T.C.
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ VETERİNER FAKÜLTESİ
FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ ANABİLİM DALI
İlaçların dozları, pratik hesaplama
yöntemleri
https://www.msdvetmanual.com/pharmacology/chemotherapeutics-introduction/dosing-regimens#
• Veteriner hekimlikte ilaçlar; hastalıkların sağaltımı ve önlenmesi
• Davranış bozukluklarının sağaltımı
• Gelişmenin hızlandırılması, verimin artırılması
• Gıda kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla kullanılmakta
• Belirtilen bu amaçlar için ilaçlar, damar içi ve damar dışı yol olmak üzere temelde iki farklı yol ile uygulanır.
• İlaç kullanan veteriner hekim akılcı ilaç kullanımına yönelik kriterlere riayet etmelidir.
• Akılcı ilaç kullanımı basit anlamda, ilaç kullanırken bilinçli olmak ve ilaç kullanımına ilişkin doğruları uygulamaktır.
• Bu bağlamda;
• Belirlenen doğru ilacın
• Doğru miktarda
• Doğru uygulama yoluyla
• Doğru zamanlamayla
• Yeterli bilgilendirme yapılarak ve maliyet uygunluğu da dikkate alınarak kullanılması
İlaç dozu, miktarı ve hacminin belirlenmesi
• Doz: İstenilen etkiyi veya hedeflenen sağaltımı oluşturmak için gerekli olan ilaç miktarı
• İlaçların hayvanlara verilmesinde en önemli hususlardan birisi, belki de en önemlisi;
Kullanılacak ilacın dozunun doğru hesaplanması ve tedavi süresinin de uygun ve yeterli bir şekilde belirlenmesidir.
• Bir ilaçtan en üst düzeyde fayda sağlayabilmek için;
• İlaç gerekli dozda ve uygun zaman aralığında kullanılmalı!
Dozun belirlenmesinde
• İlacın kullanım yolu
• Hayvan türü
• Yaşı
• Vücut yüzey alanı,
• Herhangi bir rahatsızlığı olup-olmadığı
• Biyotransformasyonu gibi faktörler dikkate alınır
• Dozlar genellikle canlı ağırlık esasına (mg/kg, ml/kg, g/kg gibi) göre hesaplanır.
• İlaçların kullanımında karşımıza sıklıkla çıkan ölçü birimleri; gram, miligram, mikrogram gibi ağırlık
birimleri ile litre, mililitre (cc diye de ifade edilebilir), mikrolitre gibi hacim birimleridir. Bunlar arasında biner biner artış ve azalış vardır.
• 1 gram = 1000 mg = 1000000 μg
• 1 l = 1000 ml (cc) = 1000000 μl
• 1 fl oz (sıvı onsu) = 29.57 ml
• Ölçü birimlerinin kullanımında karşılaşılan en önemli sorun ml (cc) ile mg değerlerinin karıştırılmasıdır.
• Bu iki değer aynı değerler değildir.
• Bir formulasyonda 1 ml (cc) ilaç 10 mg etken maddeye denk gelebilirken; bazen de bu miktar 20 mg veya daha farklı bir miktara denk gelebilir.
• Burada bilinmesi gereken en önemli husus;
• mg: ilacın dozajını gösterir
• ml (cc): ilacın enjektördeki hacmini gösterir.
• İlaçlarla ilgili sıklıkla karşılaşılan bir diğer ölçü birimi de Ünite kavramıdır.
• Aksi ifade edilmedikçe 1 ml (cc)=100 Ünite
• 1 ml = 100 Ünite = 10 dizyem = 20 damla
• 1 ölçek = 5 ml = 1 tatlı kaşığı
• 1 çay kaşığı = 2.5 ml
• 1 yemek kaşığı = 15 ml
• 1 çay bardağı = 100 ml
• 1 su bardağı = 250 ml
İlaç miktarının hesaplanması
• İlaç dozunun doğru hesaplanabilmesi için kullanacağımız ilacın 1 ml (cc)’sinde ne kadar etken madde içerdiğini
bilmemiz gerekir!
• İlaç prospektüsünde veya ilaçların üzerinde ilacın tüm miktarı ve ne kadar etken maddeye sahip olduğu, eğer sıvı haldeyse de içerdiği etken maddenin ne kadarlık bir hacimde olduğu yazılmıştır.
• A mg/B ml miktarında etken madde
• A/B = 1 ml (cc)’deki ilaç miktarı
• 50 mg/ 5ml ivermektin = 10 mg/ml
• 1 g/ 5ml sülfakinoksalin = 200 mg/ml
• Bazen ilaçların içerdiği etken madde miktarları yüzde (%) olarak da verilebilir.
• Pratikte verilen yüzdenin 10 ile çarpılması ile ilacın 1 ml (cc) içerisinde ihtiva ettiği etken maddenin mg olarak karşılığı hesaplanır.
• % 2.5’luk sefkuinom sülfat = 25 mg /ml
• % 1’lik rivanol çözeltisi = 10 mg / ml rivanol
İlaçların Çözdürülmesi ya da Seyreltilmesi
• Bazen katı halde bulunan ilaçları uygun çözücüler kullanarak çözdürebileceğimiz gibi;
• Bazen de hem sıvı hem de toz formda bulunan ilaçları uygun çözücüler aracılığında seyreltmemiz gerekebilir.
• Bu işlemler yapıldığında kullanılan etken maddeyi son olarak ulaşılan toplam hacme bölerek, 1 ml (cc)’deki ilaç miktarını hesaplayabiliriz.
• Örneğin; elimizde bulunan 5 mg miktardaki A maddesini 10 ml çözücü kullanarak çözdürmüşsek; bu son çözeltinin 1 ml’sinde
• (Eldeki etken madde miktarı / Son Hacim)
• 5 mg / 10 ml = 0,5 mg (500 μg) A maddesi bulunur
Dilusyon / seyreltme
• Elimizde 20 mg/1 ml hacimde bulunan A ilacını 5 kat seyrelterek 5 ml hacme ulaştırdığımızı düşünelim.
• Bu durumda elde edilen son çözeltimizin hacmi 5 ml, içerdiği etken madde miktarı da yine 20 mg olacaktır.
• Başlangıçta 1 cc’lik hacimde 20 mg etken madde varken;
seyreltme sonrası elde edilen son çözeltinin 1 cc’nde ise;
(Eldeki etken madde miktarı / Son Hacim) = 20 / 5 = 4 mg A ilacı bulunur.
Kullanılacak İlaç Hacminin Hesaplanması
• Elimizdeki ilacın birim hacminde (1 ml’nde) bulunan etken madde miktarını ve ilacımızın hayvanda canlı ağırlık bazında hangi miktarda kullanılması gerektiğini biliyorsak; elimizdeki formülasyondan ne kadar
kullanacağımızı hesaplayabiliriz.
• Örneğin; canlı ağırlıkları ortalama 300 kg olan 20 başlık bir sığır sürüsüne tedavi amacıyla; 5 gün boyunca 12 saatte bir Kİ yolla 10 mg/kg ca dozunda tilmikosin uygulayacağımızı düşünelim.
• Elimizde de 200 ml hacimde % 30’luk tilmikosin içeren bir formülasyonumuz bulunsun.
• Bu ilacı her bir hayvana hangi hacimde uygulamamız gerektiğini ve tedavi süresince kaç şişe ilaca ihtiyacımız olduğunu hesaplayalım.
• Öncelikle 300 kg ca sahip bir hayvana her bir doz başına uygulamamız gereken ilaç miktarını ve buradan da
kullanacağımız ilaç hacmini hesaplayalım.
• 1 kg ca için 10 mg tilmikosin kullanılacaksa; 300 kg ca için 3000 mg tilmikosin uygulanması gerekir.
• İlacımız % 30’luk olduğuna göre; 1 ml (cc) hacimde 300 mg tilmikosin içeriyor.
• Bizim için gerekli olan 3000 mg tilmikosin ise 10 ml (cc) hacimde bulunur.
• Yani her bir doz için hayvanlara elimizdeki ilaçtan 10 ml (cc) uygulamamız gerekmektedir.
• Her bir dozlama için kullanılacak ilaç hacmini
belirledikten sonra bize tedavi süresinde kaç şişe ilaç gerektiğini hesaplayalım.
• Her dozlamada 10 ml (cc) ilaç kullandığımız
düşünüldüğünde; ilaçların günde 2 kez (10 ml x 2 = 20 ml) ve 5 gün boyunca kullanıldığı dikkate alınırsa (20 ml x 5 = 100 ml); toplamda her bir hayvan için 100 ml ilaca ihtiyaç vardır.
• Elimizdeki şişelerin hacminin de 200 ml olduğu dikkate alındığında; planlanan tedavi sürecinde, 1 şişenin 2
hayvana yetiyor.
• 20 başlık bir sürü için ise 10 şişe ilaç preparatının
bulunması 5 günlük tedavi süresi için yeterli olacaktır.
• Bir balık havuzu potasyum permanganat ile uzun süreli daldırma yöntemiyle tedavi edilecek.
• KMnO4 dozu 2 mg / L
• Havuz hacmi 500.000 L (500 m3)
• Tedavi için kaç gram potasyum permanganat gereklidir?
• 2 mg/L = 2 g/1000L = 2g/m3
• Gerekli İlaç (g)= suyun hacmi x ilacın dozu x 100 / % AI 500 m3 x 2 g/m3 x 100 / %100
= 1000 g = 1 kg KMnO4
• AI (Active Ingredient): Etken madde
• Bir havuzda balıklara uzun süreli daldırma ile formalin tedavisi yapılacak.
• Yoğunluk 25 ppm (25 mg/L)
• Havuz su miktarı 20.000L (20m3)
• Dansite: 1.00
• Tedavi için ne kadar formalin gerekli?
• 25 mg/L = 25 g/1000L = 25 g/m3
• Gerekli İlaç (g)= suyun hacmi x ilacın dozu x 100 / % AI = 20 m3 x 25 g/m3 x 100 / %100
= 500 g formalin 1 ml formalin 1 g (Dansite)
X ml 500 g
X= 500 ml formalin solüsyonu
• Bir grup alabalık, % 40 sülfadiazin - trimetoprim aktif maddesi içeren ilaçlı bir diyetle beslenecek.
• Doz: 50 mg/kg canlı ağırlık
• Besleme oranı: % 1 canlı ağırlık/gün
• 100 kg yeme ne kadar sülfadiazin - trimetoprim eklenmelidir?
%1 ca/gün=10 g yem/kg ca/gün
Balıklar 50 mg sülfa-trimetoprim / 10 g yem = 5000 mg / kg yem = 5 g/kg yem Preparatın 100 g 40 g sülfa-trimetoprim X g 5 g sülfa-trimetoprim
X= 12.5 g preparat/kg yem= 1250 g /100 kg yem
• Taşıt olarak genellikle %1 oranında balık yağı/soya yağı
• Yani 100 kg yem için 1 kg yağ hesaplanır.
• Sonuç: 1,25 kg ilaç/1 kg yağ/100 kg yem
Ampül veya Flakondan İlaç Çekme
• Genellikle parenteral yollarla uygulanan ilaçlar, ampul veya flakon denilen cam kaplar içerisinde muhafaza edilirler.
• Ampul: Tek doz kullanımlık, steril olarak üretilmiş sıvı ilaç içeren ve genellikle güneş ışığına karşı renkli camdan
(amber) yapılmış ilaç kabı
• Flakon: Kapak kısmının enjektör iğnesinin batırılmasına uygun bir kauçuk tıpa ile kapatıldığı şişe
• Bu şişeler, tek doz veya tekrarlanan (multiple) dozda kullanılmak üzere hazırlanmış olan ilacı içerirler.
• Solüsyon halinde bulunan formları çabuk bozulduğu için;
genellikle liyofilize edilmiş toz halinde bulunurlar ve kullanılacakları zaman, suda eritilerek çözdürülürler.
• Uygulayıcının güvenliği ve enjeksiyon esnasında oluşabilecek olası bir kontaminasyonun önlenmesi
bakımından; ampulden tekniğine uygun ilaç çekmek için bazı hususlara dikkat edilmesi gerekir.
• Uygulama öncesi ve uygulama esnasında hijyen kurallarına riayet edilmelidir.
• Uygulayıcı önlük giymeli ve kullandığı ekipmanların steril olmasına özen göstermelidir.
• Enjeksiyon için seçilen ekipmanların uygunluğu
(sulandırma ve uygulama için uygun enjektör seçimi, pamuk gibi) kontrol edilmelidir.
• Enjeksiyon için uygun ortam sağlanmalı ve uygulama öncesi el temizliği yapılmalıdır.
• Mümkünse her uygulama için ayrı ve steril bir enjektör ile kanül kullanılmalıdır.
• Enjektör ve kanüllerin daha önce kullanılıp kullanılmadığı kontrol edilmelidir.
• Sterilitesinden şüphelenilen enkjektör ve kanüller kullanılmamalıdır.
• Enjektör ambalajının sağlamlığı kontrol edilmeli, ambalajı zarar görmüş enjektör ve iğneler kullanılmamalıdır.
• Herhangi bir yaralanma olmaması için ampulün tepesi dikkatli kırılmalıdır.
• Kırma işleminde; öncelikle ilacın tamamının gövdede olup olmadığının kontrolü için, ampul gövdesinden
tutularak göz hizasına getirilir. Eğer ilacın bir bölümü, baş kısmında kalmışsa, ampule parmaklarla birkaç darbe
vurularak, ilacın tamamının alt gövdeye inmesi sağlanır.
• Eğer kırılma sırasında cam parçaları ampul içerisine girmişse, o ampul kullanılmamalı ve başka bir ampulle işlem tekrarlanmalıdır.
• Plastik ampuller tepesi kıvrılarak koparılır.
• Ampülün içinden sıvı ilacı çekmek için enjektörün ampul içine sokulması esnasında, çok keskin olan iğne ucunun ampulün içine sürtmesi nedeniyle iğne ucunda gözle görülmeyecek bükülmeler olabilir.
• Oluşabilecek bu bükülmeler; enjeksiyon sırasında ve sonrasında kas içinde küçük çaplı yırtılmalara ve
kanamalara neden olabilir.
• Bu nedenle iğne ucunun ampul içine sürtünmemesine özen gösterilmelidir.
• Enjeksiyon bölgesinin lokal temizliği, temiz bir pamuk ile yapılmalıdır.
• Enjeksiyon işlemi tamamlandıktan sonra; boş ampul, enjektör, kanül, gazlı bez gibi tıbbi atıklar, güvenli bir şekilde atılmalıdır.
• Ayrıca uygulayıcı da işlem sonrası el temizliğini yapmalıdır.
• Uygulayıcının güvenliği ve enjeksiyon esnasında oluşabilecek olası bir kontaminasyonun önlenmesi
bakımından; flakondan tekniğine uygun ilaç çekmek için dikkat edilmesi gereken hususlar;
• Uygulama öncesi ve uygulama esnasında hijyen kurallarına riayet edilmelidir.
• Uygulayıcı önlük giymeli ve kullandığı ekipmanların steril olmasına özen göstermelidir.
• Enjeksiyon için seçilen ekipmanların uygunluğu
(sulandırma ve uygulama için uygun enjektör seçimi, pamuk gibi) kontrol edilmelidir.
• Enjeksiyon için uygun ortam sağlanmalı ve uygulama öncesi el temizliği yapılmalıdır.
• Enjektör ambalajının sağlamlığı kontrol edilmeli, ambalajı zarar görmüş enjektör ve kanüller ile kirli enjektör ve
kanüller kesinlikle kullanılmamalıdır.
• Enjektör paketi açılırken; pistonun bulunduğu uçtan paket açılmalı, eğer iğne ucu enjektöre takılı değilse plastik koruyucu üzerinde kalacak şekilde iğne ucu enjektöre takılmalıdır.
• Uygulanacak ilacı içeren flakon (renk, son kullanma tarihi, uygun ısı gibi) kontrol edilmelidir.
• Uygulanacak doz ile etiket veya prospektüste belirtilen dozun uygunluğu kontrol edilmelidir.
• İlaçların kullanım ve saklama koşullarına riayet edilmelidir.
• Eğer flakonla birlikte sulandırma ampulü de bulunuyorsa;
ampül uygun şekilde tutulmalı, boyun kısmından hafifçe kesilerek, dikkatli bir şekilde kırılmalı ve içeriği enjektöre özenle çekilmelidir.
• Flakonun üstündeki koruyucu çıkarıldıktan sonra, sulandırma sıvısı flakon içerisine enjekte edilerek, liyofilize edilmiş toz ilaç sulandırılıp, iyice
çözdürülmelidir.
• Çözdürme sıvısının flakona verilmesi esnasında iğne flakon içerisinde liyofilize haldeki toz etken madde ile temas etmemelidir.
• Çözdürme işleminde; flakon içeriği bilekten yapılacak olan döndürme hareketi ile iyice karıştırılarak, içeriğin tamamen homojen hale gelmesi sağlanmalıdır.
• Çözdürme işleminin kontrolü için flakon göz hizasına getirilerek, içerisinde tortu kalıp-kalmadığı dikkatli bir şekilde incelenir.
• Çözdürme işlemi tamamlandıktan sonra; ilacın enjektöre çekilmesi için, öncelikle enjektörün içine bir miktar hava çekilmeli ve bu işlemin ardından enjektör şişeye
sokulmalıdır.
• Flakon ters çevrildikten sonra (flakon üstte, enjektör altta olacak şekilde); önce şişe içerisinde bulunan enjektörün içerdiği hava şişe içerisine verilmeli, ardından ilaç
enjektöre çekilmelidir.
• Enjektöre ilaç çekilirken, iğne ucunun şişede bulunan sıvının içerisinde bulunduğuna dikkat edilmelidir.
• Eğer enjektör içerisinde hava kabarcıkları varsa; şırıngaya hafifçe vurularak, kabarcıkların haznenin iğne tarafında toplanması sağlanmalı ve ardından enjektörün pistonu hafifçe itilerek hava kabarcıkları dışarıya çıkarılmalıdır.
• Mümkünse her uygulamadan sonra enjektör ve kanül değiştirilmelidir.
• Zorunlu hallerde ise en fazla 10 hayvanda bir enjektör ve kanül değiştirilmelidir.
• Ancak kanla bulaşan bir hastalıktan şüpheleniliyorsa; her hayvana yeni bir enjektör ve kanül kullanılmalıdır.
Ticari müstahzarlarin üzerinde yazan bazı
kısaltmaların anlamları
FORTE (FORT):
• “Güçlendirilmiş Etki” anlamına gelir.
• Forte; İtalyanca’da “kuvvetli” anlamına gelen bir sözcüktür.
• Üzerinde bu ifade yazılı olan ilaçlar; içerdikleri etken maddeyi normal şekillerinden daha fazla miktarda (genellikle 2 katı) içerirler.
• Böylelikle; kelimenin anlamında da ifade edildiği gibi, daha güçlü bir etkiye neden olurlar.
PLUS:
• Kelime olarak “artı” anlamına gelir.
• Bu sistemlerde ilacın normalde içermiş olduğu ana etken maddeye ek olarak; “plus” veya “artı” şekilde fazladan bir başka etken maddenin daha yer aldığını ifade eder.
• Böylelikle ilaçtan istenen etkinin daha da güçlendirilmesi hedeflenmiştir.
EC: Enteric Coated tablet (Enterik kaplı tablet)
• Bu ifadenin bulunduğu tabletler, içeriğini ince bağırsakta verecek şekilde uygun yardımcı maddeler ile kaplanmış tabletlerdir.
• Böylelikle mide ortamına dayanıklı hale getirilmişler yani midede çözünmeleri engellenmiştir.
• Bu sistemlerde amaç; ilacın mide sıvılarında
parçalanarak, etkinliğinin azalmasını/kaybolmasını
engellemektir. Bu sayede bağırsakta emilimi daha iyi olan ilaçların etkinliği de artırılmış olacaktır.
• Diğer bir yararı da; midede tahrişe neden olan ilaçların bu şeklide uygulanması ile bu tür istenmeyen etkileri de ortadan kaldırılmış olur.
EC: Enteric Coated tablet (Enterik kaplı tablet)
BID:
• Latince’de “Bis in die” kelimelerinin baş harflerinden oluşturulmuş bir kısaltmadır.
• Bis in die; “günde iki kez” anlamına gelen bu ifade; ilacın sabah ve akşam (12 saat ara ile) kullanılması gerektiğini belirtir.
• Genellikle antibiyotiklerde bu kısaltma kullanılır.
• Bu kısatmaya benzer kısatmalarda bazen kullanılabilir.
• SID: (semel in die) Günde bir kez (24 saat arayla) kullanınız.
• TID: (ter in die) Günde üç kez (8 saat arayla) kullanınız.
• QID: (quater in die) Günde dört kez (6 saat arayla) kullanınız.
CR: Controlled Release Drug Delivery System (Kontrollü ilaç salımı yapan sistemler)
• Adından da anlaşılacağı gibi bu ilaçlar; içerdikleri etken maddeyi bir anda değil de, zaman içerisinde salan
sistemlerdir.
• Bilinen metodlarla yapılan ilaçların günde bir kaç defa
alınması gerektiği hallerde bu teknikle hazırlanan ilaçların günde bir defa alınması yeterli olmakta ve buna rağmen etkilerini gün boyu sürdürebilmektedir.
CR: Controlled Release Drug Delivery System (Kontrollü ilaç salımı yapan sistemler)
• Bu durum; ilaçtan maksimum verim alınmasını
sağlamasının yanında, hastaya kullanım kolaylığı da
getirir ve hastanın vücuduna gereksiz yere fazladan ilaç girmesinin de önüne geçilmiş olunur.
• Yalnız bu ilaçların bol suyla yutulması gerekir.
• İlacın çiğnenmesi, kırılarak yutulması ya da suyla eritilip içilmesi sonucunda ciddi yan etkiler görülebilir.
MR: Moderately Release drug delivery systems
• MR kısaltması da kontrollü salım yapan bir sistemi ifade eder.
XL: Extended Release
• Yine kontrollü salım yapan bir sistemi ifade eder.
• Bu üç kısaltmanın kullanıldığı ilaçların günde tek sefer kullanılması yeterlidir.
SR: Sustained Release drug delivery systems (Sürekli salım yapan sistemler)
• Bu tip ilaçlar; tekrarlanan doz uygulanarak elde edilen etkiye benzer bir etki sağlamak amacıyla kullanılırlar.
• Bu sistemlerde; etken maddenin kullanıldığı andan
başlayarak, belli bir süre içerisinde sürekli olarak salınım halinde olduğu sistemlerdir.
• Bu açıdan “CR” ifadesiyle de benzerlik gösterir. Bu ilaçların da günde 1 defa kullanılması yeterlidir.
LA: (Long Acting-Long Action).
• Bu tip ilaçların etkisi normal olanına göre daha uzun süre devam eder.
• Bu tip sistemlerde; etken madde, yavaş salınımına yol açan bir formülasyon şeklinde hazırlanmıştır.
• Böylelikle de etki süresi uzatılmıştır.
®(Registered)
• “Tescil edilmiştir” anlamına gelir.
• Bu işaretin bulunduğu isim, başka hiçbir firma veya kuruluş tarafından kullanılamaz.
Enjektörler ve İğneler
https://www.shdmedical.co.uk/blog/faq/a-simple-guide-to-medical-needles-syringes-faqs/
Tek kullanımlık (disposable) enjektörler
https://supervapestore.com.au/products/syringes-1ml-5ml-10ml-30ml-5pcs
İğneler
https://tr.pinterest.com/pin/glass-syringes-different-from-disposable-needles--598767712942276683/
Multidoz enjektörler
http://www.kennebecbio.com/page/2/
