KİMYA SORULARININ SOYUT OPERASYON DÖNEMİ ÖZELLİKLERİNE GÖRE İNCELENMESİ
Salih ÇEPNİ, Murat GÖKDERE, Tuncay ÖZSEVGEÇ
KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi, İlköğretim Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı, TRABZON ÖZET: Ülkemizde, okullarda sorulan soruların öğrencilerin zihinsel gelişim seviyelerini ne derecede yokladıkları tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, yıllardan beri ÖSYS sınavlarında lise birincilerinin almış oldukları sonuçlar okullarımızda öğretmenlerimizin yapmış oldukları ölçme değerlendirmenin güvenirliği ve geçerliliği hususunu tartışılır bir hale getirmiştir. Bu durum lise ve ÖSS sınavında sorulan soruların zihinsel seviyeler boyutundan araştırılmasını gerekli kılmaktadır. Bilindiği üzere formal operasyon döneminin özellikleri bireylerin sahip oldukları zihinsel yetenekleri içermektedir.
Bu çalışmanın amacı ÖSS’de ve liselerde sorulan kimya sorularının soyut operasyon dönemi özelliklerine uygunluk derecelerini karşılaştırmalı olarak incelemektir. Çalışmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Çalışma kapsamında Aksaray, Çorum, Manisa ve İzmir illerindeki liselerde sorulmuş olan 410 kimya sorusu ve 1990-2002 yılları arası ÖSS sınavlarındaki 182 kimya sorusu formal operasyon döneminin özelliklerine göre analiz edildi.
Çalışmadan elde edilen verilere göre liselerde sorulan kimya sorularının formal dönem özelliklerine uygunluk derecesi oldukça düşüktür (%32.5). ÖSS sınav sorularının formal dönem özelliklerine uygunluk derecesi lise sorularına nazaran yüksek (%49) olduğu görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Formal Operasyon Dönemi, Kimya Soruları.
1.GİRİŞ
İnsanların hayatları boyunca bilgi ve yeteneklerini geliştirdikleri ayrıca, bazı zihinsel gelişim aşamalarından geçtikleri bilinmektedir. Piaget’e göre çocuğun zihinsel gelişimi doğuştan yetişkinliğe kadar belirgin dört dönemde gerçekleşmektedir. Bu dönemlerin en son basamağı formal (soyut) operasyon dönemi olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde bireyler varsayıma dayanan konularla başa çıkabilmektedir. Ayrıca, bireylerin düşünceleri bir çok soyut mantıksal kurallar içermektedir. Formal operasyon döneminde 6 düşünme becerisi mevcuttur Bu beceriler sırası ile hipotez kurma, oranlı düşünme, değişkenleri belirleme ve tanımlama, olasılıklı düşünme, kombinezonlu düşünme ve korelasyonel düşünmedir (Turgut, 1992; Bybee & Sund, 1982).
Bilindiği üzere lise müfredatı büyük ölçüde soyut konulardan oluşmaktadır. Bu seviyedeki öğrencilerde, somut düşüncelerden soyut düşüncelere doğru geçişin bazı istisnai durumlar dışında tamamlanmış olması gerekmektedir (Selçuk, 1999). Öğretmenlerin, çocukların bu geçişi sağlayıp sağlamadıkları konusunda duyarlı olmaları gerekir. Gelişim evrelerini bilen ve uygulayan bir kimya öğretmeni öğrenmeyi kolaylaştırabilir ve öğrencilerin evreler arasındaki geçişini kolaylaştırabilir.
(Ronald, 1974). Öğretmenden gelecek soru tipleri öğrencilerin düşünme düzeylerini etkilemektedir.
Öğrencilere soyut düşünebilme becerisi kazandırma sürecinde etkili bir araç olan sınavlarda sorulan soruların önemi burada artmaktadır. Öğrenciler düşük düzeyli sorularla sıkça karşılaşmaları
durumunda basit seviyede düşünmeye yönelmektedirler (Selçuk, 2000). Ayrıca, düşük seviyeli
soruların, öğrencileri ezberciliğe yönelttiği ve onların zihinsel düşünme yeteneklerinin gelişimine fazla katkı sağlamadıkları bilinmektedir (Çepni & Azar, 1998). Yüksek seviyeli sorular ise öğrencilerin daha yaratıcı ve çok yönlü düşünmeye yatkın hale gelmelerini, diğer bir ifadeyle soyut düşünme basamağına geçişlerini kolaylaştırmaktadır (Brualdi, 1998).
Bu alanda yapılan bazı çalışmalarda elde edilen sonuçlardan, zihinsel gelişim ile fen başarısı arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Özellikle formal döneme geçen öğrencilerin yüksek fen başarısı gösterdiği bilinmektedir (Chiappetta, 1976). Öğrencilerin aldıkları eğitime uygun yapılan bir değerlendirme sürecinden geçmeleri başarıyı artıran bir unsur olmakta ve eğitimi
kolaylaştırmaktadır (Ronald, 1974).
Ülkemizde soru analizi ile ilgili çalışmalarının büyük bir kısmı Bloom taksonomisi temel alınarak yapılmaktadır (Çepni, 1998; Akdeniz, Karamustafaoğlu&Keser, 2001; Karamustafaoğlu, Sevim&Çepni 2001). Diğer ülkelerde bu alanla ilgili yapılan çalışmalarda ise, Bloom’la birlikte Piaget’in zihinsel gelişim kuramı da dikkate alınmıştır. Ülkemizde ilköğretim seviyesi için merkezi sınavlar ve okul içi sınavlarında fen bilgisi ile ilgili sorulan soruların Piaget’in zihinsel gelişim kuramına uygunluk derecesini belirlemek amacıyla bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada ilköğretim fen bilgisi seviyesinde sorulan soruların ve LGS sınavında sorulan soruların formal dönem özellikleri dikkate alınmadan hazırlandığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte, LGS sınav sorularında formal
dönem özelliklerini taşıyan soruların oranı, öğretmenlerin fen bilgisi sınavlarında sormuş oldukları soruların oranından oldukça yüksek olduğu da belirlenmiştir (Çepni, Özsevgeç, Bacanak & Gökdere, 2001). Diğer bir çalışmada ise ülkemizin bir çok ilinden toplanan lise kimya soruları Bloom
taksonomisine göre incelenmiştir. Bu çalışma sonucunda Liselerde öğretmenlerin sordukları kimya sorularının çoğunlukla bilgi, kavrama ve uygulama seviyesine girdikleri görülmüştür
(Karamustafaoğlu, 2001). Fakat, ülkemizde ne lise kimya sınav sorularının nede ÖSS kimya sorularının formal operasyon döneminin özellikleri dikkate alınarak incelendiği bir çalışmaya literatürde rastlanılmamıştır.
2. AMAÇ
Bu çalışmanın amacı, lise kimya sınav soruları ve 1990-2002 ÖSS kimya sorularını formal operasyon dönemi özelliklerine uygunluk derecelerine göre karşılaştırmalı olarak incelemektir.
3. YÖNTEM
Bu çalışmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır (Karasar, 1982). Formal dönem özellikleri ile ilgili açıklamalar ve bu süreçlere ait örnek sorular Ek 1’de verilmiştir. Doküman incelemesi bu açıklamalar ve sorular dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. İzmir, Çorum, Manisa ve Aksaray illerindeki liselerde sorulmuş olan 410 kimya sorusu ve 1990- 1998 yılları arası ÖSS
sınavlarındaki 126 kimya sorusu ile 1998 yılından sonra tek basamağa indirilen ÖSYS’ deki 56 kimya sorusunun formal döneme uygunluğu ve uygun ise hangi düşünme sürecine ait olduğu belirlenmiştir.
4. BULGULAR
Tablo 1’de Aksaray, Çorum, Manisa ve İzmir illerinde liselerde sorulan kimya sorularının formal operasyon dönem özelliklerine göre incelenmesi sunulmuştur.
Tablo 1. Lise kimya sınav soruların formal operasyon dönem özelliklerine göre incelenmesi Formal Dönem Basamakları
Hipotez Korelasyonel Kombinezon Olasılıklı Değiş. B Oranlı
İller N % N % N % N % N % N % Uyan soru/Toplam soru sayısı
Aksaray 0 0 2 8 7 25 0 0 3 10 16 57 28/90 ( % 31) Çorum 2 6 4 12 9 27 2 6 4 12 12 37 33/98 ( % 34) Manisa 2 5 3 7 12 28 3 7 2 5 21 48 43/113 ( % 38) İzmir 1 3 0 0 4 14 0 0 1 3 23 80 29/109 ( % 27) Toplam 5 4 9 7 32 24 5 4 10 7 72 54 133/410 (% 32,5)
Tablo 1’den oranlı düşünme basamağında bütün illerde bir yığılmanın olduğu görülecektir.
1990-1998 ve 1999-2002 yıllarına ait ÖSS’de çıkmış olan Kimya formal dönemin hangi düşünme sürecine ait olduğu ile ilgili veriler Tablo 2’de sunulmuştur.
Tablo 2. ÖSS kimya sınav soruların formal operasyon dönemi özelliklerine göre incelenmesi Formal Dönem Basamakları
Hipotez Korelasyonel Kombinezon Olasılıklı Değişken.
Belirleme
Oranlı
Yıllar N % N % N % N % N % N %
Uyan soru sayısı /Toplam soru sayısı
90-98 12 20 9 15 21 33 2 3 5 8 13 21 62/126 (% 49) 99-2002 5 19 3 11,5 8 31 1 4 3 11,5 6 23 26/56 (% 46) Toplam 17 19 12 14 29 33 3 3,5 8 9 19 21,5 88/182 (% 49)
Tablo 2’de görüldüğü gibi 1990-1998 ve 1999-2002 yıllarında formal operasyon dönemi özelliklerini taşıyan ÖSS kimya sorularının basamaklara göre dağılımı arasında çok büyük farklılıklar yoktur. Sadece Korelasyonel düşünme basamağında 1999-2002 yılları arasında bariz bir düşüş (%3,5) ve değişkenleri belirleme basamaklarında (%3,5) bir artış göze çarpmaktadır.
5. SONUÇLAR
Liselerde sorulan kimya sorularının büyük bir çoğunluğu formal dönem özelliklerine
uymamaktadır. Yani, kimya öğretmenleri düşük seviyeli olarak nitelendirilen, öğrencileri sınırlayan, hatırlamaya dayalı sorular sormaktadırlar. Bu durum, Amy Brualdi (1998)’in Classroom Questions adlı çalışmasında yer alan“... öğretmenler zamanlarının çoğunu düşük seviyeli bilişsel sorular sorarak geçirmektedirler. Öğretmenler yüksek seviyeli bilişsel soruları, düşük seviyeli bilişsel soruları
kullandıkları kadar sıklıkta kullanmamaktadırlar.” iddiasını desteklemektedir.
İncelenen sorularda formal operasyon dönemi özelliklerini taşıyan soruların yüzdesi düşük olduğu görülmüştür. Bundan dolayı, öğrencilerin formal operasyon döneminin özelliklerine sahip olabilme olasılığının düşük olacağı beklenmektedir.
ÖSS’ de çıkmış olan sorular ile lise kimya sorularının formal dönem özelliklerine uygunluğu karşılaştırıldığında, ÖSS sorularının belirgin bir üstünlüğü gözlenmektedir. Bunun nedeni olarak, ÖSS sınav sorularını hazırlamada uzman kişilerin yer alması ve bu sınavların daha çok öğrencilerin zihinsel yeteneklerini ölçebilme amacına yönelmesidir.
1990-1998 yılları arasında sorulan ÖSS kimya soruları ile 1999-2002 arasındaki kimya sorularının oranları arasında fazla bir fark olmaması sınav sisteminin değişmesine rağmen soru özelliklerinin çok fazla değişmediğini göstermektedir.
Formal dönem özelliklerini taşıyan lise kimya soruları basamaklara göre incelendiğinde formal dönemin oranlı düşünme sürecine (% 54) ait olduğu tespit edilmiştir. Bunun nedeni olarak kimya sorularında daha fazla sayısal ifadelere yer verilmesi gösterilebilir.
1990-1998 ve 1999-2002 yıllarına ait olan ve formal dönem özelliklerine uygun çıkmış ÖSS sorularının formal dönemde yer alan altı düşünme sürecine ait dağılım yüzdeleri karşılaştırıldığında, yıllara göre % değerler arasında çok büyük farklar yoktur.
1990-1998 ve 1999-2002 yılları arasında sorulan ÖSS sorularında Formal dönem özelliklerini taşıyan soruların basamaklara göre dağılımı incelendiğinde en fazla kombinezonlu düşünme (% 33), en az ise olasılıklı düşünme soruları (%3,5) yer almaktadır.
1995 yılında TIMSS (The Third International Matematics and Science Study) ve 1999 yılında TIMSS-R (The Third International Matematics and Science Study-Repead) gibi uluslararası düzeyde öğrenci başarısını ölçmek amacıyla yapılan testlerden elde edilen veriler çalışmamızın sonuçları ile paralellik göstermektedir. 1999 yılında TIMSS-R’ye katılan 38 ülke arasında fen alanında Çin birinci olurken, Türkiye 33. sırada yer almıştır. Ayrıca, bu testlerde Singapur öğrencilerinin % 32’si katılan 38 ülkenin tüm öğrencileri arasında ilk % 10 içine girerken, ülkemizdeki öğrencilerin sadece %1’i ilk
% 10 içine girebilmiştir (NCFES, 2000). Bu durum ülkemizde yapılan ölçme-değerlendirmenin amaçlandığı gibi gerçekleştirilemediği ve soru standartlarının çok düşük olduğu sonucunu
doğurmaktadır. 2001-2002 ÖSS sınav sonuçlarına göre lise birincilerinin yaklaşık yarısının bir yüksek öğretim kurumuna yerleştirilememesi ve sınava giren adayların % 2’sininde sıfır puan alması bu çalışmanın sonucunu destekler niteliktedir. Bu da özellikle liselerde yapılan ölçme değerlendirmenin geçerlik ve güvenirlik düzeyinin düşük olduğu ve öğrenciler liselerde başarılı olarak kabul edilseler bile gerçek anlamda öğrenmenin istenilen düzeyde gerçekleşmediğin bir delilidir.
6. ÖNERİLER
Kimya öğretmenlerine hizmet içi kurslarıyla öğrencilerin zihinsel gelişim basamakları ve bu basamakların gelişimlerinde öğretmenin rolü detaylı olarak anlatılmalıdır.
Kimya öğretmen adaylarına ve mevcut kimya öğretmenlerine zihinsel gelişim kuramları ve bu basamaklara ait soru hazırlama teknikleri öğretilmelidir.
Kimya öğretmenlerinin sordukları sorular ve daha önceki yıllarda ÖSS’de çıkmış olan sorular sınıf ortamında öğrencilerle birlikte formal operasyon süreçlerine göre analiz edilmelidir. Ayrıca, öğrencilerin içinde bulundukları dönemler ders yılı başında öğretmenler tarafından yapılacak uygun testlerle belirlenmelidir.
Öğretmenler, öğrencilere sadece hatırlamalarını sağlayan, belleğe dayalı sorular yerine, onların problem çözmelerini, hipotezler ortaya koymalarını, olaylar arasında ilişkilerini bulmalarını
sağlayacak sorular sormalıdırlar. Böylelikle öğrencilerin soyut düşünme yeteneklerinin gelişimine katkı sağlanılacağına inanılmaktadır.
Hem lise kimya sınavları hem de ÖSS gibi öğrencilerin gelecekteki yaşantılarına yön verecek olan sınavlardaki kimya soruları öğrencilerin zihinsel gelişimleri dikkate alınarak hazırlanmalıdır.
Böylelikle bu iki sınav arasında bir paralellik sağlanacaktır. Soru seviyelerindeki bu uyumun öğrencinin lisedeki başarısını ÖSS’ye taşımasına yardımcı olacağına inanılmaktadır.
Okullardaki ölçme-değerlendirmelerde, soru standartları uluslararası seviyeye doğru çıkartılmalıdır. Bu tür araştırmalar Türkiye’nin diğer illerinde de ve farklı branşlar içinde gerçekleştirilmelidir.
Liselerdeki değerlendirme sistemlerinin geçerlik ve güvenirlik dereceleri uluslar arası geçerlik ve güvenirliği kabul edilmiş olan testler yardımı ile periyodik olarak kontrol edilmelidir.
KAYNAKLAR
Akdeniz, A. R., Karamustafaoğlu, O., Keser, Ö.F. (2001). “Fizik Eğitim-Öğretim Etkinliklerinin Belirlenmesinde Hedef Davranış Geliştirmenin Önemi”, Milli Eğitim Dergisi, Basımda.
Brualdi, A.C. (1998). “Classroom Questions”, Practical Assessment Research & Evaluation, v.6 n.6 Bybee, R. W., Sund, R. B. (1982). “Piaget for Educators”, Second edition, Waveland Press. Inc.
Prospects Heights, Illinois.
Chiappetta, E. (1976). “A Review of Piagetian Studies Relevant to Science Instruction At The Secondary and College Level”, Science Education, v. 60, n.2, p 253-261.
Çepni, S. ve Azar., A. (1998). “Lise Fizik Sınavlarında Sorulan Soruların Analizi”, III. Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Kongresi, s. 109-114, KTÜ, 23-25 Eylül, Trabzon
Çepni,S., Özsevgeç, T., Bacanak, A. ve Gökdere, M. (2001). LGS sorularının ve Fen bilgisi Öğretmenlerinin Sordukları Soruların Formal Operasyon Dönem Özellikleriyle
İlişkilendirilmesi, Yeni Bin Yılın Başında Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, Maltepe Üniversitesi, 7-8 Eylül
Karamustafağlu, O, Karamustafaoğlu, S., Sevim, S ve Çepni, S. (2001). Lise Kimya Sorularının Bloom Taksonomisine Göre Analizi, Ulusal Kimya Kongresi, Boğaziçi Üniversitesi Karasar, N. (1982). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Sevinç Matbaası Ankara.
NCFES (National Center For Education Statistics). ( 2000). “Pursuing Excellence: Comparisons of International Eighth-Grade Mathematics and Science Achievement from a U.S. Perspective, 1995 and 1999”, Office of Educational Research and Improvement, U.S. Department of Education, Initial Findings From The Third International Mathematics And Science Study – Repeat, Statistical Analysis Report, December, Washington.
Ronald, J. R. (1974). “Programming Piaget’s Logical Operations for Science Inquiry and Concept Attainment”, Journal of Research in Science Teaching, v.11, n.3, p 251-261.
Selçuk, Z. (1999). “Gelişim ve Öğrenme”, Nobel Yayın Dağıtım, 6. Baskı, Ankara Selçuk, Z. (2000). “Okul Deneyimi ve Uygulama”, Nobel Yayın Dağıtım, sy 90, Ankara
Turgut, M. F. (1992). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Metotları. 8. Baskı. Saydam matbaacılık, Ankara.
EK 1.
Piaget’in zihinsel gelişim kuramının son basamağı olan formal dönemine ait 6 düşünme süreci ve bu düşünme süreçlerinin özelliklerine uygun soru örnekleri aşağıdaki verilmiştir.
1- Hipotez kurma
Günlük hayatta veya eğitim öğretimde karşılaşılan bir sorunu çözmek için olası çözüm yolları geliştirip bunları belirli bir düzene göre yapmayı sağlayan düşünme sürecidir. Eğer
...ve...olursa...olur şeklinde genel bir cümle yapısıyla ifade edilir.
Örnek: Eğer barometrede civanın yerine su konulduğu zaman barometrede ne tür bir değişiklik beklersiniz.
2- Oranlı Düşünme
Değişkenler arasındaki ilişkileri karşılaştırmada kullanılan zihinsel süreç becerisidir.
Örnek Hacmi V, basıncı P olan bir gazın miktarı n mol dür. Sıcaklık sabit tutularak gazın miktarı iki katına çıkarılır, hacmi yarıya indirilirse basıncı ne olur?
3- Değişkenleri Belirleme ve Tanımlama
Hipotez, olay veya kavramın test edilmesinde durumun sürekliliğini etkileyen bağımlı ve bağımsız etkenlerin belirlenerek tanımlama ve kontrol altına alınmasını içeren süreçtir.
Örnek; Şekildeki manometrenin açık kolunda, sabit sıcaklıkta, civanın sürekli yükseldiği gözleniyorsa, bu durum nasıl açıklana bilir?
4- Olasılıklı Düşünme
Bir olayın veya hipotezin başlangıcından sonuç evresine kadar olan bütün aşamalarda mümkün olan her türlü olasılıkları düşünebilme yeteneğidir.
Örnek; Normal basınçta naftalinin erime noktası, 79 oC dir. Katı naftalin doğrudan
buharlaşabilir. Naftalin buharının öz kütlesi 0.96 ve havanınki 0.00013 gr/cm3 alınabilir. Buna göre giyecekleri güveden korumak için naftalin parçacıklarını dolabın neresine koymak en uygun davranış olur? Neden?
5- Kombinezonlu Düşünme
Tanımlanmamış olsa bile olası bütün teorik veya deneysel ilişkileri sistematik bir şekilde göz önüne alan zihinsel beceridir.
Örnek: Beyaz toz halindeki arı bir madde ile yapılan deneylerden aşağıdaki sonuçlar alınmıştır.
1. 110 oC ye kadar ısıtıldığında rengi ve ağırlığı değişmiyor.
2. 1000 oC kadar ısıtıldığında rengi değişmiyor fakat ağırlığı azalıyor.
3. Isıtmadan önce ve ısıtıldıktan sonra HCl’de çözünüyor.
Başlangıçtaki maddenin bir bileşik olduğunu kanıtlamak için yukarıdaki deneylerin an az hangisi yada hangileri yeterlidir.
6- Korelasyonel Düşünme
Değişen bir nesnenin başka bir değişken nesne ile ilişkilendirilmesidir. Korelasyonun olması için iki değişkene ihtiyaç vardır. Bunlar arasında herhangi bir ilişki yoksa korelasyon sıfırdır. İki değişkenin pozitif veya negatif korelasyonu neden-sonuç arasındaki durumu gösterir.
Örnek:Bir X katısının ısıtılması deneyinde yandaki sıcaklık zaman grafiği elde edilmiştir. Bu katı için aşağıdaki yargılardan hangisi kesinlikle doğrudur.
a) Çözelti b)Karışım c) Element d)Bileşiktir e) Arı maddedir
