HLK 315 Sözlü ve Yazılı Kültür

HLK 315

Sözlü ve Yazılı Kültür

Sözlü edebiyat- Halk edebiyatı

- Bir başka ifadeyle, insanlık çok eski çağlardan beri ahenkli tekrarların, kalıplaşmış ve ritmik ifadelerin insan hafızasında kolayca kalıp ezberlenebildiğini keşfetmişlerdir.

- Bunun bir sonucu olarak, gerektiğinde kullanabilmek isteği duygu, düşünce, tecrübe ve becerileri şiir şeklinde söyleyerek “sözlü saklama” veya başka kuşaklara ulaştırabilmek amacıyla yarınlara yönelik olan muhafaza etme yöntemi olan “sözlü edebiyatı” (oral literature) veya yaygın adlandırılmasıyla “Halk edebiyatı” nı icat etmiştir.

Türk Halk Edebiyatının yazılı kaynaklarından bazıları…

1. Çin Yıllıkları: Eski Çin tarihlerinde  Hunlar, Göktürkler, Uygurlar ve  Kırgızlar  başta  olmak  üzere  Türk  boyları  ve  kültürleri  hakkında  son  derece önemli bilgiler yer alır.

2. Bengütaş Yazıtlar (Göktürk Abideleri): Göktürk  alfabesi  ile  çoğunluğu  taşlar  üzerine  yazılmış  yazıtlar.  Bu  yazıtlar  yoğun  olarak  Moğolistan,  Tıva,  Hakasya,  Altay,  Kırgızistan,  Kazakistan  sınırları  içindedir. En meşhurları, Orhun ırmağı kıyısında bulunan altı yazıttan  oluşur.  Bunlardan  verdikleri  bilgiler  ve  metinlerinin  hacmi  bakımından  en  önemlileri,  VIII.  yüzyılda  Kültigin,  Bilge  Kağan,  Tonyukuk  adına  dikilen ve "Orhun Abideleri" adıyla tanınan anıtlardır.

3. Eski Uygur Metinleri: Başta, eldeki tek nüshası, Paris Bibliotheque  Nationale’de  olan  Uygur  harfli  Oğuz  Kağan  Destanı  olmak  üzere  Uygur döneminden kalan pek çok şiir ve adını bildiğimiz en eski Türk  şairi  Aprınçur  Tigin'in  şiirleri  ve  çeşitli  dillerden  Türkçeye  tercüme  edilmiş kitaplardan oluşan eski Uygur metinleri, Türk Halk Edebiyatının  İslâm öncesi dönemini aydınlatmada son derece önemli kaynaklardır.

 4. Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacib'in 1069-1070'te tamamlayarak  Tabgac Buğ ra  Han'a  sunduğu,  devlet  yönetimini  anlatan  Türk  kültürüyle  ilgili  son  derece  zengin  bilgiler veren manzum didaktik bir eserdir.

 5. Dîvânu Lügâti't-Türk: Kaşgarlı  Mahmud'un  Araplara  Türkçe  öğretmek  ve  Türkçenin Arapçadan daha zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla 1072-1074  arasında hazırladığı ve Türk kültür tarihinin en önemli kaynağı olan ansiklopedik bir  sözlüktür.

 6. Atabetü'l-Hakâyık: Edip  Ahmet  Yüknekî  tarafından  XII.  yüzyılın  ilk  yarısında  kaleme alınan manzum ahlak kitabıdır.

 7. Dîvân-ı Hikmet: XII.  Yüzyılda  Türk  Tasavvuf  Edebiyatının  ilk  şairi  sayılan  Türkistanlı  Hoca  Ahmet  Yesevî  tarafından  yazılmıştır.  Dinî-tasavvufi  konular  işleyen didaktik bir şiir kitabıdır.

8. Codex Cumanicus: Karpatlar  ile  Ural  dağları  arasında  yaşayan  Kıpçaklar  hakkında XIV. yüzyılda İdil nehri boyunda misyonerlik yapan Fransiskan rahipleri  tarafından  yazılmış  gramer  örnekleri,  Türkçe  kelime  listeleri  ve  Türkçe  metinler  içeren bir çalışmadır. Özellikle içerdiği 46 adet bilmece bu türün bilinen en eski  Türkçe örnekleridir.

9. Dede Korkut Kitabı: Oğuznâme  denilen,  Oğuz  Türklerine  ait  epik  destanlar  söyleme  ve  bunları  yazıya  geçirme  geleneğinin  en  önemli  örneklerinden  birisi  olan bu kitabın, XV. veya XVI. yüzyılda yazıya geçirildiği düşünülmektedir. Bugün  bulundukları yere göre adlandırılan 12 boydan (öyküden) oluşur. Kitabın Dresden  ve Vatikan'da bulunan iki nüshası vardır. Dresden nüshası 12 hikâyeden, Vatikan  nüshası  6  hikâyeden  oluşur.  Dede  Korkut  Kitabı'nda  kullanılan  dil  katkısız  bir  Türkçedir. Kitapta bulunan atasözleri, alkışlar, kargışlar, şiir parçaları, gelenekler- görenekler,  inançlar  bu  eseri  Türk  Halk  Edebiyatı  çalışmaları  açısından  birinci  dereceden en önemli tarihî kaynak kılmaktadır.

10. Tarih Kitapları: Ortaçağdan  kalma  Câmi'ü't-Tevârîh,  Dürerü't-Tîcân,  Tevâ-  rîh-i  Al-i  Selçuk,  Tevârîh-i  Al-i  Osman,  Târîh-i  Cihan-Güşâ,  Fiecere-i  Terâkime,  Fiecere-i  Türk  gibi  tarih  kitapları  Türk  Halk  Edebiyatıyla  ilgili  birçok  konuda  kaynak konumundadırlar.

 11. Atasözü Kitapları: XV.  yüzyıldan  itibaren  Türkçede  atasözlerinin  toplanılıp  müstakil  kitaplar  hâline  getirildikleri  görülmektedir. Bu gelenek çevresinde oluşturulan "Kitab-ı Atalar", 

"Atalarsözü"  veya  "Durûb-ı  Emsâl"  gibi  kitaplar  ve  onları  takip  edenler,  Halk  Edebiyatımız  açısından  son  derece  değerli  yazılı  kaynakların başında yer almaktadır.

 12. Masal Kitapları: Eski  Uygurlar  döneminden  başlayarak  pek  çok  dilden  Türkçeye  tercüme  edilen  "Kelile  ve  Dimne",  "Binbir  Gece", "Binbir Gündüz", "Mantıku't-Tayr" gibi masal kitapları halk  edebiyatı bakımından önemli kaynaklardır.

 13. Osmanlı ve Cumhuriyet Yıllıkları: XIX. yüzyılın sonlarından  itibaren  yayınlanmaya  başlanan  ve  Cumhuriyet  döneminde  de  devam eden yıllıklardır. İl dahilindeki yatırlar, ziyaret yerleri, adlar  ve el sanatları hakkında verdikleri bilgiler önemlidir.

 14. Fıkra Kitapları: Türk  fıkralarının  en  çok  derlenip  yazıya  geçirilenlerinin  başında  Nasrettin  Hoca  fıkraları  yer  alır.  Nasrettin  Hoca  fıkraları  ilk  olarak  XVI.  yüzyılda  Hüseyin  adlı  bir  kişi  tarafından  "Hikâyet-i  Kitâb-ı  Nasreddin"  adıyla  yazıya  geçirilmiştir. 

Bugüne  dek  yaklaşık  38  Nasrettin  Hoca  fıkraları  yazması  tespit  edilmiştir.

 15. Menâkıb-nâmeler: Bir  velinin  kerametlerini  anlatan  kısa  hikâyelerin  toplandığı  kitaplar  olan  Menâkıb-nâmeler,  XIII. 

yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmıştır. Menâkıb-nâmeler, Türk 

Halk Edebiyatı bakımından son derece önemli yazılı kaynaklardır.

 16. Şâir-nâmeler: Âşıkların  diğer  halk  şairlerinin  adları,  devirleri,  sanatları  ve  memleketlerine  dair  bilgiler  verdikleri  ve  hece  vezniyle  yazdıkları  destan  biçimindeki eserlerdir. Adeta, halk şairlerinin tezkireleri  gibidirler.

 17. Destan Kitapları: Anadolu'da  meydana  getirilen 

epik  destanlar  olan Battal-nâme,  Hamza-nâme, 

Saltuk-nâme,  Hz.  Ali  Cenk-nâmeleri  ve  Hikâye-i 

Geyik,  Hikâye-i  Göğercin,  Hikâye-i  Deve,  Dâsitân-ı 

Ejderha gibi  tamamı  erken  dönemlerde  yazıya 

geçirilmiş  eserler  de  Halk  Edebiyatının  çok  önemli 

yazılı kaynaklarındandır.

 18. Seyahat-nâmeler: Yazarların  gezip  gördükleri  yerlerden  edindikleri izlenim ve bilgileri aktardıkları eserlerin genel adıdır.

 19. Divan Edebiyatı Eserleri: Genel  anlamda Divânlar, 

Tezkireler daha  özel  türler  olarak Şehrengizler,  Mesnevîler, 

Surnâmeler gibi  klasik  edebiyat  eserleri  de  Halk  Edebiyatı 

hakkında  son  derece  önemli  bilgiler  içeren  yazılı  kaynakların 

başında yer alırlar.

 20. Günlük Gazeteler: XIX. yüzyıldan günümüze kadar yayınlanan  gazeteler  de  Halk  Edebiyatı  hakkında  önemli  bilgi  kaynaklarındandır.

 21. Cönkler ve Mecmualar: 

- Cönkler,  uzunlamasına  açılan,  ensiz,  uzun  defterlerdir. 

Cönkler,  Aşık  Edebiyatı,  Tekke  ve  Tasavvufî  Halk  Edebiyatı  ve  bir  çok  halk  kültürü  ürünlerine  dair  örneklerin  bulunduğu  yazılı  kaynakların  başında  gelir.  Halk  arasında,  ince  uzun  oluşlarından  dolayı "sığır  dili" ve "sefine" olarak  da  adlandırılan  cönklerin  boyutları  değişiklik  gösterir.  Cönklerin  ortalama  olarak  5,10,15,23  cm.  boyutunda  oldukları  söylenebilir.  Cönklerde,  cönk  sahibinin  tercihlerine göre âşıklara ait şiirlerden, çeşitli dualara, sihir-büyü ile  ilgili  notlara,  ilaç  tariflerine,  Anonim  Halk  Edebiyatının  türkü,  mâni,  halk  hikâyeleri  örneklerine  varıncaya  kadar  pek  çok  halk  kültürü  ürünü yer alır. 

 Mecmualar ise, günümüz defterlerine benzeyen yapısıyla  cönklerden ayrılır ve daha ziyade şehirli ve eğitimli kişilerce  kullanılmışlardır. Divan Edebiyatı örneklerinin yanında halk  kültürü unsurlarına da yer veren mecmualara da rastlanılır. 

Kısacası, Türk Halk Edebiyatının en önemli yazılı kaynakları 

cönkler ve mecmualardır.