191
Tarımsal Üretimi Etkileyen Risk Faktörleri Ve Stratejilerinin Belirlenmesi: Erzurum Đli Örneği∗
Emine ĐKĐKAT TÜMER1 Avni BĐRĐNCĐ1 Adem AKSOY1
ÖZET: Tarımsal üretimde doğal, sosyal ve ekonomik riskler işletme faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışmada, Erzurum ilinde tarımsal üretimi olumsuz yönde etkileyen risk faktörleri ve bu faktörlere karşı çiftçilerin uygulamakta oldukları stratejilerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla araştırma bölgesinde, tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri 34 başlık altında sıralanmıştır. Bu riskler faktör analizi yapılarak 10 faktör altında toplanmıştır. Toplam varyansın %73.42’sini bu 10 faktörün açıkladığı belirlenmiştir. Benzer şekilde, tarımsal üretimi etkileyen risklere karşı alınan önlemler 15 başlık altında sıralanmıştır. Bu stratejiler analiz sonucunda 5 faktör altında toplanmıştır. Toplam varyansın %67.06’sını 5 faktörün açıkladığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Risk faktörleri, risk stratejileri, faktör analizi, kümeleme analizi, Erzurum
Determınatıon Of Rısk Factors And Strategıes Affectıng Agrıcultural Productıon:
The Case Of Erzurum Provınce
ABSTRACT: Agricultural production, natural, social and economic risks to their business operations are negatively affected. In this study, in the province of Erzurum, the risk factors that adversely affect agricultural production and farmers against the application of these factors are intended to reveal their strategies. Purpose in this research, the risk factors affecting agricultural production are listed under 34 headings. This risk factor analysis performed under the 10 factors were collected. It is found that 10 factors explained 73.42% of the total variance. Similarly, the measures taken against, the risks affecting agricultural production and the are collected under 15 titles. As a result of analysis these strategies are grouped under five factors. It is determined that 67.06% of the total variance were explained by five factors.
Key Words: Risk factors, risk strategies, factor analysis, cluster analysis, Erzurum 1. GĐRĐŞ
Tarım sektörü, nüfus açısından taşıdığı kritik önemin yanı sıra, ekonomik, sosyal, siyasal, teknolojik ve kişisel risklerden yüksek düzeyde etkilenen, son derece hassas ve kendine özgü bir yapıya sahiptir. Bu açıdan bakıldığında, tarımın insanlığın beslenmesindeki fonksiyonunu etkili bir şekilde yerine getirmesi; tarımsal üretimi tehdit eden risklerin yönetimiyle doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerin yıllar önce başlatmış oldukları tarımda risk yönetim teknikleri uygulamaları ve alt yapı çalışmaları sonucu doğa olayları büyük ölçüde afet olmaktan çıkarılmaya çalışılmıştır (Oğuz ve Kan 2006).
Tarımsal üretimde; üretim, pazar, finansman, teknoloji, politika ve iklim koşullarından kaynaklanan risk ve belirsizlikler söz konusudur. Bu risk ve belirsizlik unsurlarının etkisiyle verim ve fiyatlarda büyük bir dalgalanma olmakta ve bu da tarımsal gelirin yıldan yıla önemli farklılıklar göstermesine neden olmaktadır (Birinci ve Đkikat Tümer 2006).
Tarımda risk ve belirsizlik altında karar alma yöntemleri incelenirken göz ardı edilmemesi gereken önemli bir konu da çiftçilerin risk davranışlarıdır (Vuruş Akçaöz 2001).
Tarım işletmelerinde çok çeşitli faktörler işletme faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Üretimi olumsuz etkileyen doğal, sosyal ve ekonomik risklerin etkilerini en aza indirmek için çiftçiler açısından önem arz eden risk faktörleri ve bu faktörlere karşı belirledikleri stratejilerin ortaya konulması üretimde verimlilik açısından önemlidir.
Đklimin sert geçtiği Erzurum ilinde, tarımsal üretim yapan işletme sahipleri yaşam standartlarını yükseltmek için gelirlerini artırmak zorundadırlar. Bu nedenle eldeki
∗ Atatürk Üniversitesi BAP projesi (BAP-2008/38) kapsamında desteklenmiştir
1 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 25240/ERZURUM
192
mevcut kaynakları en iyi şekilde kullanmaları gerekmektedir. Dolayısıyla bölgedeki tarım işletmeleri için risk faktörleri ve risk stratejilerinin belirlenmesi gelirin yükseltilmesi açısından büyük önem arz etmektedir.
Bu çalışma ile Erzurum ilinde; Tarımsal üretimde karşılaşılan risk kaynakları ve çiftçilerin risk karşısındaki tutum ve davranışlarının belirlenmesi ile risk davranış gruplarına göre çiftçilerin sosyo-ekonomik özelliklerinin incelenmesi ve karşılaştırılması amaçlanmıştır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1.Materyal
Araştırma materyalinin birincil verileri Erzurum ilinde tarımsal üretim yapan işletmelerden anket yoluyla elde edilmiştir. Anket sayısı Oransal Örnekleme Yöntemi ile tespit edilmiştir (Miran 2003).
) 1 (
*
* ) 1 (
) 1 (
*
*
2 p p
N
p p
n N
p + −
−
= −
σ
Formülde; n: Örnek büyüklüğü, N: Popülasyondaki işletme sayısı, σ2p : Oranın varyansı,
r : Ortalamadan sapma (%10), Zα/2: z cetvel değeri , p : Đşletme sayısının popülasyondaki oranını göstermektedir. Burada %90 güven aralığında ve ortalamadan
%10 sapma ile anket yapılacak örnek işletme sayısı 68 belirlenmiştir.
2.2. Analiz Yöntemi 2.2.1.Faktör Analizi
Çalışmada, çok değişkenli analiz teknikleri arasında yer alan faktör analizi kullanılmıştır. Faktör analizi, veri azaltma veya özetleme amacıyla kullanılan bir grup işlemi ifade eden genel bir isimdir. Araştırmalarda, çok sayıda değişken olabilmekte ve bunların çoğu karşılıklı ilişki içerisinde bulunmaktadır. Bunların kullanışlı hale getirilmesi için azaltılması gerekmektedir. Karşılıklı ilişki içerisinde bulunan birçok değişken kümeleri arasındaki ilişkiler, önemli birkaç faktör dikkate alınarak incelenmektedir.
Barlett’s test ve KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) testi ile veriler arası ilişki olup olmadığı ortaya konulmaktadır (Ness 2000).
Çizelge 1. KMO değerleri yorumu.
KMO Değeri 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.50’nin altı Yorum Mükemmel Çok iyi Đyi Orta Zayıf Kabul edilemez
Bu çalışmada faktör analizi tarımsal üretimde risk kaynakları ve risk yönetimi stratejisi olarak ifade edilen değişkenlerin sayısını azaltmak ve daha kolay anlaşılır duruma getirmek için kullanılmıştır.
2.2.2. Kümeleme Analizi
Kümeleme analizi ölçülebilen ve ölçülemeyen verilere uygulanan ve heterojen gruplar arasında veya homojen gruplar içerisindeki kümelerin bir serisinde ölçülen özellikleri sınıflandırmaktadır (Ness 2000; Kurtuluş 2004). Kümeleme analizi, birbirine benzer olan nesnelerin veya bireylerin (tüketiciler, çiftçiler, ürünler, pazarlar vs.), benzerlik veya uzaklık ölçülerine göre göreceli olarak homojen gruplar altında toplanmasını amaçlayan çok değişkenli bir istatistiksel analiz yöntemidir. Verilerin benzerlik veya ayrılıklarına göre dönüştürülmesi yönteminin belirlenmesinde, verilerin ölçüm özellikleri dikkate alınmaktadır (Kalaycı, 2009).
Bu çalışmada, her bir küme profili, çiftçilerin bazı sosyo-ekonomik özellikleri ve risk algılama davranışlarına göre tanımlanmıştır.
3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1.Faktör Analizi
Tarımın kendi doğasından kaynaklanan nedenlerle üretimden pazarlamaya kadar geçen süreçte, çiftçiler çeşitli risklerle karşı karşıya kalmaktadır (Şahin ve Miran 2007).
193
Araştırmada; Erzurum ilinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında toplanmıştır. Bu faktörlerin çiftçiler açısından önemini belirlemek için 5’li Likert ölçeği kullanılmıştır.
Çizelge 2. Risk faktörlerinin ortalama ve standart sapmaları.
Ortalama Std. Sapma
Yağmurun gereğinden az olması 4.397 0.917
Don olayının görülmesi 4.324 0.953
Girdi maliyetlerindeki değişmeler 4.132 1.233
Đklim koşullarında meydana gelen değişiklikler 4.132 0.945
Yağmurun gereğinden fazla olması 4.103 1.340
Karın az yağması ve kısa süre kalması 4.103 1.295
Ürün verimindeki değişiklikler 3.956 1.263
Zararlılardan dolayı verim düşüklüğü 3.779 1.208
Ürün fiyatındaki değişiklikler 3.779 1.325
Kuraklıktan dolayı ürün kaybı 3.779 1.280
Hastalıklardan dolayı verim düşüklüğü 3.706 1.247
Karın fazla yağması ve uzun süre kalması 3.662 1.599
Pazarlama imkanlarının düşük olması 3.618 1.456
Kırsal alana yönelik alt yapı yetersizlikleri 3.574 1.407
Ülkenin ekonomik durumundaki değişiklikler 3.559 1.331
Hükümetin uyguladığı tarımla ilgili politikalardaki değişiklikler 3.500 1.521
Đşletmeye ait alet makine varlığı yetersizliği 3.162 1.551
Aile işgücü yetersizliği 2.882 1.697
Selden dolayı ürün kaybı 2.838 1.750
Hükümetin uyguladığı genel politikalardaki değişiklikler 2.779 1.647
Ürünü depolama şarlarından kaynaklanan ürün kayıpları 2.721 1.761
Arazi fiyatlarındaki değişiklikler 2.662 1.681
Tarımsal faaliyete ilişkin teknik bilgi ve danışman eksiği 2.603 1.604
Đşletmeci, aile veya işçilerden birinin sağlık problemi 2.265 1.570
Borç miktarının artması 2.250 1.578
Đşletmeye ait bina varlığı yetersizliği 2.250 1.539
Yabancı işgücü ücretlerinin yüksekliği 1.985 1.521
Yabancı işgücü yetersizliği 1.926 1.479
Sözleşmeli üretim yapılmaması 1.765 1.271
Faiz oranlarındaki değişiklikler 1.735 1.288
Đşletmede meydana gelen iş kazaları 1.676 1.275
Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı 1.559 1.274
Toprak kaymasından dolayı ürün kaybı 1.515 1.113
Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının tutulmaması 1.412 0.996
*Not: 5’li Likert ölçeği kullanılmıştır. 1: Hiç önemi yok, 5: Çok önemli.
Araştırmada; Erzurum ilinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında toplanmıştır. Bu faktörlerin çiftçiler açısından önemini belirlemek için 5’li Likert ölçeği kullanılmıştır.
Tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine ait ortalamalar Çizelge 2’de verilmiştir. Yörede tarımsal üretim üzerinde en etkili üç unsur sırasıyla “Yağmurun gereğinden az olması”, “Don olayının görülmesi” ve “Girdi (gübre, ilaç gibi) maliyetlerindeki değişmeler” olarak sıralanabilir. Bunun yanında en az etkili üç unsur ise sırasıyla “Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının tutulmaması”, “Toprak kaymasından dolayı ürün kaybı” ve “Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı” olarak tespit edilmiştir.
Özdeğer istatiğine bağlı faktör sayısı ve varyansları Çizelge 3’te verilmiştir.
Araştırma bölgesinde, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında sıralanan tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, faktör analizi sonucunda 10 faktör altında toplanmıştır. 1.
faktör varyansın %11.91’ini, 2. faktör %10.54’ünü, 3. faktör %8.62’sini, 4. faktör
%7.97’sini, 5. faktör %7.34’ünü, 6. faktör %6.71’ini, 7. faktör %5.99’unu, 8. faktör
%5.41’ini, 9. faktör %4.86’sını ve 10. faktör %4.08’ini oluşturmaktadır. Analiz sonucunda toplam varyansın %73.42’sini bu faktörlerin açıkladığı tespit edilmiştir (Çizelge 3).
194
Çizelge 3. Risk faktörlerinin rotasyon matrisi.
10 Teknik ve doğal şartlar
Đşletmeci, aile veya işçilerden birinin
sağlık problemi 0.777 0.058 -0.140 -0.132 -0.105 0.271 -0.034 -0.129 0.035 0.190 Ürünü depolama şartlarından
kaynaklanan ürün kayıpları 0.716 0.105 0.123 0.096 0.116 0.048 0.044 0.108 0.363 -0.005 Aile işgücü yetersizliği 0.686 0.208 -0.170 0.301 -0.050 0.142 0.293 0.136 -0.003 0.177 Đşletmede meyd. gelen iş kazaları 0.645 0.192 -0.285 -0.069 0.071 0.155 0.272 0.071 0.206 -0.158 Tarımsal faaliyete ilişkin teknik bilgi
ve danışman eksiği 0.635 -0.015 0.028 0.454 0.068 -0.057 0.270 0.243 0.080 0.068 Selden dolayı ürün kaybı 0.558 0.155 -0.258 0.012 -0.072 0.188 0.103 0.084 0.027 -0.335 Don olayının görülmesi 0.517 0.173 0.003 0.065 0.439 -0.026 -0.285 -0.027 -0.208 -0.102 Verim değişikliği
Ürün verimindeki değişiklikler 0.120 0.807 0.030 0.001 -0.131 0.019 0.185 0.009 0.034 0.120 Ürün fiyatındaki değişiklikler 0.233 0.762 0.018 0.077 0.011 0.024 -0.037 -0.186 0.033 0.034 Zararlıl. dolayı verim düşüklüğü 0.078 0.713 -0.233 0.119 0.120 0.193 -0.122 0.271 0.130 0.006 Hastalık. dolayı verim düşüklüğü 0.183 0.633 -0.282 0.220 0.070 0.013 0.108 0.375 0.053 -0.128 Girdi maliyetlerindeki değişmeler -0.104 0.585 0.254 -0.077 -0.273 0.287 0.158 0.107 -0.045 -0.070 Politikalar
Hükümetin uyguladığı tarımla ilgili
politikalardaki değişiklikler -0.143 0.039 0.863 0.003 -0.001 0.017 0.146 0.041 -0.014 0.004 Hükümetin uyguladığı genel
politikalardaki değişiklikler -0.052 -0.020 0.777 0.179 -0.008 0.130 -0.053 -0.017 0.061 0.062 Ülkenin ekonomik durumundaki
değişiklikler -0.103 -0.117 0.640 0.370 -0.070 0.034 -0.013 -0.156 0.005 -0.223 Kırsal alana yönelik alt yapı
yetersizlikleri 0.080 0.052 0.559 0.155 0.312 -0.107 0.227 -0.066 0.359 -0.118 Geleneksel tarım
Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının
tutulmaması 0.027 0.011 0.162 0.811 0.056 0.163 -0.175 -0.020 0.169 -0.008
Sözleşmeli üretim yapılmaması 0.061 0.144 0.242 0.767 0.032 0.019 -0.081 -0.050 -0.071 0.205 Yağış
Karın az yağması ve kısa süre kalması -0.035 -0.154 0.036 -0.062 0.817 0.093 0.147 0.181 0.192 0.140 Karın fazla yağması ve uzun süre
kalması -0.026 -0.235 0.017 0.115 0.710 0.144 -0.352 0.092 -0.130 0.109
Arazi fiyatlarındaki değişiklikler 0.087 0.202 -0.179 0.441 0.577 0.176 0.170 0.029 0.197 -0.251 Kuraklıktan dolayı ürün kaybı 0.099 0.437 0.122 0.091 0.508 -0.053 0.247 0.263 -0.328 -0.196 Đşletme imkanları
Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı 0.397 0.130 0.044 0.022 0.241 0.681 0.104 -0.040 -0.105 -0.228 Y. işgücü ücretlerinin yüksekliği 0.175 0.120 0.171 0.517 0.138 0.624 0.268 0.086 -0.037 0.133 Yabancı işgücü yetersizliği 0.173 0.134 0.152 0.498 0.151 0.610 0.270 0.160 -0.008 0.139 Đşletme. bina varlığı yetersizliği 0.309 0.267 -0.101 0.127 -0.072 0.579 -0.126 0.124 0.305 0.209 Borçluluk
Faiz oranlarındaki değişiklikler 0.211 0.090 0.136 -0.087 -0.034 0.109 0.829 -0.096 0.018 0.039 Borç miktarının artması 0.412 0.396 -0.002 -0.078 0.126 0.208 0.494 -0.233 -0.139 0.100 Yağmur
Yağmur. gereğinden fazla olması -0.054 -0.077 0.065 -0.043 0.114 0.392 -0.217 0.779 0.036 0.051 Yağmurun gereğinden az olması 0.246 0.269 -0.164 -0.004 0.215 -0.165 0.009 0.766 -0.118 0.002 Đşletme şartları
Pazar. imkanlarının düşük olması 0.169 0.052 0.081 0.048 0.054 -0.010 -0.022 -0.029 0.821 0.015 Đşletmeye ait alet makine varlığı
yetersizliği 0.398 0.430 0.066 0.151 -0.240 0.181 0.179 -0.080 0.432 0.191
Doğal olaylar
Đklim meydana gelen değişiklikler 0.095 0.136 -0.144 0.240 0.093 0.115 0.132 0.030 0.086 0.728 Top. Kayması. dolayı ürün kaybı 0.306 0.175 -0.410 0.112 0.168 0.198 0.272 -0.020 0.166 -0.418 Özdeğer
2.68 1.12 .68 .66 .69 .41 .04 .60 .44
3 .10 Açıklama varyansı
1.91 0.54 .62 .97 .34 .71 .99 .41 .86
4 .08
Bartlett's Testi X2=1334.87 p=0.00
Kaiser-Meyer-Olkin 0.733
Faktör analizi elde edilen rotasyon matrisi Çizelge 3’te verilmiştir. Bu matrise göre 1 faktör “teknik ve doğal şartlar”, 2. faktör “Verim değişikliği”, 3. faktör “Politikalar”, 4. faktör
“Geleneksel tarım”, 5. faktör “Yağış”, 6. faktör “Đşletme imkanları”,7. faktör “Borçluluk”, 8.
faktör “Yağmur”,9. faktör “Đşletme şartları” ve 10 faktör “Doğal olaylar” olarak adlandırılmıştır.
195
Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretim üzerinde en etkili risk unsuru “Girdi maliyetlerindeki değişikler” ve en az etkili risk unsuru ise “işçiler veya işletmecinin sağlık problemleri” ve “Aile ilişkilerindeki sorunlar” olarak tespit edilmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Cornbelt’te yapılan çalışmada, bölgede etkili risk kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. 1991 yılında 80 ve 1993 yılında 61 çiftçi ile anket yapılmıştır.
Bu anketlerden elde edilen veriler ışığında tarımsal üretim üzerinde etkili olan faktörler 5'li Likert ölçeği kullanarak belirlenmiştir. 1991 yılında yapılan çalışmadan elde edilen verilere göre en önemli risk unsurlarının ürün verimleri ve fiyatlarındaki değişiklikler olduğu tespit edilmiştir. 1993 yılında ise, işletmecinin hastalığı veya ölümü, devletin uyguladığı çevre politikaları, ürün verimleri ve fiyatlarındaki değişimler en önemli risk unsurları olarak belirlenmiştir (Patrick and Musser 1997).Yeni Zelanda’da yapılan bir çalışmada, araştırmacılar 1384 çiftçiyle yaptıkları anket sonucunda elde ettikleri verilere faktör analizi uygulamışlardır.
Çalışmada risk kaynağı olarak 21 faktör belirlemişler ve bu faktörleri 5 ana başlık altında toplamışlardır. Analiz sonucunda toplam varyansın %67’sini bu faktörlerin açıkladığını tespit etmişlerdir. Faktörler, ekonomik ve politik durum, insan ve teknoloji, borç ve karlılık, çevresel ve kişisel faktörler olarak adlandırılmıştır (Martin ve McLeay 1992).
Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretim üzerinde en etkili risk faktörlerini doğal koşullar, devlet politikaları, doğal afetler, pazarlama, sosyal güvenlik, üretim faktörleri, yabancı işgücü ve aile olarak 8 başlık altında toplanmıştır. Elde edilen bu 8 faktörün toplam varyansın %72’sini açıkladığını tespit etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001).
Risk Stratejileri
Tarımsal üretimde risk olarak görülen faktörlerin etkisini kısmen de olsa ortadan kaldırmak veya azaltmak için uygulanan yöntemlere risk stratejileri adı verilmektedir.
Araştırma bölgesinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine karşı çiftçilerin belirledikleri stratejiler bölge koşulları dikkate alınarak 15 başlık altında toplanmıştır. Bu stratejilerin tarımsal üretime etkisini belirlemek için 5’li Likert ölçeği kullanılmıştır.
Tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine karşı belirlenen risk stratejilerine ait ortalamalar Çizelge 4’te verilmiştir. Yörede tarımsal üretim üzerinde etkili unsurların etkilerini azaltmak için alınan en önemli önlem “Mevcut kaynakları optimum kullanmak”
olarak tespit edilmiştir. Bunun yanında en az etkili önlem ise “Đşletmeye ait muhasabe kayıtlarını düzenli olarak tutmak” olarak belirlenmiştir.
Çizelge 4. Risk stratejilerinin ortalama ve standart sapmaları.
Ortalama
Std.
Sapma Mevcut kaynakları optimum kullanmak (en uygun şekilde) 4.088 0.973
Đşletmede birden çok ürüne yer vermek 3.971 1.360
Borçları azaltmak 3.735 1.217
Đşletmede birden çok çeşide yer vermek 3.721 1.505
Hastalık ve zararlılara karşı mücadele etmek 3.706 1.107
Harcamaları planlamak 3.559 1.262
Farklı dönemlerde ürün satışı yapmak 3.456 1.540
Pazar hakkında bilgi sahibi olmak 3.441 1.449
Tarım kuruluşlarıyla işbirliği içinde olmak 2.603 1.467
Tarım dışında çalışmak 2.412 1.721
Đşletme dışı yatırım yapmak 1.926 1.418
Kooperatife üye olmak 1.912 1.379
Sözleşmeli üretim yapmak 1.574 1.213
Tarım sigortası yaptırmak 1.529 1.139
Đşletmeye ait muhasabe kayıtlarını düzenli olarak tutmak 1.515 1.044
*Not: 5’li Likert ölçeği kullanılmıştır. 1: Hiç önemi yok, 5: Çok önemli.
Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretimde etkili risk faktörlerine karşı alınacak önlemler arasında en etkili olanının “Birden çok ürüne yer vermek” ve en az etkili önlemin ise “Sözleşmeli üretim yapmak” ve “Borç yönetimini uzman kişilere yaptırmak” oluğu ifade etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Iowa'da tarımsal üretimde risk stratejilerini belirlemek amacıyla yapılan bir çalışmada 2200 çiftçi ile
196
görüşmüştür. Bu çalışmada araştırmacı, çiftçilerin tarımsal üretimde karşılaştıkları risklere karşı uyguladıkları stratejileri saptamıştır. Araştırma sonuçlarına göre, %67 oranında ürün sigortası, %55 oranında borç kontrolü, %41 oranında çeşitlendirme, %36 oranında sözleşmeli üretim, %32 oranında girdilerin kontratlı temini stratejilerinin uygulandığı belirlemiştir (Lasley 1997). Missisippi, Texas, Indiana ve Nebraska'da yapılan çalışmada, risk stratejileri 1200 çiftçiden elde edilen veriler kullanılarak değerlendirmişlerdir. Çalışmada 5'li Likert ölçeği kullanılarak çeşitlendirme, gelir sigortası, işletme dışı yatırım, işletme dışı çalışma, kredi rezervi gibi risk stratejilerinin etkinliği ortaya koymuşlardır (Coble et al 1999).
Özdeğer istatiğine bağlı faktör sayısı ve varyansları Çizelge 5’te verilmiştir.
Bölge koşulları dikkate alınarak, 15 başlık altında toplanan tarımsal üretimi etkileyen risklere karşı alınan önlemler, faktör analizi sonucunda 5 faktör altında toplanmıştır. 1.
faktör toplam varyansın %21.21’ini, 2. faktör %17.45’ini, 3. faktör %10.74’ünü, 4. faktör
%9.51’ini ve 5. faktör %8.16’sını oluşturmaktadır. Analiz sonucunda toplam varyansın
%67.06’sını bu faktörlerin açıkladığı tespit edilmiştir.
Çizelge 5. Risk stratejilerinin rotasyon matrisi.
1 2 3 4 5
Modern Tarım
Đşletme dışı yatırım yapmak 0.799 0.135 0.118 0.149 -0.170
Tarım dışında çalışmak 0.793 -0.201 -0.042 -0.015 0.072
Đşletme kayıtlarını düzenli olarak
tutmak 0.786 0.216 -0.035 -0.067 -0.055
Sözleşmeli üretim yapmak 0.619 0.415 0.162 0.012 0.000
Kooperatife üye olmak 0.615 0.390 0.151 -0.030 0.078
Çeşitlendirme
Đşletmede birden çok çeşide yer
vermek 0.120 0.820 -0.068 0.129 -0.056
Đşletmede birden çok ürüne yer
vermek 0.132 0.733 0.036 0.068 -0.023
Farklı dönemlerde ürün satışı
yapmak 0.032 0.589 -0.156 -0.277 -0.464
Tarım kuruluşlarıyla işbirliği
içinde olmak 0.421 0.550 0.141 -0.197 0.174
Harcama
Borçları azaltmak 0.002 0.145 0.805 0.123 0.074
Harcamaları planlamak 0.178 -0.207 0.794 -0.133 -0.127
Modern Đşletme
Pazar hakkında bilgi sahibi olmak 0.084 0.299 0.387 -0.670 -0.112 Hastalık ve zararlılara karşı
mücadele etmek -0.049 0.418 0.233 0.669 0.131
Tarım sigortası yaptırmak 0.531 0.031 0.081 0.575 -0.094
Optimum kaynak kullanımı Mevcut kaynakları optimum
kullanmak -0.039 -0.012 -0.070 0.044 0.934
Özdeğer 27.54 12.47 10.61 9.55 6.90
Açıklama varyansı 21.21 17.45 10.74 9.51 8.16
Bartlett's Testi X2=321.62 p=0.00
Kaiser-Meyer-Olkin 0.625
Faktör analizi elde edilen rotasyon matrisi Çizelge 5’te verilmiştir. 1. faktör
“Modern tarım”, 2. faktör “Çeşitlendirme”, 3. faktör “Harcama”, 4. faktör “Modern işletme” ve 5. faktör “Optimum kaynak kullanımı” olarak adlandırılmıştır.
Yeni Zelanda'da risk yönetimi konusunda yapılan bir çalışmada risk stratejilerini belirlemek amacıyla anket çalışması yapılmıştır. Analiz sonucunda elde edilen 7 faktörün varyansın %73’ünü açıkladığı tespit etmişlerdir. Bu faktörleri; gelirin dağılımı, borç yönetimi, kaynakların yönetimi, sermaye yönetimi, pazar riskinin azaltılması, işletme dışı çalışma ve hastalık- zararlı kontrolü olarak ifade etmişlerdir (Martin and McLeay 1998). Çukurova Bölgesinde yapılan çalışmada, risk stratejilerini güvenlik ve finansman, işletme dışı gelir,
197
çeşitlendirme ve pazarlama olarak 4 başlık altında toplamıştır. Elde edilen bu 4 faktörün toplam varyansın %71’ini açıkladığını tespit etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001).
Kümeleme Analizi
Araştırma bölgesinde tarımsal üretimi etkileyen 34 risk kaynağı faktör analizi yapılarak 10 faktöre indirgenmiştir. Risk faktörlerine göre; 1. kümede yer alan çiftçiler, toplam kitlenin %25.00’ini, 2. kümede yer alanlar %39.71’ini ve 3. kümedekiler ise
%35.29’unu oluşturmaktadır (Çizelge 6). K-Ortalamalar kümelemesi yöntemine göre tarımsal üretimde önem arz eden faktörler kümelere göre sırasıyla verilmiştir. 1. kümede
“Politikalar”, 2. kümede “Đşletme şartları” ve 3. kümede “Kar yağışı” en fazla önem verilen faktörler olarak tespit edilmiştir (Çizelge 6).
Çizelge 6. Risk faktörlerine ilişkin kümeleme analizi.
Kümeler
Risk Faktörleri 1 2 3
Teknik ve doğal şartlar (Fac1_1) 0.1051 0.2079 -0.3083
Verim değişikliği (Fac2_1) 0.5140 0.1040 -0.4811
Politikalar (Fac3_1) 0.5700 -0.7337 0.4217
Kar yağışı (Fac4_1) -0.5141 -0.2409 0.6352
Geleneksel tarım (Fac5_1) -0.0354 0.2021 -0.2023
Đşletme imkanları (Fac6_1) -0.4540 0.0614 0.2525
Borçluluk (Fac7_1) -0.6692 0.2111 0.2365
Yağış (Fac8_1) -0.0037 -0.1634 0.1864
Đşletme şartları (Fac9_1) -0.6154 0.5133 -0.1416
Doğal olaylar (Fac10_1) -0.3315 -0.0153 0.2520
Gözlem sayısı 17 27 24
Toplam kitledeki oranı (%) 25.00 39.71 35.29
Araştırma yöresinde tarımsal üretimi etkileyen risk kaynaklarına karşı alınan 15 strateji faktör analizi yapılarak 5 faktöre indirgenmiştir. Risk stratejilerine göre; 1.
kümede yer alan çiftçiler, toplam kitlenin %39.71’ini, 2. kümede yer alanlar %35.29’unu ve 3. kümedekiler ise %25.00’ini oluşturmaktadır.
Çizelge 7’de risk stratejilerinde önem arz eden faktörler kümelerine göre sırasıyla verilmiştir. 1. kümede “Harcama (Fak3_2)”, 2. kümede “Modern tarım (Fak1_2)”,ve 3.
kümede ise “Modern Optimum kaynak kullanımı (Fak5_2)” en fazla önem verilen faktörler olarak tespit edilmiştir.
Çizelge 7. Risk stratejilerine ilişkin kümeleme analizi.
Kümeler
Risk Stratejileri 1 2 3
Modern tarım (Fak1_2) -0.6516 0.9533 -0.3108
Çeşitlendirme (Fak2_2) 0.2363 0.1778 -0.6263
Harcama (Fak3_2) 0.3836 0.3428 -1.0932
Modern işletme (Fak4_2) -0.0855 0.2537 -0.2224
Optimum kaynak kullanımı (Fak5_2) -0.5291 0.3817 0.3014
Gözlem sayısı 27 24 17
Toplam kitledeki oranı (%) 39.71 35.29 25.00
5. SONUÇ VE ÖNERĐLER
Araştırma bölgesinde kuraklık tarımsal üretimi etkileyen en önemli risk olarak belirlenmiştir. Kuraklık riskinin en kısa zamanda sigorta kapsamına alınması için TARSĐM tarafından gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. Çiftçiler tarafından önemsenmeyen ancak işletmede maliyetlerin düşürülmesinde önemli payı olan işletme kayıtlarının tutulmasının gerekliliği çiftçilere anlatılmalıdır. Gerekirse çiftçi kayıt sistemine kayıtlı olan işletmelerde işletme kayıtlarının tutulması zorunlu hale getirilmelidir. Tarımsal üretimi etkileyen riskler teknik ve doğal şartlar, verim değişikliği, politikalar, geleneksel tarım, yağış, işletme imkanları, borçluluk, yağmur, doğal olaylar, işletme şartları şeklinde sınıflandırılmıştır. Bu risk faktörlerinin etkilerini azaltmak için
198
çiftçiler modern işletmeler kurmaya, ürün desenini genişletmeye, harcamalarını düzenlemeye ve işletme kaynaklarını optimum kullanmaya yönlendirilmelidir.
6.KAYNAKLAR
Birinci, A., Đkikat Tümer, E., 2006. The Attitudes Of Farmers Towards Agricultural Insurance: The Case of Erzurum, Turkey, Die Bodenkultur Austrian Journal of Agricultural Research, 56(2), 41-47.
Coble, K.H, Patrick, G.F., Knight, T.0., Baquet A. E., 1999. Crop Producer Risk Management Survey: A Preliminary Summary of Selected Data, A Report From The Understanding Farmer Risk Management Decision Making & Educational Needs Research Project, Information Report 99-001, Department of Agricultural Economics, Mississipi State University..http://vAvw.agecon,msstate.edu/riskedu/risksum.rpt.wpd.PC
Kalaycı, Ş., 2009. SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli Đstatistik Teknikleri, Asil Yayın Dağıtım, ISBN 975-9091-14-3, Ankara.
Kurtuluş, K., 2004. Pazarlama Araştırmaları (Genişletilmiş 7. Basım) Literatür Yayınları:
114, s:397-418, Đstanbul.
Lasley, P., 1997. Perceived Risks and Decisions to Adopt Precision Farming Methods(AnIntroduction).http://agecon.uwyo.edu/riskmgt/productionrisk / Perceivedrisk 8 dectoopt. pdf.
Ness, M., 2000. Multivariate Techniques in Marketing Research. Curso de Especializacion Postuniversitaria en Marketing Agroalimentario, CHIEAM, Spain.
Malhotra, N.K., 2004. Marketing Research (An Applied Orientation). Pearson Prentice Hill. Fourth Edition. 713s.
Martin, S., McLeay, F., 1998. The Diversity of Farmers' Risk Management Strategies In A Deregulated New Zealand Environment. Journal of Agricultural Economics, Vol. 49, Number.2 P(218-233).
Miran, B., 2003. Temel Đstatistik. Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, Đzmir.
Oğuz, C., ve Kan, A., 2006. Türkiye’de Tarım Sigortalarının mevcut Durumu ve AB’de Uygulanmakta Olan Tarım Sigortaları Đle Karşılaştırılması. Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, Cilt 1, Sy: 293–301, Antalya.
Patrick, G.F., and Musser, W. N., 1997. Source of and Responses to Risk. Factor Analysis of Large-Scale Us Cornbelt Farmers Risk Management Strategies in Agriculture, Satate of the Art and Future Perspectives, Edited by; R.B.M. Huirne, J.B. Hardeker and A.A. Dijkhuizer, Wageningen Agricultural University.
Şahin, A., Miran B., 2007. Çiftçi Algılarına Göre Bitkisel Ürünlerin Risk Haritası:
Bayındır Đlçesi Örneği. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 44(3); 59-74 ISSN 1018-8851, Đzmir.
Vuruş Akçaöz, H., 2001.Tarımsal Üretimde Risk, Risk Analizi ve Risk Davranışları:
Çukurova Bölgesi Uygulamaları. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Adana.
