İSLAM MEDENİYETİNİN MANEVİ
DİNAMİKLERİ/DEĞERLER SİSTEMİ
• Değerlerin Önemi
• Her medeniyetin topluma ruh ve canlılık veren, dinamiklik kazandıran kendine özgü, tarihsel koşullarda gelişmiş ve kök salmış temelleri mevcuttur. Medeniyetin temeli, esası, inanç ve o inanca bağlı ahlak sistemidir. Medeniyetlerin kurulmasında ve ayakta kalmasında toplum üyelerini kapsayan ve ruhlarını saran değerler sisteminin varlığı şarttır. İnsanın bireysel ve toplumsal bazda ihtiyaçlarına, isteklerine, hedeflerine, amaçlarına, ilgilerine, duygularına ve nihayet davranışlarına değerler yön verir. İslam medeniyeti de insanlığın mutluluk arayışına yeni bir seçenek, yeni bir açılım ve yeni bir katkı sağlayan kendine özgü bir değerler sistemine sahiptir.
• Değerler ahlakî, dinî, siyasal, sosyal, ekonomik, mantıksal, estetik gibi çeşitli alanlara ayrılarak tasnif edilmişlerdir. Bu alanlardan birisine ait olan bir değerin, diğer alanlarla ilgili boyutu da vardır. Değerler çoğu durumda çift kutupludur; güven-güvensizlik; adalet-zulüm; hoşgörü- hoşgörüsüzlük, israf-cimrilik gibi. Olumsuz kutupta yer alan değerlerin hayata hakim duruma gelmesi birey ve toplum için tehlike arz eder. Bazı değerlerde, İslam'ın son derece önem verdiği denge/itidal gözetilmesi sözkonusudur. İsraf ve cimriliğin itidal hali cömertlik gibi.
• Değerler sistemi;
• * Değerler hayatı anlamlandırır. İnsanın kadim sorularından olan yaratılış amacı, nereden gelip nereye gittiği, hayatın sonu gibi hususların açıklığa kavuşturulmasında değerler birinci derecede rol oynarlar. Bu anlamdırma çalışmaları hayatın her safhasında kendini gösterir ve medeniyet olarak ortaya çıkar.
• *Değerler bireysel ve toplumsal düzeyde kimlik ve kişiliğin oluşturulmasını yardımcı olur. Değerler medeniyetsiz bir konumda kalmayı önler.
• * Değerler birey ve topluma; hayatı, eşyayı ve olayları değerlendirme gücü kazandırır. Birey ve toplumun;
kendisi ve tüm insanlık için neyin değerli, neyin değersiz olduğunu bilmesi değerler sistemi sayesinde mümkün olur.
• *Değerler bireye ve topluma her yönüyle güven kazandırır. Söz gelişi, özgüven sahibi yapar; kendine acımaktan, içine kapanmaktan kurtarır.
• * Değerler bir toplumun özgürlük kaynağıdır. Bir medeniyetin mensuplarının gerçek anlamda özgürlüğü, bağlı bulunduğu değerler sisteminin güçlülüğüne bağlıdır. Öte yandan, özgürlüğü yok eden de başkalarının tahakkümünden çok, toplumun kendi değerlerini yıpratması, köhne görmesi, örselemesi,
yorumlayamaması; özgüvenini dumura uğratmasıdır.
• * Değerler istikrar ve huzur sağlar. İnsanlar, komşular, aile bireyleri, arkadaşlar, dostlar, kurumlar arası ilişkileri düzenler. Değerlerin toplum çapında insan ilişkilerine yansıması ve yetişmekte olan kuşakların ruhuna süzülmesiyle davranışların kalitesi yükselir ve toplum kurumlarının işleyişi etkinleşir.
• * Değerler toplumu dinamik tutar. Maneviyat ve manevi olarak üstünlük duygusu kazandırır. Kültürün bütünlüğünü ve bağımsızlığını korur.
• *Değerler davranışlara ve hareket tarzlarına yön verirler. Birleştirici ve çatışmayı
önleyicidir. Değerler ölçüt alınmazsa, olaylar ilginç çeşitliliklerin, biyolojik bencilliklerin curcunası haline gelir ve kör dövüşü hakim olur.
• * Değerler bilimsel gelişmeleri teşvik eder. Medeniyetin kurucusu ve başarısı olan bilimi,
değerli bir uğraş olarak gösterecek değerler sistemi kurulmadan, bilimsel araştırmaları
başlatmak, bilimi önemli bir kurum olarak sosyal yapıya yerleştirmek imkansızdır.
• * Değerler medeniyetin kuşatıcı, yapılandırıcı, seçici ve özümleyici çerçevesini belirler.
• * Değerler, istikrarlı ve itidalli gelişmeyi sağlar. Değerler sistemi güçlü olursa değişim ve dönüşümler kontrollü olarak yapılır, oluruna bırakılmaz.
• * Değerler sistemi medeniyetler arası ilişkilerde önemli rol üstlenir. Toplum öteki medeniyetlerden alacağı unsurlara değerler sisteminin bakış açısıyla karar verir. Gelişmeleri yüzeysel bırakan ve
toplumun cevherini söndüren kötü veya yüzeysel taklit bu sayede önlenir. Değerler bir medeniyetin mensuplarının diğer medeniyetlere elini kendi medeniyetinin penceresinden uzatmasını sağlar. Bir milleti, başka medeniyetle irtibatında ikileme ve bunalıma düşmekten kurtarır.
• * Değerler kamu bilinci oluşturur. Bir arada yaşamanın ortak zemini değerler istemidir. Değerler sisteminin sarsılması, beşeri ilişkileri düzenleyen kuralların yeterli olamaması ya da kolayca
çiğnenenir hale gelmesi huzur verici kamu hayatının en büyük düşmanıdır. Bir medeniyetin çöküntüye uğramasında, gerilemesinde ciddi rol oynayan ahlaki zaafların, kötü huyların, zararlı alışkanlıkların önlenmesinde değerler sisteminin önemli rolü vardır.
• * Değerler sistemi bir medeniyetin özgünlüğünün en önemli göstergesidir.
• * Değerler medeniyetleri ileri götürür, gelişme, olgunlaşma sağlar, çöküş çemberinden kurtulmasına vesile olur.
• Bu genel değerlerndirmelerden sonra şunu söyleyebiliriz ki, İslam medeniyeti, kendi mensuplarının ruhunun derinliklerinde hissettiği, insan ilişkilerine, kamu hayatına ve yüksek kültür eserlerine
yansıttığı değerler sistemine sahiptir. Bu değerler vahiy ile belirlenmiş, Hz. Peygamber tarafından hayata geçirilmiştir. 23 yıllık vahiy süreci dikkatle incelendiğinde ve bu süreçte meydana gelen
değerler patlaması göz önüne alındığında "İslam Tebliği, değerlerin tebliğidir/hatırlatılmasıdır" demek herhalde yanlış olmaz.
• İslam medeniyetinin hayata geçirdiği değerlerden bazıları şunlardır: İnanç/tevhid, aile, sevgi, saygı, güven, can-mal-ırz güvenliği, özgecilik, dayanışma/yardımlaşma, doğruluk, ehliyet, adalet, eşitlik, istişâre, hürriyet, çalışma, üretekenlik, cömertlik/ihsan/isâr/infak, dostluk/arkadaşlık, cesaret/şecaat, merhamet, iyilik duygusu, haklar, affedicilik, sabır, tevekkül, hoşgörü, barış, edep/hayâ, tevazu ... Hz.
Peygamber bu değerleri işlemiş, bizzat kendisi yaşayarak ve uygulayarak çevresine örnek olmuştur.
• İslam bilginleri değerler üzerinde durmuşlardır. Eş’arî, İbn Miskeveyh, Farabî, Gazzâlî, Mâverdî, Turtuşî, Ragıp el-Isfahanî, Tûsî, Devvanî, Nizamülmülk gibi müellifler eserlerinde değerleri
yorumlamışlardır. Bunlardan pek çoğu değerler hakkında müstakil eserler kaleme almışlardır.
Mesela Maverdî, Edebü'd-Dünyâ ve'd-Dîn adlı eserinde ilim, din, adalet, güven, aile, dostluk, iyilik, cömertlik, doğruluk, edeb/hayâ, dostluk, hilim, ekonomik değerler gibi değerleri ve olumsuz
kutbunda yer alanları Kur'an ve Sünnet perspektifinden yorumlamıştır.
• Çağımızın yükselen değerlerini de bünyesinde barındıran İslam medeniyeti, insanoğlunun küresel boyutta yaşadığı krize de cevap verebilir. Ancak bunun için değerlerin evrensel boyutta ihyası ve ortaya konulması gerekir. Teori planında işlenmesi ve aynı zamanda kültüre yerleşmesiyle evrensel niteliğe kavuşmuş değerler, din, ahlak nizamı, felsefe, bilim, sanat vs. alanlarındaki düşünce
esaslarını geliştirir. İslâm'ın evrensel değerlerinin hayata geçirilmesi, dünyadaki olumsuz
gelişmelerin, ahlâkî çöküntünün önlenmesinde öncülük yapabilir. Bunu söylemek işin kolayına kaçmak değildir. Mesela, Toynbee, insanın can ve mal günevliği başta olmak üzere pek çok değerinin düşmanı olan alkolizm belasıyla sadece İslam'ın başa çıkabileceğini 1940 larda söylemişti.
