önemli bir maddedir. Sofra tuzu doğada, denizlerde çözünmüş hâlde kaya tuzu şeklinde ve kurumuş iç denizlerin yataklarında bulunur. Tuz elde etme yöntemlerinin en yaygın olanı, tuzla denilen göletlerde tuzlu suyun buharlaştırılmasıdır. Ayrıca en zengin sodyum klorürün kaynağı deniz suyudur. Deniz suyunun ağırlıkça %3'ünü sodyum klorür oluşturur.
Sanayide ve evlerde kullanılan tuzun çoğu, eski zamanlarda var olmuş bazı denizlerin buharlaşmasından arta kalan, üstleri çamur ve kumla örtülü yeraltı çökellerinden elde edilir.
Sodyum klorür, bütün hayvanların beslenmesinde yaşamsal bir önem taşır.
Midede salgılanan sindirim sularındaki hidroklorik asidin oluşumu için gerekli olan klorür iyonları bu tuzdan gelir. Sodyum ise vücuttaki ana katyonlardan biridir. Sinir ve kas hücrelerinin işlevlerini doğru bir biçimde yerine getirebilmeleri ve vücuttaki su dengesinin sürdürülebilmesinde bu katyonun temel bir işlevi vardır.
Kullanım alanları:
• Yiyecekleri tatlandırmak
• Et, balık, sebze ve ham derileri tuzlama yöntemiyle saklamak
• Dericilik
• Hayvan besiciliği
• Su yumuşatma işlemi
• Kimya sanayisi alanlarında kullanılır.
Sodyum sülfat
Kimyasal formülü: Na2SO4
Özellikleri: Soydum sülfat, sülfürik asidin soydum tuzudur. Katı, beyaz ve kristal hâlinde bulunur. Suda çözünür ve sulu çözeltisi nötrdür. Doğal kaynaklardan (göl ve deniz suları), tabii minerallerden, yeraltından ve kimyasallardan yan ürün alarak üretilmektedir.
Kullanım alanları:
• Deterjan üretimi
• Kâğıt sektörü
• Cam üretimi
• Tekstil boyama
• Potasyum sülfat, alüminyum sülfat, sodyum silikat, sodyum sülfür gibi kimsayalların üretimi alanlarında kullanılır.
Sodyum sülfat, dekahidrat (Na2SO4.10H2O) halinde merablit minerali olarak bilinen doğal formunda bulunur ve bu halinin işlenmemiş formuna Glauber tuzu denir.
Sodyum karbonat
Kimyasal formülü: Na2CO3
Özel adı: Soda
Özellikleri: Karbonik asidin sodyum tuzudur. Katı ve beyaz renkli bir maddedir. Suda çözünür ve sulu çözeltisi baziktir. Soda olarak bilinen, sodyum karbonat değildir.
Soda, sodyum karbonattan imal edilir ancak su ile seyreltilmiş hâlidir.
Kullanım alanları:
• Çamaşır ve özellikle tüllerin beyazlatılması
• Cam üretimi
• Tekstil sektörü
• Gıda katkısı olarak (asit düzenleyici)
• Tuğla yapımı
• Diş macunu yapımı
• Boya sektöründe
• Kâğıt ve sentetik ipek yapımı alanlarında kullanılır.
Sodyum karbonat
Sodyum karbonat, piyasada kalsine soda (Na2CO3) yada nadiren de kristal soda (Na2CO3.10H2O) halinde bulunur.
Sodyum bikarbonat
Kimyasal formülü: NaHCO3
Özel adı: Yemek sodası
Özellikleri: Sodyum tuzlarından biridir. Beyaz ve katı kristal tozdur. Antiasit özelliği vardır. Suda çözünür ve sulu çözeltisi baziktir. Saflandırılmış sodyum karbonat veya NaOH çözeltisinin içerisinden CO2 geçirilerek üretilir.
Kullanım alanları:
• Kabartma tozu yapımı
• İçeceklerin yapımı
• Diş macunu yapımı
• Süt ve kümes hayvancılığı
• Kimya sanayi
• Temizlik malzemeleri yapımı
• Toz yangın söndürücülerde
• Kâğıt üretimi
• Deri sanayi
• Tekstil sanayi
• Su ve atık su arıtma alanlarında kullanılır.
Sodyum bikarbonat halk dilinde "karbonat" olarak bilinir ve hamuru kabartmak için
"kabartma tozu" adı ile kullanılır. Sıcaklığın (50°C ve üstü), suyun (H2O) ve asidin etkisiyle kabartma tozundaki karbonat bileşenlerine ayrılır. Karbon dioksit (CO2) gazı açığa çıkar, gaz kabarcıkları oluşur ve böylelikle hamur genleşir.
Potasyum nitrat
Kimyasal formülü: KNO3
Özel adı: Güherçile
Özellikleri: Renksiz ya da beyaz renkte, kokusuz, acı – tuzlu tatta olan bir maddedir.
Suda çok çözünür ve sulun çözeltisi nötrdür. Toprakta mayaların etkisi ile oluşur. Çok kuvvetli oksitleyici bir madde olup, asidik ortamda birçok maddeyi okside edebilecek güce sahiptir.
Kullanım alanları:
• Gübre yapımı
• Roket itici yakıtı ve havai fişeklerin yapımı
• Barut ve patlayıcı madde yapımı
• Madenlerin oksitlenmesinde
• Cam ve kibrit yapımında
• Dondurucu karışımlarda
• Etlerin konserve edilmesi alanlarında kullanılır.
Güherçile olarak bilinen potasyum nitrat, doğal halde kayaçlarda ve mağaralarda oluşan beyaz renkli kabuksu yapıda bulunur.
Kalsiyum sülfat
Kimyasal formülü: CaSO4
Özel adı: Alçı taşı
Özellikleri: Kalsiyum sülfat, hemihidrat bileşiği olan ve ıslatılıp kurutulduğunda sertleşerek çabuk donan, beyaz renkli ince alçı taşı tozudur. Kalsiyum sülfat dehidrat ya da alçı taşının 120°C – 180°C'ye kadar ısıtılmasıyla elde edilir. Bileşimin
donmasını geciktirici katkı maddesi eklendiğinde kaba ya da ince sıva adını alır.
Karbonatlı kayalarda ve bazı volkanik alanlarda oluşabilir.
Kullanım alanları:
• Banyo küvetleri ve duş sistemlerinde
• Gıda sanayinde
• Tıpta, dişçilikte
• İnşaat sektöründe
• Kimya sanayinde
• Kâğıt ve pamuklu tekstil maddelerinde
• Çimento sanayinde
• Bira sanayinde
• Döküm, kalıp işlerinde ve seramik endüstrisinde alanlarında kullanılır.
Kalsiyum sülfat, kalsiyum ve sülfürik asitten meydana gelen doğal bir mineraldir.
Kalsiyum karbonat
Kimyasal formülü: CaCO3
Özel adı: Kireç taşı
Özellikleri: Kalsiyum karbonat cam parıltılı, saydam, kolay kırılabilen iri kristalli bir maddedir. Doğada en fazla eski kayaçlarda ve deniz kabuklularında bulunur. Güçlü asitlerle karşılaştığında karbondioksit (CO2) gazı açığa çıkarır. 840°C'ye kadar ısıtıldığında da kalsiyum oksit (CaO) ve karbondioksit (CO2) oluşturur.
Kullanım alanları:
• İnşaat sanayinde
• Mermer, tebeşir ve kireç taşı malzemelerinin üretiminde
• Boya sektöründe
• Plastik sektöründe (PVC, kablo…)
• Seramik yapımı
• Tıpta
• Gıda sektöründe
• Çevresel dengenin sağlanmasında alanlarında kullanılır.
Kalsiyum karbonatın doğada bulunduğu kayaçlar içinde en çok bilinenleri araganit, kalsit, tebeşir, kireç taşı, mermer ve travertendir.
Amonyum klorür
Kimyasal formülü: NH4CI
Özel adı: Nişadır (Amonyak tuzu)
Özellikleri: Hidrojen klorür ve amonyağın tepkimesi ile oluşan tuzdur. Renksiz, kristalleşmiş, beyaz bir madde olup suda kolayca çözünür ve sulu çözeltisi hafif asidiktir. 340°C'de erimeden buharlaşarak eşit hacimlerde amonyak ve hidrojen klorür verir.
Kullanım alanları:
• Kuru pil ve bazı patlayıcıların yapımında
• Kozmetik sanayinde şampuan yapımında
• Bazı soy metalerinin (altın gibi) arıtılmasında
• Bazı sentetik yapıştırıcıları kurutmada
• İlaç sanayinde
• Tekstil ve deri sektöründe
• Lehimlemede kullanılacak lehim taşı yapımında
• Yem sektöründe katkı maddesi olarak alanlarında kullanılır.
Piyasadaki birçok soğuk algınlığı ve öksürük ilacının bileşiminde amonyum klorür bulunur.
Amonyum nitrat
Kimyasal formülü: NH4NO3
Özellikleri: Nitrik asidin amonyakla tepkimesinden elde edilen tuzdur. Suda çözünür ve sulu çözeltisi hafif asidiktir. Renksiz ve kristalleşmiş bir maddedir.
Kullanım alanları:
• Tarımsal gübre yapımı
• Patlayıcı madde yapımı alanlarında kullanılır.
Amonyum nitrat, yapay gübre yapımında en çok kullanılan azotlu bileşiktir ve aynı zamanda güçlü bir patlayıcıdır.
Amonyum fosfat
Kimyasal formülü: (NH4)H2PO4 ve (NH4)2HPO4
Sistematik adı: Amonyum dihidrojen fosfat ve amonyum monohidrojen fosfat (Her ikisi de amonyum fosfattır.)
Özellikleri: Kokusuz, renksiz kristaller ya da beyaz toz hâlinde olup, havada kararlıdır. Suda iyi çözünür ve sulu çözeltisi asidiktir.
Kullanım alanları:
• Tarımsal gübre yapımında
• Sodyum bikarbonatla birlikte kabartma tozlarının yapımında
• Kâğıt ve tahtaların yanmaz hâle getirilmesinde
• Fermantasyon işleminde maya üretiminde alanlarında kullanılır.
Amonyum fosfat, yapay gübre ve bazı ilaçların yapımında kullanılan fosforik asit tuzudur.
Alüminyum sülfat
Kimyasal formülü: AI2(SO4)3
Özellikleri: Beyaz, kristal yapıda ve katı formda bulunur. Suda kolay çözünür ve sulu çözeltisi asidiktir. %6'lık çözelti haline getirilerek kullanılır. Suya renk vermemesi, estetik açıdan tercih edilme sebeplerindendir. Kuru halde korozif (aşındırıcı) özelliği yoktur. Çözelti hâlindeyken korozif özellik gösterir. Yüksek verimli bir arıtma
kimyasalıdır.
Kullanım alanları:
• Gıda (özellikle sıvı ve katı yağ üretimi) sektörü
• Kâğıt sektörü
• Tekstil sektörü
• İlaç endüstrisi
• Kozmetik sanayi
• Su arıtımı
• Yangın söndürücü
• Boyamalarda (mordan olarak) alanlarında kullanılır.
Alüminyum sülfat, su arıtımında kullanılan en yaygın pıhtılaştırıcı (koagülant) maddedir.
Şap
Genel formülleri: [Me+Me3+(SO4)2.12H2O]
Me+: K+, Na+, NH4+,… olabilir.
Me3+ : AI3+, Cr3+, Fe3+, … olabilir.
Örnek: KAI(SO4)2.12H2O (Potasyum alüminyum şapı)
Özellikleri: Şaplar, çift tuz grubuna giren bileşiklerdir. Genel formüllerinden de anlaşılacağı gibi birçok şap çeşidi mevcuttur. Örneğin; demir, krom, mangan, kobalt, titan, vanadyum, toryum, iridyum vs. şapları gibi. Şap elde edebilmek için Me2+SO4 ve (Me3+)2(SO4)3 tuzlarının, aynı derişimdeki çözeltileri karıştırılır.
Bu çözelti buharlaştırıldıktan sonra şap, kristal hâlinde meydana gelir. Şaplar suda çözünür ve sulu çözeltileri genelde asidiktir. Tatlımsı bir tada sahiptirler.
Kullanım alanları:
• Tıpta (kan durdurucu ve damar büzücü olarak)
• Tekstil sektöründe
• Şeker sanayinde
• Kâğıt sanayinde
• Boya endüstrisinde (mordan olarak)
• Kibrit yapımında
• Dericilikte
• Kabartma tozu yapımında
• Yangın söndürücülerde
• Sulardaki yabancı maddeleri pıhtılaştırmada alanlarında kullanılır.
Ticari açıdan en önemli şap türü olan potasyum alüminyum şapına âdi şap denir.
