MİMAR BERNARD WAGNER'IN TURKIYEDEKI ÇALIŞMALARI.
Amerika hükümeti Türkiyedeki yardım heyetine geçen sene bir üye daha göndermiştir. Bu yeni üyenin ismi Mimar Bernard Wagner'dir. Vazifesi Türkiyede mesken inşaatını tetkik etmek ve bilhassa işçi evleri inşaatını organize etmek- tir. Bıı bizim için hiç .küçümsenmiyecek bir hâdisedir. Çün- kü Okyanusun öbür tarafından bu sahada bize ilk defa ola- rak şefkatli bir el uzanmaktadır. Bu hareketlerinden dolayı Amerikalı dostlarımıza candan teşekkür etmek hepimiz için bir borçtur.
«Wagner» ismi bizim ve bilhassa mimar arkadaşlarımız için hiç te yabancı değildir. İkinci Dünya Harbinden evvel babası Martin Wagner memleketimizde evvelâ İstanbul Be- lediyesi İmar Müdürlüğünde müşavir olarak iki sene çalış- mış ve sonradan Ankarada Nafia Vekâletine tâyin edilmiştir.
Hatırladığıma göre burada bir sene kalmıştır. İşin ehem- miyetine nazaran çok kısa sayılan bu müddet içinde mem- leketimize kendi sahasında çok faydalı hizmetlerde bulun- muştur. Daha o zaman Türkiye için yeni bir yapı ve imar kanunu teklifi hazırlamış ve devrin Nafia Vekili olan Ali Çetinkayaya vermişti. İkinci Dünya Harbinden az evvel Amerikan hükümetinin daveti üzerine Harward Üniversite- sinin Şehircilik Kürsüsüne Profesör olarak tâyin edilmiş ve Türkiyedeki vazifesinden ayrılmıştır.
Oğlu Bernard Wagner'in bundan dolayı memleketimize ne gibi hislerle ve ne kadar büyük bir heyecan ve sevinçle gelmiş olduğunu anlamak bizim için pek zor olmasa gerek!
Mimar Bernard Wagner mimarî tahsiline Zürich'te Tech- nische Hochschule'de başlamış lâkin harp içinde İsviçreden ayrılmak mecburiyetinde kaldığından tahsiline Amerika'da devam ederek Harward Üniversitesinden mezun olmuştur.
Harpten sonra ilk ve en mühim vazifelerinden biri tanınmış birçok Alman mimarları ile birlikte ve yine Amerikan hü- kümetinin temsilcisi olarak Alman maden işçi evleri inşa- atını Almanya'da organize ve inşa etmiş olmasıdır. Essen Dortmund ve Frankfurt gibi büyük sanayi merkezlerinde yeni işçi mahallelerinin plânlama işlerinde tamamen yeni ve mo- dern görüşlerle çalışmış ve muvaffak olmuştur. Bu muvaf- fakiyetli çalışmalarından dolayı oradaki vazifesi bittikten sonra ayni gaye ile Amerikan hükümeti tarafından Türki- yeye gönderilmiş bulunuyor.
Yazımın bazı sahifelerinde yer almış olan ve Almanyaya ait resimler Wagnerin bu semereli çalışmasının bir delili- dir. Daha ilk bakışta bu işçi mahallelerinin (Siedlungların) ne kadar geniş ve rahat bir şekilde yeşillikler içinde âdeta gömülerek inşa edildiği görülür. Büyük sıra evleri blok- ları şeklinde inşa edilen evlerin aralarında çocuk bah- çeleri, oyun sahaları ve park halinde bırakılan büyük yeşil sahalar bulunmaktadır.
Bütün ihtiyaçlar gözöniinde tutularak hazırlanan ev
tipleri ve plânlarının da çok güzel bir şekilde araziye otur- tulmuş olduğu resimlerden anlaşılmaktadır. Ev bloklarının arasında geniş boşlukların ve bahçe sahalarının kalmasının
«en büyük sırrı» işçi evlerinin birer «villâ» şeklinde inşa edilmemiş olmasındadır. Bütün bu yeni işçi mahallelerinde bundan dolayı «sıra evi» tipinin tercih edildiği görülmekte- dir. Tek ev şeklinde bir işçi evine ayrılacak arsa çok küçük kalacağı için evler gayet sıkışık olarak bir yol üzerinde as- kervarî bir tarzda sıralanmış olacağından bu gibi mahalle- lerden hiçbir vakit iyi bir tesir beklenemez. Ayni zamanda böyle küçük parseller üzerinde inşa edilen tek evler daima pahalıya mal olmaktadır. Artık böyle mevzularda bu gibi pahalı inşaat sistemlerinin ancak hakikî villâlara terk et- mek ve «yalancı villâlardan» uzaklaşarak daha sosyal olan
«sıra evleri» tiplerine gitmek bizim için de daha doğru bir yoldur.
Bu yazıda gösterilen resimlerden gerek Almanya ve ge- rekse Amerika'ya ait olanlardan da görüldüğü veçhile, tek ev sisteminden tamamen vazgeçilmiş ve «sıra evler» şeklin- deki blok evler tercih edilmiştir. Amerika ve Almanya gibi bizden çok zengin ve tahsisatları bol olan memleketler de bu yolu tercih ettikten sonra, bizim gibi fakir olan memle- ketlerde işçi mahallelerinin bu şekilde kurulması bir zaru- rettir.
Bernard Wagner raporunun ikinci kısmında işçi evleri mevzuunda bu inşaat sisteminden daha mufassal olarak bahsedeceğinden burada bunun üzerinde daha fazla durma- yacağım.
Raporun sonunda gösterilen işçi evleri plân tipleri Tür- kiyede İşçi Sigortaları tarafından ve bazıları kooperatifler yo'u ile inşa edilmekte ve inşa edilmiştir. Kayserideki işçi mahallesi vaziyet plânı ise kooperatif tarafından «ısmarla- narak» hazırlatılan bir plândır. Böyle bir vaziyet plânı ile inşa edilen bir mahalle işçi ailelerini «saadete doğru» götür- miyeceği muhakkaktır.
Bernard Wagner'in çalışmasının en iyi taraflarından biri, memleketimize geldikten sonra bir senesini halihazır durumun etüdüne hasretmiş olmasıdır. Birçok tetkik seya- hatleri yapmış, ilgililerle görüşmelerde bulunmuş, bütün yürürlükte olan kanunları, inşaa^t sistemlerini, finansman metodlarmı ve inşaat malzemesi membalarını iyice incele- miştir. Bundan dolayı raporunu iki kısma ayırmıştır. Birin- ci kışımı, halihazır duruma hasrederek ikinci kısımda fay- dalı tenkidler ve tavsiyelerde bulunmaktadır. Bütün bunlar- dan Wagner'in Türkiyedeki mesken inşaatı problemini ne kadar ciddiye aldığı görülmektedir. Raporunda şehir evi ile köy ve işçi evleri üzerinde ayrı ayrı durmakta ve hepisinin
s ö z
«Türkiyede mesken inşaatı» hakkındaki raporum iki kı- sımdan ibarettir. Bilinci kısımda halen mevcut şartlar ince- lenmiş olup Türkiyedeki inşaat hacmi, mesken ihtiyacı, in- şaat malzeme membaları, imâr .kanunları ve finansman me- todları ile yürürlükte bulunan inşaat kanunlarını ihtiva eder.
İkinci kısımda merkezi bir mesken inşaat dairesinin kurul- ması, inşaat faaliyeti ile ilgili enflâsyona mani olacak ka- nunların çıkarılması için tekliflerle mevcut yapı program- larının tahlili, işçi ve köylü evlerinin yapımının sosyal du- rumlarına göre bir programa bağlanması ve mesken yapı- larında normların ihdası hususuıda mufassal tavsiyeler bu- lunmaktadır.
Bu rapora evvelce çıkmış olan birçok yazılar, istatistik doneler, birçok toplantılar ve isimleri aşağıda yazılı olan müesseselerle daimî temaslarım esas teşkil etmiştir. (Nafia Vekâleti, Çalışma Vekâleti, İşçi Sigortaları Umum Müdür- lüğü, Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü, Emlâk ve Kredi Bankası, E'i Bank, Siimerbank Şeker Şirketi, Ziraat Bankası, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Güzel Sanatlar Akademisi, Mi- marlar Odası, İstanbul ve Ankara Belediyeleri mes'ul teknik organları).
Bundan maada, İstanbul, Edirne, İzmir, Bursa, Zongul- dak, Gerze, İzmir, Kayseri, Adana, Gaziantep, Mersin, An- talya ve Konya gibi şehirlere yapılan birçok seyahatler çok istifadeli olmuştur. Her defasında buralarda tertiplenen
serbest mimar ve mühendisler, müteahhitler, fabrika mü- dürleri, işçi kooperatifleri idare heyetleri ve sanayi mümes- silleriyle kısa toplantılar sayesinde mesken yapıları durumu- nu mahallerinde ve direkt olarak incelemek, problemleri ve müşkülleri yerinde tesbit etmek imkânları elde edilmiştir.
Bazı yerlerde ve her defasında hakikî istatistik rakam- lar bulunamadığından tahminlerle kifayet etmek mecburi- yeti hasıl olduğundan bunların tam bir isabetle ifade edile- mediğini arzederim.
Bütün teşekküllerin yakın alâka ve yardımları sayesin- de, bilhassa raporun ikinci kısmında ileri sürülen birçok fi- kirler münakaşa edilerek ortaya atıldığından realiteye yak- laşıldığı gibi bunlar yalnız bir kişinin değil birçok selâhiyetli kimselerin düşüncelerini ihtiva eder. Lâkin bu Türkiye mesken yapımı hakkında bir son söz olarak kabul edilme- meli, bilâkis çalışmaya müsait ve üzerinde daha birçok fi- kirlerin bina edilmesine müsait bir zemin olarak telâki edilmelidir. İstatistik malûmatı toplamak ve birçok şantiye- leri tetkik etmeme yardım ettiklerinden dolayı burada. Y.
Mimar Mehmet Aktan ve Y. Mimar Bülent Onaran'a teşek- kür etmek benim için bir borçtur. Onların yardımları ol- masaydı bu etüt hazırlanamazdı. Keza bu raporları ingilizce- den türkçeye tercüme eden Bayan Meliha Kıranta da teşek- kürlerimi arzederim.
Bernard Wagner Architect A.I.A.
plân, finansman ve inşaat sistemleri üzerinde çok faydalı tavsiyelerde bulunmaktadır.
Gerze imâr pîâm : Bu yazıda Bernard Wagner'in çalış- ma sahasına giren ve yangın felâketine uğramış olan Gerze kasabasıdır. Maddî ve manevî her türlü yardımı göze alan Amerikan heyeti daha ilk felâket günlerinde kendisini ma- halline göndererek tetkikler yaptırmıştır. Yalnız bir raporla iktifa etmeyip görüldüğü gibi şehrin müstakbel imâr plânını yeni duruma göre ve büyük bir titizlikle etüt etmiştir. Yangın- dan sonra şehri ideal bir şekilde ve en modern şehircilik kaidelerine uygun olarak yeniden inşa etmek prensibini ka- bul eden Bernard Wagner olgun bir plân vücude getirmiş- tir. Plân yalnız estetik güzelliklere . göre düzenlenmemiş, ayni zamanda masrafla ve bakımı her zaman pahalıya mal
olan lüzumsuz caddelerden sarfınazar ederek daha ziyade yeşil yollarla evleri ana caddelere bağlanmış ve böylelikle ekonomik bir plân vücude getirmiştir. Wagner bu plânı en son şekil olarak değil, üzerinde daha işlenmeye ve etüt et- meye esas teşkil edecek bir plân kabul etmektedir.
Hacmi dolayısiyle raporun her iki kısmını Arkitekt mecmuasının bir sayısında neşretmek mümkün olmadığından, raporun ikinci kısmı bundan sonraki sayıda neşredilecek- tir.
Bernard Wagnere Türkiyedeki çalışmalarının memle- ketimiz için faydalı olmasını temenni eder, kendisine başa- rılar dilerim.
Doçent Y. Mimar A. Sabri ORAN
