Orta gelir tuzağından çıkışta hangi faktörler?

Orta Gelir Tuza÷Õndan ÇÕkÕúta Hangi Faktörler?

Baúak DALGIÇ

Pelin VAROL øYøDOöAN

Eda BALIKÇIOöLU

Öz

ÇalÕúmamÕzda çeúitli teknolojik, makro-ekonomik ve kurumsal de÷iúkenlerin orta gelirli ülkelerin kiúi baúÕ gelirlerindeki ortalama büyüme oranÕndan daha yüksek büyüme performansÕ sergileme, di÷er bir ifadeyle daha yüksek bir gelir grubuna geçiú olasÕlÕklarÕ üzerindeki etkisini analiz etmeyi amaçlamaktayÕz. Analizlerimiz Türkiye’nin de içinde bulundu÷u 56 orta gelirli ülke için 1990-2013 dönemini kapsamaktadÕr. Analiz sonuçlarÕ orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú için beúeri sermayedeki ve teknolojideki iyileúmenin, kurumsal kalitedeki artÕúÕn ve sa÷lÕklÕ makro göstergelerin önemini ortaya koymaktadÕr.

Anahtar Kelimeler: Orta Gelir Tuza÷Õ, Probit Model, Türkiye Factors to Escape the Middle-Income Trap?

Abstract

We aim to examine the effects of various macroeconomic, technological and institutional variables on the probability of high growth performance for middle- income countries exceeding their average gdp per capita growth rate, in other words the probability of transition to a higher income group. Our analyses cover 56 middle-income countries including Turkey for the period of 1990-2013. The results of the study suggest the importance of improvements in human capital, technology, institutional quality and sound macroeconomic indicators to avoid the middle income trap.

Keywords: Middle-Income Trap, Probit Model, Turkey



*Yrd.Doç.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Maliye Bölümü, basakcakar@hacettepe.edu.tr 

** Yrd.Doç.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Maliye Bölümü, pelinv@hacettepe.edu.tr

***Yrd.Doç.Dr., KÕrÕkkale Üniversitesi, Maliye Bölümü, yeda1980@hotmail.com

JEL Classification Codes: C33, E63, E64.

Giriú

Orta gelir tuza÷Õ kavramÕ geniú bir “geliúmekte olan ülkeler” grubunu ilgilendirdi÷i için literatürde önemli hale gelen güncel bir kavramdÕr. Orta gelir tuza÷Õ kavramÕnÕn teorik temelleri aslÕnda Neo-klasik büyüme teorisine kadar uzanmaktadÕr. Bu teoriye göre üretim miktarÕ dolayÕsÕyla gelir; emek, sermaye ve teknoloji düzeyi tarafÕndan belirlenmektedir. Neo-klasik büyüme teorisinde emek ve teknoloji sabitken sermaye miktarÕndaki artÕú üretim düzeyini azalan oranda artÕracaktÕr. Neo-klasik bir varsayÕm olan ve sermaye birikiminin önündeki en büyük engellerden olan sermayenin azalan getirisi, yapÕsal faktörlere ba÷lÕ olup belirli bir noktadan sonra ülkelerin gelir düzeylerini artÕramama durumunu ifade eden orta gelir tuza÷ÕnÕ do÷urmaktadÕr. Gelir artÕúÕnÕn sa÷lanarak orta gelir tuza÷ÕnÕn ortadan kaldÕrÕlmasÕnda ise modern büyüme teorileri tarafÕndan da ortaya konuldu÷u gibi e÷itim, Ar-Ge ve di÷er sosyal alt yapÕ harcamalarÕ önemli bir rol üstlenmektedir (Yeldan vd., 2012: 31).

Orta gelir tuza÷Õna iliúkin sÕnÕrlÕ literatür incelendi÷inde, farklÕ çalÕúmalarÕn, ülkelerin “orta gelirli” olmasÕna iliúkin farklÕ tanÕmlamalar yaptÕ÷Õ görülmektedir.

Örne÷in, Eichengreen vd. (2011), yÕllÕk ortalama kiúi baúÕ geliri 16.000 dolarÕ aúan ülkeleri orta gelir seviyesinin üzerinde gelire sahip ülkeler olarak kabul etmektedir.

ÇalÕúmada ayrÕca orta gelir düzeyi; geliúmekte olan ekonomiler için ABD kiúi baúÕ gelirinin ve imalat sanayindeki istihdamÕn toplam istihdam içindeki payÕnÕn belirli bir yüzdesine ulaúmÕú olmasÕ úeklinde de ölçülmektedir. Kharas ve Kohli (2011) ise kiúi baúÕ geliri 1.000-10.000 dolar arasÕndaki ülkeleri düúük ve orta gelirli, 10.000 dolarÕn üzerindeki ülkeleri ise yüksek gelirli olarak sÕnÕflandÕrmÕútÕr. Bu çalÕúmalara göre sanayileúme sürecindeki ülkelerde milli gelir belirli bir dönem boyunca artÕú gösterdikten sonra yavaúlamakta ve büyüme durmaktadÕr. DolayÕsÕyla, geliúmekte olan ülkelerden belirli bir kiúi baúÕ gelir düzeyine ulaúan ülkelerin ço÷unlu÷u, uzunca bir süre bu eúi÷in üzerine çÕkamamakta ve orta gelir tuza÷Õna düúmektedirler.

Yeldan vd. (2012), 1960 yÕlÕndan 2008 yÕlÕna gelindi÷inde, orta gelir grubundaki ülkelerden sadece yüzde 10’unun orta gelir seviyesinin üzerine çÕkabildi÷ini belirtmiúlerdir. Aiyar vd. (2013), orta gelir tuza÷Õnda bulunan ülkelerin büyümeyi artÕrmak için verimlilik artÕúlarÕna ihtiyaç duydu÷unu savunmaktadÕr. Felipe vd.

(2012) 1950-2010 yÕllarÕ arasÕnda 124 ülkeye ait veriyle yaptÕ÷Õ çalÕúmasÕnda, orta gelir tuza÷ÕnÕn hangi gelir düzeyinde gerçekleúti÷ini belirlemek amacÕyla ülkelerin kiúi baúÕ gayri safi milli hasÕlalarÕnÕ (GSMH) dikkate alarak dört gelir grubu (0- 2.000, 2.000-7.250, 7.250-11.750, 11.750 dolar ve üstü) tanÕmlamÕútÕr. Buna göre orta gelir tuza÷Õndan çÕkmak için düúük orta gelirli gruptaki ülkeler için 28 yÕl, yüksek orta gelirli gruptaki ülkeler için ise 14 yÕl hÕzlÕ büyüme süresi gözlenmiútir.

Paus (2014) çalÕúmasÕnda 2000’li yÕllarda Latin Amerika ülkelerini ele almÕú ve Latin Amerika ülkelerinin orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕúÕnÕn yapÕsal de÷iúimler ve kurumsallaúma sayesinde gerçekleúece÷ini belirtmiútir. Flaaen vd. (2013), Malezya'da orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú için verimlilik esaslÕ büyümenin gerçekleútirilmesinin gereklili÷ini savunmaktadÕr. Kanchoochat ve Intarakumnerd (2014) de orta gelir düzeyinden çÕkÕú için çözüm önerileri sunmaktadÕr. Bu öneriler, e÷itim baúta olmak üzere kurumsal düzenlemelerin gerçekleútirilmesi, endüstriyel düzenlemelerin yapÕlmasÕ ve ülkelerin ihracat pozisyonlarÕnÕ karúÕlaútÕrmalÕ

üstünlüklerine göre de÷iútirmesi olarak sÕralanmaktadÕr. Son olarak, literatürdeki güncel çalÕúmalardan olan YÕlmaz (2014), düúük beúeri sermaye birikiminin orta gelir tuza÷ÕnÕ ortaya çÕkardÕ÷ÕnÕ ileri sürmekte ve orta gelir tuza÷Õndan çÕkabilmek için düúük beúeri sermaye birikimi sorununu çözebilecek úekilde yapÕsal dönüúüme gidilmesi gerekti÷ini ileri sürmektedir.

Bu çerçevede çalÕúmamÕzÕn amacÕ, orta gelir grubundaki bir ülkenin daha üst bir gelir grubuna geçebilme olasÕlÕ÷ÕnÕ etkileyen faktörleri incelemektir. ÇalÕúma özellikle ülkelere ait makroekonomik ve kurumsal faktörlerle ülkelerin teknolojik geliúmiúlik seviyesini yansÕtan faktörleri ele almaktadÕr. Bu sayede çalÕúmamÕz, orta gelirli bir ülkenin kendi ortalama büyüme hÕzÕnÕn üzerine çÕkabilmesini, dolayÕsÕyla da orta gelir tuza÷ÕnÕ aúabilmesini sa÷layacak çeúitli faktörleri analiz etme yöntemiyle ilgili literatürdeki di÷er çalÕúmalardan farklÕlaúmaktadÕr. ÇalÕúmanÕn ikinci bölümünde veri seti ve analiz yöntemiyle ilgili bilgiler verildikten sonra ampirik bulgular sunulmaktadÕr. ÇalÕúmanÕn üçüncü bölümü ise sonuç ve Türkiye özelinde de÷erlendirmelere ayrÕlmÕútÕr.

1. Veri, Yöntem ve Ampirik Sonuçlar

“Orta gelir tuza÷Õ” kavramÕnÕn açÕk ve genel kabul görmüú bir tanÕmÕ olmamakla birlikte bu çalÕúmada, ülkelerin gelir gruplarÕnÕ belirlemede sÕklÕkla baúvurulan bir sÕnÕflama olan Dünya BankasÕ sÕnÕflandÕrmasÕndan faydalanÕlmÕútÕr. Dünya BankasÕ, ülkeleri kiúi baúÕ gayrisafi milli hasÕlalarÕna göre; düúük-gelirli, düúük-orta-gelirli, yüksek-orta-gelirli ve yüksek-gelirli olmak üzere dört gruba ayÕrÕr. Buna göre kiúi baúÕ GSMH’si 1.046 dolardan düúük olan ülkeler düúük-gelirli, kiúi baúÕ GSMH’si 1.045 dolardan yüksek ve 4.126 dolardan düúük ülkeler düúük-orta-gelirli, kiúi baúÕ GSMH’si 4.125 dolardan yüksek ve 12.746 dolardan düúük ülkeler yüksek-orta- gelirli, kiúi baúÕ GSMH’si 12.745 dolardan yüksek ülkeler ise yüksek-gelirli olarak sÕnÕflandÕrÕlmÕútÕr.¹ Analizlerimiz, teknoloji-beúeri sermayeye iliúkin de÷iúkenler ve kurumsal de÷iúkenlerin elde edilebilirli÷ine ba÷lÕ olarak 1990-2013 döneminde, söz konusu sÕnÕflama çerçevesinde orta gelir grubuna (düúük-orta-gelir veya yüksek- orta-gelir) dahil olan ve aralarÕnda Türkiye’nin de bulundu÷u 50 ülkeye² ait dengesiz³ bir panel veriye dayanmaktadÕr. Analize dahil edilen ülkeler 1990-2013 periyodunun tamamÕnda ya da belirli bir aralÕ÷Õnda orta gelirli olarak tanÕmlanabilmektedir.

Analizlerimizin baúlangÕç varsayÕmÕ, orta gelir grubundaki bir ülkenin daha üst gelir grubuna geçebilme olasÕlÕ÷ÕnÕn bu ülkenin kendi ortalama büyüme hÕzÕnÕn üzerine çÕkabilmesiyle iliúkili oldu÷udur. Buna göre çalÕúmanÕn ampirik analiz kÕsmÕnda ülkelerin ortalama büyüme performanslarÕnÕn üzerine çÕkma olasÕlÕ÷Õyla teknoloji-beúeri sermayeye iliúkin faktörler ve kurumsal faktörler arasÕndaki iliúkiyi



1Daha ayrÕntÕlÕ bilgi için bkz. Dünya BankasÕ, “A ShortHistory”, http://data.worldbank.org/about/country- classifications/a-short-history

2Arnavutluk, Angola, Ermenistan, Azerbeycan, Bangladeú, Belarus, Bolivya, Brezilya, Bulgaristan, Burkina Faso, Kamerun, ùili, Çin, Kolombiya, Kostarika, HÕrvatistan, Küba, Ekvator, Estonya, Etiyopya, Gana, Guatemala, Haiti, Honduras, Endonezya, Ürdün, Kazakistan, Kenya, Lübnan, Malezya, Meksika, Moldova, Mo÷olistan, Fas, Nikaragua, Nijerya, Pakistan, Panama, Paraguay, Peru, Filipinler, Polonya, Romanya, Senegal, SÕrbistan, Sierra Leone, Güney Afrika, Srilanka, Tanzanya, Tayland, Togo, Türkiye, Uganda, Uruguay, Vietnam, Zambia.

3Söz konusu ülkeler kiúi baúÕ GSMH kriterine göre yalnÕzca orta gelirli ülke olduklarÕ periyotlarda örneklemimize dahil olmaktadÕr.

ele almaktayÕz. DolayÕsÕyla regresyon analizlerindeki nitel ba÷ÕmlÕ de÷iúkeni (ݕ௜௧ሻ, ele alÕnan orta gelirli ülkenin herhangi bir yÕldaki (t) büyüme hÕzÕnÕn kendi ortalama kiúi baúÕ GSYøH büyüme hÕzÕnÕn^4,5 üzerinde olmasÕ halinde 1, aksi halde 0 de÷erini alan bir kukla de÷iúken olarak tanÕmlamaktayÕz ve aúa÷Õda genel çerçevesi verilmiú probit modelini tahmin etmekteyiz.

ܲሺݕ_௜௧ ൌ ͳǡ ܺ_௜௧ǡݑ_௜ሻ ൌ ݂ሺߙ ൅ ߚ^ᇱܺ_௜௧൅ ݑ_௜ሻ (1) (1) nolu denklemde i ülkeyi, t yÕlÕ belirtirken _୧୲ açÕklayÕcÕ de÷iúkenlere ait vektörü temsil etmektedir.⁶Kiúi baúÕ GSMH ve kiúi baúÕ GSMH’nin karesi temel model belirtiminde açÕklayÕcÕ olarak yer alÕrken geriye kalan de÷iúkenleri üç ana grup çerçevesinde ele almaktayÕz. Buna göre orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú için sa÷lÕklÕ makro göstergelerin, teknoloji ve beúeri sermayedeki iyileúmenin ve kurumsal kalitedeki artÕúÕn önemini ortaya koymak üzere _୧୲ vektörü; kiúi baúÕ GSMH ve kiúi baúÕ GSMH’nin karesi ile birlikte sÕrasÕyla makroekonomik de÷iúkenleri, teknoloji ve beúeri sermayeye iliúkin de÷iúkenleri ve kurumsal yapÕya iliúkin de÷iúkenleri içermektedir (Tablo 1).

Tablo 1: AçÕklayÕcÕ De÷iúkenlerin TanÕmlanmasÕ ve Kayna÷Õ De÷iúkenin Türü ve Kayna÷Õ Verinin TanÕmÕ

Temel (baz) model de÷iúkenleri-Dünya BankasÕ KalkÕnma Göstergeleri (2013)

Kiúi baúÕ GSMH-satÕn alma gücü paritesine göre-sabit (GNIpercap)

Kiúi baúÕ GSMH’nin karesi (GNIpercap_sq)

Makroekonomik de÷iúkenler- Dünya BankasÕ KalkÕnma Göstergeleri (2013)

Brüt sermaye oluúumu (% GSYøH) (Grosscapfor) Enflasyon (tüketici fiyatlarÕyla-yÕllÕk%) (Inflation) Nihai tüketim harcamasÕ (% GSYøH) (Cons_exp) YabancÕ do÷rudan yatÕrÕm giriúleri (% GSYøH) (FDI) DÕúa açÕklÕk-ihracat ve ithalat toplamÕ (% GSYøH) (Open)

Net dÕú ticaret hadleri endeksi (2000-100) (TOT) Kamu nihai tüketim harcamasÕ (% GSYøH) (Gov_cons_exp)

Teknoloji ve beúeri sermaye de÷iúkenleri-Dünya BankasÕ KalkÕnma Göstergeleri (2013)

Ar-Ge harcamalarÕ (% GSYøH) (RD_exp) Ortaö÷retime kayÕt (% net) (Sec_School) Patent baúvurularÕ (Patentapps)

Ar-Ge’de çalÕúan araútÕrmacÕ sayÕsÕ (milyon kiúi baúÕna) (RDresearchers)

øleri teknoloji ihracatÕ (imalat ihracatÕnÕn yüzdesi) (Hightechexports)



4Analize söz konusu olan ülkelerin 1990-2013 zaman aralÕ÷Õndaki ortalama yÕllÕk büyüme hÕzÕ yÕllÕk logaritmik farklarÕn ortalamasÕ alÕnarak hesaplanmÕútÕr (^ଵ

௡σ ݈݊ ^{ீ஽௉௣௘௥஼௔௣೟}

ீ஽௉௣௘௥஼௔௣೟షభ

௡௧ୀଵ ).

5Bkz. Ek 1.

6Probit denklemi 56 ülkeye ait havuzlanmÕú panel veri ile tahmin edilmiútir. Modelde açÕklayÕcÕ de÷iúkenler dÕúÕnda zaman etkileri de kontrol edilmektedir. Ülkelere ait sabit etkiler ise serbestlik derecesinin çok düúmesi kaygÕsÕyla modele dahil edilmemiútir.

De÷iúkenin Türü ve Kayna÷Õ Verinin TanÕmÕ Kurumsal de÷iúkenler-PRS

Demokratik hesap verilebilirlik endeksi⁷ (Democaccount)

Hükümet istikrar endeksi⁸ (Govn_Stabil) Yolsuzluk endeksi⁹ (Corruption) Hukuk ve Düzen¹⁰ (Law_Order) YatÕrÕm Profili endeksi¹¹ (Inv_Profile)

Not: PRS- Political Risk Services (“International Country Risk Guide” grubu tarafÕndan türetilen politik risk göstergeleri).

Tablo 2’de farklÕ makroekonomik de÷iúkenlerin orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú olasÕlÕ÷Õ üzerine etkilerini de÷erlendirmek üzere yapÕlan probit regresyonlarÕnÕn sonuçlarÕ görülmektedir. Makroekonomik de÷iúkenlerden her biri temel regresyon denklemine ayrÕ ayrÕ dahil edilmiú olup her bir makroekonomik de÷iúkenin etkisi farklÕ bir denklemin tahmini ile ortaya koyulmaktadÕr. DolayÕsÕyla Tablo 2’nin her bir sütunu farklÕ bir de÷iúkenin söz konusu ba÷ÕmlÕ de÷iúken üzerindeki etkisini göstermektedir. Tablo 2’de sunulan tahmin sonuçlarÕna göre kiúi baúÕ GSMH ve kiúi baúÕ GSMH’nin karesi bütün model belirtimlerine beklentilerle uyumlu biçimde, sÕrasÕyla negatif ve pozitif katsayÕlÕ olmak üzere ve istatistiksel olarak anlamlÕ biçimde girmektedir. Brüt sermaye oluúumu ülkelerin ortalama büyüme performansÕnÕn üzerine çÕkma, dolayÕsÕyla da daha üst gelir gruplarÕna geçiú olasÕlÕ÷ÕnÕ pozitif biçimde etkilerken fiyat istikrarsÕzlÕ÷ÕnÕn artmasÕ tersi yönde bir etki yaratmaktadÕr. øç talepteki artÕúÕ temsilen nihai tüketim harcamalarÕndaki yükseliú, orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú olasÕlÕ÷ÕnÕ anlamlÕ biçimde arttÕrmaktadÕr. Öte yandan kamu tüketim harcamalarÕndaki artÕú ekonomide kamu payÕnÕn geniúlemesinin üst gelir gruplarÕna geçiú üzerinde olumsuz etki ortaya çÕkardÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Do÷rudan yabancÕ sermaye giriúleri, sermaye birikimini artÕrarak do÷rudan veya teknoloji yayÕlÕmÕna ve yönetsel kapasitenin geliúmesine sebep olarak dolaylÕ bir biçimde ev sahibi ülkelerin üretim kapasitelerini geniúletmekte ve büyümelerine katkÕda bulunmaktadÕr (Harrison ve Aitken, 1999; Javorcik, 2004).

Do÷rudan yabancÕ sermaye giriúlerine ait pozitif ve anlamlÕ katsayÕ, beklentilerle uyumlu biçimde, do÷rudan yabancÕ yatÕrÕmlarÕn orta gelirli ülkelerin konumlarÕnÕ iyileútirmelerine katkÕda bulundu÷unu göstermektedir. Ele aldÕ÷ÕmÕz orta gelirli ülkelerin dÕúa açÕklÕ÷ÕnÕn büyük ölçüde ara ve sermaye malÕ ithalatÕna ba÷ÕmlÕ oldu÷u varsayÕmÕndan hareketle ihracat ve ithalat toplamÕnÕn GSYøH içerisindeki



7Seçimlerin ne kadar özgür ve adil oldu÷unun yanÕsÕra devletin bireylerin tercihlerine karúÕ ne kadar duyarlÕ oldu÷unun bir ölçüsüdür.

8Hükümetin deklare etti÷i programlarÕ yürütme becerisini göstermektedir. De÷iúkenin ölçümü; hükümetin birlik ve bütünlü÷ü, hukuksal güç ve halkÕn genel deste÷i olmak üzere üç alt bileúene dayanmaktadÕr.

9Ekonomik ve finansal sistem üzerinde bozucu etki yaratmak, hükümetin ve iú çevrelerinin etkinli÷ini düúürmek gibi yollarla yabancÕ yatÕrÕmcÕlar için de tehdit do÷uran yolsuzlu÷un politik sistemde bir ölçüsüdür.

10De÷iúkenin ölçümünde iki alt bileúen kullanÕlmaktadÕr. Her bir de÷iúkenin endeks ölçümündeki a÷ÕrlÕ÷Õ aynÕdÕr. “Hukuk” alt bileúeni hukuki sistemin gücü ve tarafsÕzlÕ÷ÕnÕ göstermektedir. “Düzen” alt bileúeni ise hukukun genel olarak gözetimine iliúkin bir gösterge olmaktadÕr.

11Di÷er politik, ekonomik ve finansal risk bileúenleriyle kapsanmayan, yatÕrÕmÕn önündeki engellerin bir ölçüsüdür. De÷iúkenin ölçümü; olmak üzere sözleúme gerçekleúebilirli÷i/kamulaútÕrÕlmasÕ, kârlarÕn ülkeye geri dönüúü ve ödemelerin ertelenmesi olmak üzere 3 alt bileúenin toplamÕna dayanmaktadÕr.

payÕnÕ gösteren dÕúa açÕklÕk de÷iúkenine ait negatif katsayÕyÕ anlamlandÕrmak mümkündür. Son olarak tahmin sonuçlarÕ orta gelirli ülkelerde ticaretin dÕú ticaret hadlerinde iyileúmeyi sa÷layacak biçimde de÷iúmesinin bu ülkelerin orta gelir zincirini kÕrmasÕ açÕsÕndan önemli oldu÷unu ortaya koymaktadÕr.

Tablo 2: Orta Gelir Tuza÷Õndan ÇÕkÕú: Makroekonomik Faktörler

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

GNIpercap -0.000124** -0.000112** -0.000117** -0.000120** -0.000139** -0.000143**

(5.43e-05) (5.46e-05) (5.46e-05) (5.49e-05) (5.77e-05) (5.57e-05) GNIpercap_sq 9.33e-09** 8.90e-09** 8.50e-09** 9.05e-09** 1.00e-08** 1.18e-08***

(4.02e-09) (4.02e-09) (4.05e-09) (4.05e-09) (4.29e-09) (4.14e-09) Grosscapfor 0.0421*** 0.0468*** 0.0363*** 0.0430*** 0.0481*** 0.0446***

(0.00610) (0.00656) (0.00636) (0.00635) (0.00673) (0.00625) Inflation -0.000458** -0.000472** -0.000399** -0.000459** 0.000149 -0.000414**

(0.000185) (0.000189) (0.000185) (0.000185) (0.000453) (0.000184)

Cons_exp 0.00760**

(0.00387)

FDI 0.0521***

(0.0135)

Open -0.00259*

(0.00136)

TOT 0.00492***

(0.00170)

Gov_cons_exp -0.0442***

(0.00896) Pseudo_Rsquare 0.0495 0.0525 0.0623 0.0497 0.0608 0.0696

LR 62.80 66.67 79.03 63.11 67.43 87.64

Observations 964 964 964 964 849 957

Not: Parantez içindeki de÷erler standart hatalarÕ göstermektedir ***p<0.01, **p<0.05, *p<0.1 ølk satÕrda yer alan numaralandÕrma, farklÕ açÕklayÕcÕ de÷iúkenler kullanÕlarak oluúturulan 6 alternatif regresyon modelini göstermektedir.

ÇalÕúmamÕzÕn bir sonraki aúamasÕnda teknoloji ve beúeri sermaye göstergelerinin orta gelirli ülkelerin üst gelir gruplarÕna geçiúiyle iliúkilerini incelemekteyiz. Tablo 3’de sonuçlarÕ verilen probit model belirtimlerine göre teknolojideki ilerlemeler ve beúeri sermayedeki iyileúmeler orta gelir tuza÷ÕnÕ aúmada önemli rol oynamaktadÕr.

Daha spesifik olarak Ar-Ge harcamalarÕndaki ve Ar-Ge personelindeki artÕú ile bu çalÕúmalarÕn çÕktÕsÕ olan patent baúvurularÕ ülkelerin teknolojik bilgi birikimini ve dolayÕsÕyla verimlilik artÕúlarÕna sebep olarak üretim kapasitelerini geniúletmektedir.

ølgili de÷iúkenlere ait pozitif ve anlamlÕ katsayÕlar orta gelirli ülkelerin ortalama büyüme performanslarÕnÕn üzerine çÕkma olasÕlÕ÷ÕnÕn bu de÷iúkenlerden pozitif biçimde etkilendi÷ini göstermektedir. Benzer biçimde beúeri sermayenin kalitesindeki artÕúa iúaret eden ortaö÷retime kayÕtlÕlÕktaki artÕú da orta gelirli ülkelerin üst gelir gruplarÕna çÕkmasÕ üzerinde olumlu etkiye sahip oldu÷unu ortaya koymaktadÕr. Orta gelirli ülkelerin yüksek büyüme oranlarÕnÕ yakalamasÕ açÕsÕndan önemli bir sorunsal bu ülkelerin teknoloji merdiveninin yukarÕlarÕna do÷ru hareket etmelerini sa÷layacak úekilde teknolojik içeri÷i ve katma de÷eri daha yüksek ürünler üretememeleridir. Bu çerçevede elde etti÷imiz tahmin sonucu ileri teknoloji içeren ürün ihracatÕndaki artÕúÕn orta gelir tuza÷ÕnÕ aúmadaki olumlu katkÕsÕnÕ desteklemektedir.

Tablo 3: Orta Gelir Tuza÷Õndan ÇÕkÕú: Teknoloji ve Beúeri Sermaye

(1) (2) (3) (4) (5)

GNIpercap -0.000251** -0.000444*** -0.000269*** -0.000290** -0.000131**

(0.000105) (0.000104) (7.41e-05) (0.000128) (5.88e-05) GNIpercap_sq 1.88e-08*** 2.76e-08*** 2.08e-08*** 2.00e-08** 1.04e-08**

(7.23e-09) (7.03e-09) (5.30e-09) (8.82e-09) (4.25e-09)

RD_exp 0.544**

(0.225)

Sec_School 0.0252***

(0.00476)

Patentapps 1.91e-05**

(7.76e-06)

RDreseachers 0.000537**

(0.000213)

Hightechexports 0.0324***

(0.00372)

Pseudo_Rsquare 0.0373 0.0946 0.0329 0.0458 0.0666

LR 16.10 40.37 26.92 14.55 16.99

Observations 356 326 628 213 816

Not: Parantez içindeki de÷erler standart hatalarÕ göstermektedir ***p<0.01, **p<0.05, *p<0.1 ølk satÕrda yer alan numaralandÕrma, farklÕ açÕklayÕcÕ de÷iúkenler kullanÕlarak oluúturulan 6 alternatif regresyon modelini göstermektedir.

ÇalÕúmamÕzÕn son aúamasÕnda ülkelerin yÕllar içerisinde gösterdi÷i ortalama büyüme performansÕ üzerine çÕkma olasÕlÕ÷ÕnÕn kurumsal faktörleri temsil eden çeúitli endekslerle iliúkisini ortaya koymaktayÕz. Tablo 4’de sundu÷umuz tahmin sonuçlarÕna göre; demokratik hesap verilebilirli÷in daha yüksek, hükümetlerin daha istikrarlÕ, hukuki altyapÕnÕn daha güçlü ve yatÕrÕm ortamÕnÕn daha elveriúli olmasÕ orta gelir grubundaki ülkelerin daha üst gelir gruplarÕna geçiúlerini sa÷layacak biçimde ortalama büyüme performanslarÕnÕn üzerine çÕkma olasÕlÕ÷ÕnÕ artÕrmaktadÕr.

Tablo 4: Orta Gelir Tuza÷Õndan ÇÕkÕú: Kurumsal Faktörler

(1) (2) (3) (4) (5) GNIpercap -0.000101* -8.66e-05* -8.72e-05* -9.02e-05* -9.87e-05*

(5.16e-05) (5.17e-05) (5.18e-05) (5.16e-05) (5.16e-05) GNIpercap_sq 7.35e-09* 6.59e-09* 6.94e-09* 6.61e-09* 7.15e-09*

(3.80e-09) (3.82e-09) (3.81e-09) (3.82e-09) (3.81e-09) Democaccount 0.0652**

(0.0307)

Govn_Stabil 0.0693***

(0.0207)

Corruption -0.0356

(0.0473)

Law_Order 0.128***

(0.0400)

Inv_Profile 0.0449**

(0.0211)

Pseudo_Rsquare 0.0663 0.0415 0.0532 0.0409 0.0763

LR 18.14 14.95 15.20 14.13 19.19

Observations 989 989 989 989 989

Not: Parantez içindeki de÷erler standart hatalarÕ göstermektedir ***p<0.01, **p<0.05, *p<0.1 ølk satÕrda yer alan numaralandÕrma farklÕ açÕklayÕcÕ de÷iúkenler kullanÕlarak oluúturulan 6 alternatif regresyon modelini göstermektedir.

Sonuç

ÇalÕúmamÕzda geliúmekte olan ülkelere yönelik olarak özellikle son dönemlerde yo÷un bir biçimde tartÕúÕlan orta gelir tuza÷Õ ampirik olarak incelenmektedir. Bu amaç çerçevesinde kullandÕ÷ÕmÕz probit modellerle teknoloji ve beúeri sermaye de÷iúkenlerinin yanÕsÕra makro ve kurumsal de÷iúkenlerin orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú üzerindeki etkisi araútÕrÕlmaktadÕr. SonuçlarÕmÕza göre teknoloji de÷iúkeni olarak sÕnÕflandÕrdÕ÷ÕmÕz patent baúvurularÕ, Ar-Ge’de çalÕúan araútÕrmacÕ sayÕsÕ, ileri teknoloji ihracatÕnÕn payÕ ve Ar-Ge harcamalarÕnÕn gelir içerisindeki payÕ ile beúeri sermaye de÷iúkeni olan orta ö÷retime kayÕt oranÕ, orta gelirli ülkelerin ortalama kiúi baúÕ GSYøH artÕúÕnÕn üstünde büyüme sergileme, dolayÕsÕyla orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕú olasÕlÕklarÕnÕ artÕrmaktadÕr. Benzer úekilde makro de÷iúken olarak kullandÕ÷ÕmÕz fiyat istikrarÕnÕn sa÷lanmasÕ, do÷rudan yabancÕ yatÕrÕm giriúlerinde, yatÕrÕm ve tüketim harcamalarÕnda artÕú ile dÕú ticaret hadlerindeki iyileúmenin orta gelir tuza÷ÕnÕ aúmada anlamlÕ ve pozitif etkisi söz konusudur. Di÷er yandan kamu harcamalarÕndaki ve dÕúa açÕklÕktaki artÕú ile reel döviz kurundaki yükseliú tersi yönde etki yapmaktadÕr. Son olarak kurumsal de÷iúkenlerin rolü incelendi÷inde, çalÕúmamÕz yolsuzluk ve bürokratik kalitedeki artÕúÕn anlamlÕ ve negatif etkisine dair bulgular sa÷lamaktadÕr. Öte yandan demokratik hesap verilebilirli÷in, hükümet istikrarlÕlÕ÷ÕnÕn ve yatÕrÕm profilindeki geliúmelerin orta gelirli ülkeler için daha yüksek bir gelir grubuna geçiú olasÕlÕ÷ÕnÕ arttÕrdÕ÷Õ görülmektedir.

ÇalÕúmamÕzÕn ortaya koydu÷u sonuçlar yüksek orta gelirli ülkeler grubunda yer alan ve son dönemde orta gelir tuza÷Õnda bulundu÷u düúünülen Türkiye için de daha yüksek gelir gruplarÕna geçiú için gerekli reçetelerin belirlenmesi açÕsÕndan büyük önem taúÕmaktadÕr. Türkiye özelinde de÷erlendirmek gerekirse öncelikle Türkiye’nin kendi grubundaki ülkelere kÕyasla düúük olan teknoloji performansÕnÕ iyileútirmesi, daha açÕk bir ifadeyle teknolojik içeri÷i ve katma de÷eri yüksek ürünlerin ihracatÕna yönelik olarak Ar-Ge’ye önem vermesi geliúmiú ülkelerin gelir seviyesini yakalama açÕsÕndan önemli fÕrsatlar sunacaktÕr. Di÷er taraftan nitelikli beúeri sermayenin kayna÷Õ olan orta ö÷retim ve üniversiteye kayÕt ve devamlÕlÕk oranlarÕnÕn artÕrÕlmasÕ e÷itime iliúkin ilgili göstergeleri OECD ortalamasÕnÕn yarÕsÕndan bile daha düúük seviyede olan Türkiye için de özellikle önem taúÕmaktadÕr. Öte yandan kamu harcamalarÕndan ziyade özel kesim yatÕrÕm ve tüketim harcamalarÕna dayanan, yabancÕ sermaye giriúini teúvik eden ve fiyat istikrarÕnÕ sa÷layan ekonomi politikalarÕ da orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕúta ihmal edilemeyecek bir rol üstlenmektedir.

Birçok geliúmekte olan ülke ekonomisi gibi Türkiye ekonomisi için de halen önemli rol oynayan imalat sanayi üretimi, büyük ölçüde ara ve sermaye malÕ ithalatÕna ba÷ÕmlÕ oldu÷undan, sanayi üretiminde kullanÕlacak ara ve sermaye mallarÕnÕn yurt içinde üretimini sa÷layacak teknolojik alt yapÕnÕn geliútirilmesi önemlidir. Bununla birlikte dünyada talebi daha yaygÕn ve katma de÷eri yüksek olan, dolayÕsÕyla dÕú ticaret hadlerini lehimize çevirecek ürünlerin üretilerek dÕú pazara sunulmasÕ da geliúmiú ekonomilerle rekabet olanaklarÕnÕ iyileútirmesi bakÕmÕndan önem taúÕmaktadÕr. Son olarak ekonomik kalkÕnmanÕn da temel bileúenlerinden olan hükümet istikrarÕ, demokratikleúme, hukuki düzenin sa÷lanmasÕ ile birlikte yatÕrÕm ortamÕnÕn iyileútirilmesi ve yolsuzluklarÕn önüne geçilmesi gibi kurumsal altyapÕyÕ güçlendirecek giriúimler ülkelerin orta gelir tuza÷Õndan çÕkÕúÕna katkÕ sa÷layacaktÕr.

Kaynakça

Aiyar, S., Duval, R., Puy, D., Wu, Y. ve Zhang, L. (2013), “Growth Slowdowns and the Middle Income Trap”, IMF Working Paper, No: 13/71.

Eichengreen, B., Park, D. ve Shin, K. (2011), "When Fast Growing Economies Slow Down: International Evidence and Implications for China", NBER Working Paper Series, 16919.

Felipe, J., Abdon, A. ve Kumar, U. (2012), "Tracking the Middle Income Trap:

What is It, Who is in It, and Why?" ADB Economics Working Paper Series, No:

307.

Flaen, A., Ghani, E. ve Mishra, S. (2013), “How To Avoid Middle Income Traps?

Evidence From Malaysia”, World Bank Policy Research Working Paper, No:

6427.

Harrison, A.E. ve Aitken, B.J. (1999), “Do Domestic Firms Benefit From Direct Foreign Investment? Evidence from Venezuela.” American Economic Review, 89 (3), 605–618.

Javorcik, B.S. (2004), “Does Foreign Direct Investment Increase the Productivity of Domestic Firms? In Search of Spillovers Through Backward Linkages”, American Economic Review, 94 (3), 605–627.

Kanchoochat, V. ve Intarakumnerd, P. (2014), "Tigers Trapped: Tracing the Middle- Income Trap Through the East and Southeast Asian Experience", Berlin Working Papers on Money, Finance, Trade and Development, No: 04.

Kharas, H. ve Kohli, H. (2011), "What is the Middle Income Trap, Why Do Countries Fall Into It, and How Can It Be Avoided?", Global Journal of Emerging Market Economies, 3(3), 281-289.

Paus, E. (2014), "Latin America and the Middle Income Trap", ECLAC Financing for Development Series, No: 250.

Yeldan, E., TaúçÕ, K., Voyvoda, E. ve Özsan, M.E. (2012), “Orta Gelir Tuza÷Õndan ÇÕkÕú: Hangi Türkiye?”, Türkonfed Raporu.

YÕlmaz, G. (2014), “Turkish Middle Income Trap and Less Skilled Human Capital”, CBRT Working Paper, 14/30.

Ek 1: Ülkelerin Ortalama Büyüme OranlarÕ (1990-2013)

Ülke Ortalama Büyüme HÕzÕ(%)

Angola 2.046 Arnavutluk 2.836 Azerbaycan 2.902 Bangladeú 3.194

Belarus 3.250 Bolivya 1.620 Brezilya 1.361 Bulgaristan 2.129 Burkina Faso 2.334

Çin 8.550 Ekvator 1.196 Endonezya 3.632 Ermenistan 3.046 Estonya 4.774 Etiyopya 2.865 Fas 2.310 Filipinler 1.984

Gana 2.874 Guatemala 1.115 Güney Afrika 0.582

Haiti -0.332 HÕrvatistan 2.613

Honduras 1.197 Kamerun -0.992 Kazakistan 2.470

Kenya 0.663 Kolombiya 2.051

Kostarika 2.576 Küba 1.037 Lübnan 1.740 Malezya 3.519 Meksika 0.890 Mo÷olistan 2.880

Moldova -0.912 Nijerya 1.790 Nikaragua 0.356

Pakistan 1.972 Panama 2.795 Paraguay 1.472

Peru 2.046 Polonya 3.574 Romanya 1.262

Senegal 0.463 Sierra Leone 0.952

ùili 3.924 SÕrbistan -0.640 Srilanka 4.054 Tanzanya 2.218

Tayland 4.248 Togo -0.116 Türkiye 2.617 Uganda 2.889 Ürdün 0.863 Uruguay 2.989 Vietnam 4.810 Zambia 0.486