T.C. ĠSTANBUL RUMELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ ÜRETĠMĠNDE Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ
Salih KIRKAN
Tez DanıĢmanı: Dr. Öğr. Üyesi Cenk GÜNGÖR
ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Ana Bilim Dalı
SĠLĠVRĠ- ĠSTANBUL 2020
T.C. ĠSTANBUL RUMELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ ÜRETĠMĠNDE Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ
Salih KIRKAN
Tez DanıĢmanı: Dr. Öğr. Üyesi Cenk GÜNGÖR
ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Ana Bilim Dalı
SunuĢ Tarihi:02 /07/ 2020
SĠLĠVRĠ- ĠSTANBUL 2020
Her hakkı saklıdır.
T.C
İSTANBUL RUMELİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Salih KIRKAN’ ın “Seramik Sağlık Gereçleri Üretiminde İş Sağlığı ve Güvenliği’’ adlı tez çalışması, jürimiz tarafından İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı, İş Sağlığı ve Güvenliği YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir.
Başka
n Prof. Dr. Ulvi AVCIATA
Üye
İstanbul Esenyurt Üniversitesi
Üye
Dr. Öğr. Üyesi Haldun TURAN Üye
İstanbul Rumeli Üniversitesi
Üye Dr. Öğr. Üyesi Cenk GÜNGÖR
Danışman
İstanbul Rumeli Üniversitesi
.
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
ONAY .... / .... / 2020
Prof. Dr. Osman ÇAKMAK Enstitü Müdür Vekili
i
BĠLĠMSEL ETĠĞE UYGUNLUK
T.C. Ġstanbul Rumeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez içindeki tüm veri, bilgi ve dokümanların doğru ve tam olduğunu, akademik etik ve ahlak kurallara uygun bir Ģekilde elde edildiğini belirtirim.
Tez çalıĢmasında kullandığım verilerde herhangi bir değiĢiklik yapmadığımı ve çalıĢmamın özgün olduğunu bildiririm. Aynı zamanda bu çalıĢmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve yararlandığım bütün kaynakları atıf yaparak belirttiğimi ve bu tezin çalıĢılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranıĢımın olmadığını belirtir; aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.
... /... / 2020
Salih KIRKAN
ii
ÖZET (Yüksek Lisans Tezi)
SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ ÜRETĠMĠNDE Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ
SALĠH KIRKAN
T.C. Ġstanbul Rumeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı Tez DanıĢmanı: Dr. Öğr. Üyesi Cenk GÜNGÖR
Bu çalıĢmayı yapmaktaki amaç, seramik sağlık gereçleri üretimini iĢ sağlığı ve güvenliği yönünden değerlendirmek, sektör özelinde tehlike ve riskleri tespit etmektir.
Farklı iĢ ve iĢletmelerde olduğu gibi çalıĢanların seramik sağlık gereçleri üretiminde de maruz kalabileceği benzer tehlikeler yer almaktadır. Benzer olanlar yanı sıra sektör özelinde farklı tehlike kaynakları da yer almaktadır. Toz, gürültü, aydınlatma yetersizliği, ortam sıcaklığı benzer olanları oluĢtururken, silis tozu ve sektöre özel kullanılan kimyasallar farklı tehlike kaynaklarını oluĢturmaktadır.
ĠĢ sağlığı ve güvenliğinde amaç çalıĢanların çeĢitli faktörlere maruziyetlerinin azaltılması olduğundan dolayı seramik sağlık gereçleri iĢletmesinde, L tipi matris risk değerlendirmesi metodu ile sektöre yönelik tehlike ve riskler tespit edildi. ĠĢletme için tespit edilen tehlikeli olaylar üzerinden riskler; iĢletmenin bölümleri, düzeyleri ve risk etmenlerine göre analiz edilmiĢtir.
Analiz sonucu en yüksek skorların yer aldığı; kapalı alan çalıĢmaları (çamur tankları içinde çalıĢmalar), sırlama iĢlemleri (manüel sırlama kabininde toz emiĢ sistemlerinin yeterli çekiĢ gücünde olmaması), elektrikli makineler ile çalıĢma (dip silme makineleri), bakım onarım çalıĢmaları (kaynak yapma) ve salgın (pandemi-covid 19) hastalıklarla mücadeleye yönelik öneriler sunuldu.
(Temmuz/2020), 143 sayfa
Anahtar Kelimeler: ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği, Seramik Sağlık Gereçleri, Vitrifiye Seramik
iii
ABSTRACT (M.Sc. Thesis)
OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY IN CERAMIC SANITARY WARE PRODUCTION
Salih KIRKAN
T.C. Ġstanbul Rumeli University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Occupational Health and Safety
Supervisor: Dr. Cenk GÜNGÖR
The purpose of this study is to evaluate the production of ceramic sanitary ware in terms of occupational health and safety and to identify hazards and risks in the sector.
Similar hazards exist in the production of ceramic sanitary ware as well as in different businesses and businesses. Apart from similar ones, there are different sources of danger in the sector. While dust, noise, lack of lighting, ambient temperature are similar, silica dust and chemicals used for the industry are different sources of danger.
Since the aim of occupational health and safety is to decrease the exposure of the employees to various factors, hazards and risks to the sector were identified in the ceramic sanitary ware enterprise with the matrix risk assessment method. Risks over dangerous events detected for the enterprise; The departments of the business have been analyzed according to their levels and risk factors.
The result of the analysis includes the highest scores; closed area work (work in mud tanks), glazing operations (dust extraction systems in manual glazing cabin not having sufficient traction), working with electric machines (bottom removal machines), maintenance and repair works (welding) and epidemic (pandemic-covid 19) recommendations for combating diseases were presented.
(July/2020) , 143 pages
Keywords: Occupational Health and Safety, Ceramic Sanitary Ware, Vitrified Ceramic
iv
TEġEKKÜR
Bu çalıĢmamın hazırlanmasında her türlü lg ve değerl b lg paylaĢımı le yardımlarını esirgemeyen tez danıĢmanım Dr. Öğr. Üyesi Cenk GÜNGÖR‟e ve benden manevi desteklerini hiç esirgemeyen aileme teĢekkürlerimi sunarım.
Salih KIRKAN
v
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa
ETĠK ... Ġ ÖZET ... ĠĠ ABSTRACT ... ĠĠĠ TEġEKKÜR ... ĠV ĠÇĠNDEKĠLER ...V SĠMGELER VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ ... VĠĠĠ TABLOLAR DĠZĠNĠ ... ĠX ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ... X RESĠMLER DĠZĠNĠ ... XĠ
1.GĠRĠġ ... 1
2.LĠTERATÜR BĠLGĠLERĠ ... 4
3. GENEL BĠLGĠLER ... 7
3.1. Seramiğin Tanımı ... 7
3.2. Seramiğin Tarihi ... 8
3.2.1. Dünyada Cam ve Seramik Üretimi ... 10
3.2.2. Dünya Ticareti ... 12
3.2.3. Türkiye’de Mevcut Durum ve Gelişme Eğilimleri ... 12
3.2.4. Türkiye Pazarı ... 13
3.3. Seramik Sektörünün Tanımı ... 13
3.4. Seramik Sağlık Gereçleri Sektörünün Tarihi ... 15
3.4.1. Türkiye Seramik Sağlık Gereçleri Sektörü ... 16
3.4.1.1. Seramik Sağlık Gereçleri Ġhracatta Yerli Katma Değer Oranları ... 19
3.4.1.2. ĠnĢaat Seramikleri Ġhracatı ... 19
3.4.1.3. ĠnĢaat Seramikleri Ġhracatta Yerli Katma Değer ... 20
3.4.1.4. ĠnĢaat Seramikleri Üretimden Katma Değeri ... 21
3.4.1.5. ĠnĢaat Seramikleri Sektöründe Ġstihdam ve GeliĢmeler ... 21
4. VĠTRĠFĠYE SERAMĠKLER VE HAMMADDELERĠ ... 24
4.1. Vitrifiye Seramik (Sağlık Gereçleri) Ürün Grupları ... 24
4.2. Üretim Yöntemi ... 24
4.3. Kullanılan Hammaddeler ... 26
4.3.1. Kil Grubu Hammaddeler ... 26
4.3.2. Kaolin Grubu Hammaddeler ... 28
4.3.3. Kuvars Grubu Hammaddeler ... 30
4.3.4. Feldspat Grubu Hammaddeler ... 30
5. SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ ÜRETĠM AġAMALARI ... 32
5.1. Hammadde GiriĢi ... 32
vi
ĠÇĠNDEKĠLER (devamı)
5.2. Değirmende Öğütme ... 33
5.3. Ürün GeliĢtirme, Tasarım ve Kalıp Hazırlama ... 34
5.3.1. Ürün Geliştirme ... 34
5.3.2. Tasarım ve Kalıp Hazırlama ... 35
5.3.2.1. Bilgisayar Destekli Tasarım ... 36
5.3.2.2. Model Yapım Süreci ... 38
5.3.2.3. Prototip Model Ġmalatı ve Prototip Model Kalıp Ġmalatı ... 39
5.3.2.4. Prototip Model Kalıp Kurutma ... 39
5.3.2.5. Prototip Döküm ... 40
5.3.2.6. Ön Üretim Denemeleri ve Seri Üretime BaĢlama ... 41
5.3.2.7. Prototip Döküm Kurutma ... 41
5.4. Çamur Hazırlama ... 42
5.5. Sır Hazırlama ... 43
5.6. Döküm ile ġekillendirme Sistemleri ... 44
5.6.1. Batarya Döküm (Shanks Döküm) Sistemi ... 46
5.6.2. Mekanize Döküm ... 47
5.6.3. Kapiler Döküm ... 48
5.6.4. Basınçlı Döküm Sistemi ... 48
5.6.5. Elektroforetik Döküm ... 51
5.6.6. El ile Döküm Sistemi ... 52
5.7. Kurutma ... 53
5.8. RötuĢ ... 54
5.9. Sırlama ... 56
5.9.1. El ile sırlama ... 56
5.9.2. Elektrostatik Sırlama... 57
5.9.3. Robot ile Sırlama ... 57
5.9.4. Çalkalama Sistemi... 58
5.10. PiĢirim ... 59
5.10.1. Kamara Fırınlar ... 59
5.10.2. Tünel Fırınlar ... 59
5.11. Kalite Ayrım, Paketleme, Depolama ve Sevkiyat ... 606. SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ SEKTÖRÜ ÜRETĠM SÜREÇLERĠNDE Ġġ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINA NEDEN OLAN TEHLĠKE KAYNAKLARI ĠLE RĠSKLERĠ .... 63
6.1. Toz ... 63
6.2. Gürültü ... 64
6.3. Termal Konfor ... 65
6.4. Aydınlatma ... 65
6.5. TitreĢim ... 65
6.6. Ergonomik Etmenler ... 66
6.7. Kimyasal Etmenler ... 66
6.8. ĠĢ Ekipmanları ... 67
6.9. Elektrik Kaynaklı Etmenler ... 68
6.10. Atıklar ... 68
6.11. Biyolojik Etmenler ... 68
6.12. ÇalıĢma Ġzni Gerektiren ĠĢler ... 68
vii
ĠÇĠNDEKĠLER (devamı)
6.12.1. Yüksekte Çalışma ... 69
6.12.2. Kapalı Alanda Çalışma ... 69
6.12.3. Sıcak İşlerde Çalışma ... 69
6.13. Depolama ... 69
6.14. KiĢisel Koruyucu Donanım Kullanımı ... 69
6.15. Yangın, Patlama, Acil Durumlar ... 71
6.16. Ziyaretçiler ... 72
7. BĠR SERAMĠK SAĞLIK GEREÇLERĠ ĠġLETMESĠNDEKĠ 2018 VE 2019 YILI Ġġ KAZASI SAYILARI VE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ... 73
8. RĠSK DEĞERLENDĠRMESĠ ... 77
8.1. Risk Analizi ve Değerlendirilmesi Neden ve Ne Zaman Yapıl malıdır? ... 77
8.2. Risk Analizi ve Değerlendirilmesi ÇalıĢmalarından Kim Sorumludur? ... 78
8.3. Risk Değerlendirme Ekibi ve Bilgileri ... 79
8.4. Risk Değerlendirmesi Metodu ... 80
8.5. Risk Değerlendirmesi Sonucu ... 81
8.6. Kapsam ... 81
9. SONUÇ VE ÖNERĠLER... 82
KAYNAKLAR ... 85
EKLER ... 87
Ek-1. Genel ÇalıĢma Ortamı Risk Değerlendirmesi... 87
Ek-2. Tasarım Uygulama Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 96
Ek-3. Arge Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 98
Ek-4. Fonksiyon Test Laboratuarı Risk Değerlendirmesi ... 100
Ek-5. Basınçlı Döküm Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 102
Ek-6. Dökümhane (ġekillendirme) Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 104
Ek-7. Hazırlamalar Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 106
Ek-8. RötuĢ Kabinleri Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 108
Ek-9. Kalite Ayrım Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 109
Ek-10. Paketleme Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 111
Ek-11. Fırınlar Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 112
Ek-12. Sırlama Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 114
Ek-13. Alçı Kalıp Bölümü Risk Değerlendirmesi ... 116
Ek-14. Bakım Onarım ÇalıĢmaları Risk Değerlendirmesi ... 118
Ek-15. Salgın ile Mücadele Risk Değerlendirmesi ... 122
ÖZGEÇMĠġ ... 127
viii
SĠMGELER VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ
Bu çalıĢmada kullanılmıĢ bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aĢağıda sunulmuĢtur.
Simgeler Açıklama
˚C Santigrat derece
m2 Metre kare
% Yüzde
Bar 1 atmosfer basınç
β Beta
Kısaltmalar Açıklama
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika BirleĢik Devletleri Ar-Ge AraĢtırma GeliĢtirme CAD Bilgisayar Destekli Tasarım CAE Bilgisayar Destekli Mühendislik CAM Bilgisayar Destekli Ġmalat
CE Avrupa‟ya uygunluk
cm Santimetre
CNC Bilgisayar Sayımlı Yönetim Covid Korona virüs hastalığı ĠSG ĠĢ Sağlığı Güvenliği
ĠSGAP ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği AraĢtırma Projesi
kg Kilogram
MEGEP Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi MSDS Malzeme Güvenlik Bilgi Formu
mm Milimetre
M.Ö. Milattan Önce
NACE Avrupa„da ekonomik faaliyetlerle ilgili istatistik üretilmesi kaynağı
NC Nümerik Kontrol
PLC Programlanabilir Lojik Kontrolcü
PVC Poli Vinil Clorür
SSG Seramik Sağlık Gereçleri
T.C. Türkiye Cumhuriyeti
TL Türk Lirası
TSE Türk Standartları Enstitüsü
UV Ultraviyole, morötesi
vb. Ve benzeri
ix
TABLOLAR DĠZĠNĠ
Tablo 3.1 Seramik sağlık gereçleri ihracatçıları Tablo 3.2 Sanayi sektörlerinin ihracat katkı puanları Tablo 3.3 ĠnĢaat seramikleri ihracatı (Milyon dolar)
Tablo 3.4 ĠnĢaat seramikleri ihracatta yerli katma değer (Milyon dolar) Tablo 3.5 ĠnĢaat seramikleri üretimden katma değeri (Milyon Türk lirası) Tablo 3.6 ĠnĢaat seramikleri sektörü istihdam (Üretimde ÇalıĢanlar) Tablo 7.1 2018 Yılı bölümlere göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı
Tablo 7.2 2018 Yılı kazaya uğrayan uzva göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı Tablo 7.3 2018 Yılı oluĢ Ģekline göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı
Tablo 7.4 2019 Yılı bölümlere göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı
Tablo 7.5 2019 Yılı kazaya uğrayan uzva göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı Tablo 7.6 2019 Yılı oluĢ Ģekline göre iĢ kazası ve kayıp gün sayısı
Tablo 8.1 L Tipi matris metodu risk skoru
x
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ġekil 3.1 Türkiye seramik sağlık gereçleri kurulu kapasiteleri ġekil 3.2 Ġhracat katkı oranları
ġekil 3.3 Seramik sağlık gereçleri ihracatı milyar dolar ġekil 3.4 ĠnĢaat seramikleri sektöründe istihdam ġekil 4.1 Seramik sağlık gereçleri üretim Ģeması ġekil 5.1 Üretim prosesi
ġekil 5.2 Sanitaryware ürün tasarım süreci ġekil 5.3 Elektrostatik sırlama sistemi
xi
RESĠMLER DĠZĠNĠ
Resim 4.1 Kil ocağı Resim 4.2 Kaolin
Resim 4.3 Kaolenin taramalı elektron mikroskobu görüntüsü Resim 4.4 Kuvars
Resim 4.5 Feldispat
Resim 5.1 Tesiste kullanılan bazı hammaddeler ve depolanması Resim 5.2 Hammadde değirmenleri
Resim 5.3 Bilgisayar destekli tasarım Resim 5.4 Bilgisayar destekli üretim Resim 5.5 CNC tezgâhta model iĢleniĢi Resim 5.6 Teksir kalıbı
Resim 5.7 ĠĢ kalıbı Resim 5.8 Çamur kalıbı
Resim 5.9 Kalıbın regale alınması Resim 5.10 Çamur karıĢımı Resim 5.11 Çamur tankı Resim 5.12 Sır hazırlama Resim 5.13 Sır değirmeni
Resim 5.14 Sır dinlendirme tankı
Resim 5.15 Kalıplarda ĢekillendirilmiĢ ürünler Resim 5.16 Batarya döküm
Resim 5.17 Mekanize döküm
Resim 5.18 Basınçlı döküm ile Ģekillendirme Resim 5.19 Sistire ile rötuĢ
Resim 5.20 Yarı mamul üzerinde kesme oyma iĢlemi Resim 5.21 Arabalara yüklenmiĢ yarı mamuller Resim 5.22 Kurutma iĢlemi
Resim 5.23 Kalıbın kalınlık alması için bekleme Resim 5.24 Kurutma
Resim 5.25 Yarı mamullerin kurutulma iĢlemi Resim 5.26 Kurutma fırını
Resim 5.27 Kalıp izlerini bıçakla düzeltme Resim 5.28 RötuĢ
Resim 5.29 Sırlama
Resim 5.30 Robotlu sırlama sistemleri Resim 5.31 Çalkalama sistemleri Resim 5.32 Kamara fırın
Resim 5.33 Tünel fırın Resim 5.34 Tamir kabini Resim 5.35 Kalite ayrım bandı Resim 5.36 Paketleme
Resim 5.37 Ürünlerin depolanması Resim 5.38 Sevkiyat
1
1. GĠRĠġ
ĠĢletmeler hiç durmadan geliĢen çağa uyum sağlayabilmek için yeni yöntemleri öğrenmek, uygulamak zorundadırlar. Devamlılık gösterebilen iĢletmeler, yeni yöntem ve teknikleri kendi üretim süreçlerinde baĢarıyla uygulayabilen, değiĢime ve yeniliklere açık olabilen ve insana gereken önemi verebilenler olacaktır.
Günümüzde teknolojik geliĢmelerin hızla ilerlemesi, geliĢen sanayi sayesinde makinelerin, tezgâhların ve kimyasal maddelerin üretim sürecinde kullanılması, getirdiği kolaylıklar olması yanı sıra üretimin karmaĢık bir hal almasına ve iĢ yerlerinde yeni tehlike ve risklerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Ortaya çıkan bu tehlike ve riskler iĢ kazalarını ve meslek hastalıklarını arttırmakta ve devlet ile iĢverenler tarafından sürekli olarak iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda yeni önlemler almayı ve bunları uygulamayı zorunlu kılmaktadır.
ĠĢletmelerde geliĢmelere bağlı olarak üretim süreçlerinde yapısal düzenlemelere gidilirken, çalıĢanların sağlık ve güvenliğinin mutlaka dikkate alınması gerekmektedir.
Üretimsel anlamda verim arttırılmaya çalıĢılırken ayrıca insan faktörü üzerinde durulmalıdır.
ÇalıĢma yaĢamında üretimsel iyileĢtirmelerle uğraĢılırken karĢılaĢılan sorunların baĢında, çalıĢanların maruz kaldıkları iĢ kazaları ve meslek hastalıkları gelmektedir. ĠĢ kazaları ve meslek hastalıkları sonucunda çalıĢanlar yaralanabilmekte, iĢ göremez duruma gelebilmekte hatta yaĢamlarını yitirebilmekteler. Bu yüzden insan kaynağına verilen önemin belki de en önemli göstergesi; iĢ sağlığı ve güvenliğine verilen önem olmaktadır. Bu önem geliĢmiĢlik düzeyinin de ayrıca bir göstergesidir.
1980‟lerde çoğu Avrupa Birliği (AB) ülkesinde kural koyan türdeki ĠĢ Sağlığı Güvenliği (ĠSG) mevzuat ve yönetmeliklerden, gereklilik sürecine geçiĢ gerçekleĢmiĢtir ve iĢverenlerin çalıĢanların tehlike ve risklerden korunması konusunda sorumluluk alması zorunlu kılınmıĢtır. Sorumluluğun yerine getirilmesi adına farklı ĠSG yönetim sistemi modelleri, standartlar, rehber ve sertifikasyonlar geliĢtirilmiĢtir.
2
Günümüzde bu geliĢmelere bağlı olarak iĢ sağlığı ve güvenliğine geçmiĢ yıllardan çok daha fazla önem verilmekte ve sürekli yeni mevzuat çalıĢması yapılmakta. Yapılan çalıĢmalar ile insan unsuruna gelecek zararın yanında makineye, teçhizata, hammaddeye bunlar dolayısıyla milli ekonomimize gelebilecek zararların ortadan kaldırılmak amaçlanmalı.
Seramik sektörü, kullanılan silis içerikli hammaddeler, hammaddelerin iĢlenmesi sırasında ortaya çıkan toz, üretimde kullanılan makine, araç ve gerecin neden olduğu gürültü, çalıĢma ortamı sıcaklığı, bakım onarım çalıĢmaları vb. kaynaklı maruziyetlerin çalıĢanların sağlığını etkilemesi söz konusudur. Gerekli önlemler alınmadığı takdirde çalıĢanların iĢ kazalarına uğraması ve meslek hastalığına yakalanması ihtimali yüksektir.
Bu nedenle hayatımızın her alanında, iĢ kazalarında; kazaların öncesi veya sonrası Ģeklinde bir ayrım yapmadan tüm süreçlerde proaktif (durum ortaya çıkmadan) bir yaklaĢımla tehlike ve risklerin önlenmesi ve azaltılmasına önem verilmeli. Bu bağlamda hedeflere paralel olarak;
Uygulama için seçilen seramik sağlık gereçleri iĢletmesinin tüm bölümleri gezildi,
Bölümlerde daha önce yaĢanmıĢ kazalar, yaralanma türleri ve edinilmiĢ tecrübeler dikkate alındı,
ĠĢ sağlığı ve güvenliği literatürü tarandı, kitaplar, makaleler ve önceki tezlerden yararlanıldı,
4857 No.lu ĠĢ Kanunu, 6331 No.lu ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili yönetmelikler incelendi, tehlike kaynakları tespit edildi ve tehlikeler detaylı olarak ortaya konuldu.
L tipi matris risk analiz metodu kullanılarak ortaya konulan tehlike ve riskler analiz edilerek değerlendirme çalıĢması yapıldı. Değerlendirme sonucunda risk skorları belirlendi ve ekler bölümüne eklendi. Böylece karĢılaĢılan tehlikeler, riskler ve alınması gereken önlemler ortaya konuldu.
3
ÇalıĢma hayatında öncelikli Ģart sağlıklı ve güvenli bir çalıĢma ortamı oluĢturmak olmalı. Sağlıklı ve güvenli iĢyerlerinin oluĢturulması; iĢ kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi, iĢ sağlığı ve güvenliği kültürünün oluĢturulması, farkındalığın arttırılması ve topluma yaygınlaĢtırılması ile mümkün olacaktır.
4
2. LĠTERATÜR BĠLGĠLERĠ
Demir (1989) doktora tez çalıĢmasında; iĢçi sağlığı sorunu olarak pnömokonyoz konusunu incelemiĢtir. Önemli bir hastalık olan pnömokonyozun tedavisi olmadığına göre, iĢçilerin iĢe giriĢ ve aralıklı kontrol muayenelerinin düzenli yapılması, çalıĢma koĢullarının iyileĢtirilmesi hastalığın önemi ve korunma yolları konusunda çalıĢanların eğitiminin gerekliliğine değinmiĢtir.
Erden (2004), seramik kalıp ve üretim teknolojisinde organik malzemelerin kullanımını incelemiĢtir. Endüstriyel seramik üretiminde en önemli aĢamalar, model, model kalıbı, teksir kalıbı ve üretim kalıbı yapım aĢamalarıdır. Bu süreçlerde kullanılan ana malzeme alçıdır. Alçının bazı dezavantajları, sentetik malzeme kullanımını gerektirmiĢtir. Sağlık gereçleri üretiminde, sentetik plastik teksir kalıplarından iyi kullanım ile sonsuz iĢ kalıbı alınırken, alçı teksir kalıplarından 50-100 adet iĢ kalıbı üretilmektedir. Aynı zamanda basınçlı döküm sistemlerinde kullanılan sentetik reçine kalıplarından bir ürün 10-12 dakikada istenilen kalınlığı alırken, alçı kalıplarda 60-70 dakikada almaktadır. Sentetik reçine kalıbı ile bir günde 50-70 adet ürün verirken, alçı kalıp 3 adet ürün vermektedir.
Bağ (2010) çalıĢmasında; sanitaryware (Vitrifiye Seramik) üretiminde tasarımdan kaynaklanan bazı problemleri incelemiĢtir. Rekabetin yüksek olduğu sanitaryware sektöründe, yenilikçi tasarımlar zorunlu hale gelmektedir. Üretimde karĢılaĢılan problemler dikkate alınmadığı durumlarda her yeni ürün, beraberinde birçok üretim problemlerini de beraberinde getirecektir. Tasarımdan kaynaklanan benzer üretim hataları dikkatlice araĢtırılmalı ve mutlaka tasarım–üretim iliĢkilerinin doğruluğu ve devamlılığı sağlanmalıdır. Tasarıma yapıcı yatırımların yapılmaması tüm Ģirketlerin zaman içerisinde toplam üretim verimliliklerini ve üretim birim maliyetlerini etkileyecektir.
BaĢkut (2012) seramik sağlık gereçleri sır hatalarının lazer kullanılarak tamir edilmesini araĢtırmıĢtır. Seramik sağlık gereçleri sektöründe sıkça karĢılaĢılan üretim hatalarının tamir edilmesi iĢleminde fırınlar kullanılmaktadır. Tamir fırının piĢirim rejime yaklaĢık 23 saattir. PiĢirim süresinin uzun olması ve ekonomik olmaması nedeniyle sektörde
5
tamir süresinin kısaltılmasına yönelik farklı çalıĢmalar yapılmaktadır. Lazerlerin lokal sıcaklık uygulayabilme kabiliyetine sahip olduğu bilinmektedir. Lokal olarak uygulanacak bir lazer kaynağı ile tamir iĢlemini daha ekonomik ve daha kısa sürede baĢarılabileceği öngörülmüĢtür.
Tiryaki (2014), sağlık gereçleri döküm çamurunda tane boyut değiĢiminin fiziksel ve piĢirme özelliklerine olan etkisini incelemiĢtir. Sonuç olarak tane boyutunun küçültülmesi sırasında harcanacak iĢçilik ve enerjinin, piĢirim maliyetleri ile elde edilecek olan karlılığı düĢürebileceği de göz önüne alınmasının gerekliliğini belirtmiĢtir.
Ergüven (2015) seramik yer ve duvar kaplama sektöründe toz maruziyetini iĢ hijyeni açısından değerlendirmiĢtir. ÇalıĢmalar kapsamında seramik kaplama sektörünün en büyük problemlerinden biri olan toz maruziyetin azaltılması ve maruziyet sonucu oluĢabilecek tehlikelerin en aza indirgenmesi için iĢyerlerinde önleyici mühendislik tedbirleri alınmalıdır. Bu tedbirlerin en önemlisi tozu kaynağında yok etme ve kontrol teknikleridir. Daha sonraki basamaklarda ise çoğunlukla solunum yoluyla vücuda alınan tozun konsantrasyonunu azaltmak ve son koruyucu basamak olan çalıĢanlara uygun KiĢisel Koruyucu Donanım (KKD) temin edilmesi ve kullanımının kontrolü olmalıdır.
Mühendislik çalıĢmalarıyla iĢletmelerdeki otomasyon sistemlerinin son teknolojiye göre revizyonu tozu kaynağında yok etmek için çok önemli bir uygulamadır.
Akdeniz (2016) uzmanlık tez çalıĢmasında seramik karo üretiminde iĢ sağlığı ve güvenliği risklerini değerlendirilmiĢtir. Fine-Kinney metodu kullanılarak seramik karo üretilen üç makro iĢletmede yapılan risk değerlendirmesi çalıĢması sonucunda riskler bulunmuĢ olup bu risklerin; proses bölümlerine, düzeylerine, etmen türlerine göre dağılımları incelenmiĢ ve sonuçlara ulaĢılmıĢtır.
Büyükkutlu (2019), seramik üretimi prosesi atık sularının arıtılması konulu lisansüstü tez çalıĢmasında; kimyasal çöktürme (alüm, demir klorür, kireç), santrifüj ve bu yöntemlerin membran filtrasyon prosesi ile hibrit kullanımı sonucunda seramik atık suyundaki ince partiküllerin giderilmesi ele almıĢtır.
6
YeĢilkaya (2019) lisansüstü tez çalıĢmasında; seramik sağlık gereçleri alanında yarı mamul mukavemetinin arttırılması ve piroplastik davranıĢın geliĢtirilmesini hedeflemiĢtir. Bu amaç doğrultusunda kimyasal ve mineralojik olarak karakterize edilen öğütülmüĢ seramik kırığı ve potasyum feldispatın bünye reçetelerinde kullanımını incelemiĢtir.
7
3. GENEL BĠLGĠLER
Seramik; yanmıĢ malzeme anlamına gelen "Keramos" kelimesinden türetilen Yunanca kökenli bir sözcüktür. Seramikler "çömlekçilik" olarak bilinen orijinal anlamından günümüzde çok uzaklaĢılarak modern çağın en önemli ürünleri konumuna gelmiĢtir.
Ġnsanoğlunun ilk yıllarında çömlekçilikle baĢlanan seramikçilik; malzeme biliminin geliĢmesi ile özellikle son yıllar içerisinde büyük oranda ilerlemeler kaydederek; inĢaat malzemeleri, refrakterler (tuğlamsı alaĢım), yer ve duvar seramikleri, mutfak eĢyaları, sağlık gereçleri, aĢındırıcılar, özel camlar, ileri teknoloji seramikler, süper iletkenler gibi insan ihtiyaçlarını karĢılayacak çeĢitli sanayi dallarını içine alan önemli bir endüstri haline gelmiĢtir.
Seramik malzeme olarak tanımlanırsa “bir veya birden fazla metalin, metal olmayan element ile birleĢmesi ve sinterlenmesi (bağlanma) sonucu oluĢan inorganik bileĢik”
Ģeklinde daha geniĢ bir anlam ifade eder (YeĢilkaya, 2019).
3.1. Seramiğin Tanımı
Seramik bir veya birden fazla metal ve ametallerden oluĢan Kil, Kaolen Feldspat ve Kuvars türü hammaddelerden oluĢan masselerin (sırsız yüzey maddeleri) Ģekillendirilmesi, sırlanması ve 1200-1250 ˚C‟de piĢirilmesiyle elde edilen inorganik bileĢiğin imalatına yönelik bilim teknolojisi ve sanatıdır (Büyükkutlu, 2019).
En sade haliyle “piĢmiĢ toprak‟ olan seramiğin ana maddesi kildir. Porselen, cam, çimento, kiremit, tuğla, çömlek, drenaj boruları, zımpara taĢları, ferro elektrikler, metal manyetikler, sentetik kristaller ve nükleer yakıt elemanları da seramik kapsamında yer alır (Büyükkutlu, 2019).
Endüstriyel seramik, belirli bir iĢlevi yerine getirmek amacıyla, kullanıma uygun olarak yapılmıĢ, endüstriyel üretim yöntemleriyle seri olarak üretilebilen seramiklerdir.
“Seramik sanayi ve endüstrisinin tarifini yaparsak; çeĢitli seramik hammaddelerinin bir araya getirilerek seramik çamurunun meydana getirilmesi ve bu seramik çamurunun
8
çeĢitli araçlar, makineler tarafından iĢlenerek kullanılabilen ürünler Ģekline dönüĢtürülmesidir” (Canduran ve Ural, 2019).
BileĢiminde değiĢik türde silikatlar, alüminatlar, su ve bir miktar metal oksitler ile alkali ve toprak alkali bileĢikler bulunan bir malzemedir. PiĢim sonrası yapıları çok sert ve gevrektir. Isı ve elektriği yalıtırlar. Seramikler iyonik veya kovalent bağlı olabilirler.
Bazıları amorf bazıları kristal yapılara sahip olabilirler. Hammadde kaynağı bol ve kolay bulunabilir. Oksitlenmeye karĢı dirençlidir. Erozyona, aĢınmaya ve çok yüksek ısılara dayanıklıdır. ĠĢlenebilme özelliğine sahiptir. Gevrek olması dezavantajlarından biridir (Büyükkutlu, 2019).
Seramikler, temel olarak çeĢitli çok kristalli inorganik metal olmayan malzemelerin tozlarına oda sıcaklığında Ģekil verilmesiyle oluĢmaktadır. Genellikle kayaların dıĢ etkiler altında parçalanması ile oluĢan kil, kaolin ve benzeri maddelerin yüksek sıcaklık fırınlarında piĢirildikten sonra tipik fiziksel özellikleri elde edilmektedir. Bu açıdan seramikler halk arasında piĢmiĢ toprak esaslı malzeme olarak bilinir. Geleneksel seramik üretim uygulamaları ile çömlekçilik, vitrifiye, mutfak sofra, fayans, refrakter vb. seramik ürünler üretilirken; ileri endüstriyel uygulamaları içeren geliĢmiĢ seramik üretimi ferroelektrik, piezoelektrik, piezoseramik uygulamaları (kurĢun zirkonat titanat, kurĢun titanat, baryum titanat vb.) ile kapasitör, kondansatör, osilatör, sensör, pompa, sonar, mikrofon, anten, indüktör vb. üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Ayrıca, geliĢmiĢ seramik üretimi, tıbbi uygulamalar olan biyoseramikleri de içermektedir. Dental kaplama, gözlük, diz, kalça implantları da biyoseramik üretimi kapsamındadır (YeĢilkaya, 2019).
3.2. Seramiğin Tarihi
Ana malzemesi toprak olan seramik, eski çağlardan zamanımıza kadar günlük yaĢantımızın büyük bir bölümünde karĢımıza çıkmıĢtır. Uygarlığın en erken çağlarında insanlar günlük yaĢantılarında önce suyu sonra toprağı ve sonra da ateĢi kullanmıĢlardır.
Daha sonra hepsini birleĢtirerek günümüze ıĢık tutmuĢ, toplumun ekonomik, siyasal ve kültürel geliĢiminin bir göstergesi olmuĢtur (Büyükkutlu, 2019).
9
Seramik üretimi, insanlığa yapılan en eski ve en kalıcı katkılardan biri olarak kabul edilmektedir. Anadolu‟da Milattan Önce (M.Ö.) 6000 yıllarına dayandığı kabul edilen çömlekçilikle baĢlamıĢ olan seramikçilik özellikle son birkaç on yıllık süreçte çok önemli bir geliĢme kaydederek, yer ve duvar seramikleri, sağlık gereçleri, mineler, refrakterler, özel camlar, çimentolar, aĢındırıcılar, süper iletkenler, membran filtreler, ileri teknoloji seramikleri gibi önemli sanayi dallarını oluĢturmuĢtur.
Neolitik Çağ (M.Ö. 10.000-8000) ile baĢlayan çömlekçilik, sadece mutfak eĢyası, çanak, çömlek ve günlük yaĢam eĢyalarını üretmekle kalmamıĢ, dini inançları gereği yaptıkları Ana Tanrıça heykelciklerini, takı ve süs eĢyalarını da ĢekillendirmiĢtir (Büyükkutlu, 2019).
Türk kültüründe seramiğin mimaride kullanımı Selçuklular öncesine kadar dayanmakta, sırlı tuğla kullanımı Göktürk ve Uygur dev rler nde görülmekted r. M mar yüzeyler k boyutlu ve renkl kaplama sanatı olarak tanımlanab lecek ç n c l k, özell kle 12.
Yüzyıldan sonra Türkler n hâk m oldukları bölgelerde büyük b r gel Ģ m gösterm Ģt r.
Türk çinileri kendine has bir üslup geliĢtirmiĢ, yüzyıllar boyunca oluĢan bu birikim Türk seramik sektörü için bir tasarım mirası oluĢturmuĢtur (Okutur, 2017).
Osmanlı döneminde değiĢmeye ve geliĢmeye baĢlayan, görenleri hayran bırakan seramik sanatı, Klasik Osmanlı sanatının temellerini atmıĢtır. Selçuklu devrinde çini üretiminde Konya merkez iken, 15. Yüzyıldan sonra baĢta Ġznik olmak üzere Kütahya, Bursa ve Ġstanbul gibi merkezler olmuĢtur (Büyükkutlu, 2019).
19. Yüzyılda Osmanlı‟daki ilk sanayileĢme denemelerini tecrübe eden sektör, 1923 yılının baĢında yapılan 1. Türk ye Ġkt sat Kongres nde "Sanay Grubunun Ġkt sat Esasları" olarak kabul edilen "TeĢvik-i Sanayi Kanunu Hakkında" baĢlıklı raporun birinci maddesinde, "sanatın gerçek ihtiyaçlarına uygun Ģekilde ve sanayicilerin oyları alınarak belirlenmesi" esasıyla temelleri atılmıĢtır (Okutur, 2017).
Türk Seram k Sektörü, 1945‟te devlet tarafından kurulan tes sler , 1950‟lerde özel sektörün tak p etmes yle tekrar geliĢmeye baĢlamıĢtır. Karma ekonom model n n
10
geçerl olduğu 1960 larda Türk ye, özel sektör ve kamu kuruluĢu olan fabr kaların kurulmasıyla seram k kaplama ve sağlık gereçler n hızla üretmeye baĢlamıĢtır. 1980 yılında tüm sektörler g b seram k endüstr s n de etk leyen 24 Ocak kararları le serbest rekabetin arttığı b r döneme g r lm Ģt r. 1977‟de 112.000 ton olan seram k karo üret m , 1980 senesinde 150.224 tona ulaĢmıĢtır. YaklaĢık 35 senel k b r alt sektör olan seram k kaplama malzemeleri sanayi, 1980 senesinde yılda 15 milyon m2 olan üret m hacm n , 1980‟ler n sonuna gel nd ğ nde 93 m lyon m2ye çıkartmıĢtır.
1990‟lı yıllar t bar yle, yurt ç nde yen f rmaların seram k karo pazarına g rmes ve mevcut f rmaların kapas te artırımları üzer ne, f rmalar ç ve dıĢ pazarlarda f yat, teknoloji ve yenilik bakımından birbirleri ile kıyasıya rekabete baĢlamıĢlardır (Okutur, 2017).
Seramik üretiminin geçmiĢi eski çağlara dayanmasına rağmen üstün mekanik, termal ve elektrik özelliklerinden dolayı ileri teknoloji ürünlerinde geliĢmesi tarih boyunca devam etmiĢtir. Geleneksel seramiklerin günümüzdeki önemi azalmamasına rağmen geliĢen teknolojiyle birlikte bir takım üstün özelliklere sahip yeni seramikler ortaya çıkmıĢtır (YeĢilkaya, 2019).
Dolayısıyla günümüzde seramik malzemenin özelliklerinin iyileĢtirilmesi hem ekonomik hem de kullanım yerinde faydalar sağlayacaktır. Türkiye‟de seramik üretimi bundan yaklaĢık yarım yüzyıl önce baĢlamıĢtır. Türkiye‟de ilk önemli seramik üretim tesisi seramik karo üretimi konusunda 1957 yılında Çanakkale‟de özel sektör giriĢimi ile baĢlamıĢtır bununla birlikte diğer özel sektör yatırımları farklı seramik konularında faaliyet gösteren fabrikalar artarak devam etmektedir (YeĢilkaya, 2019).
3.2.1. Dünyada Cam ve Seramik Üretimi
1980‟lerden itibaren, geliĢmiĢ Avrupa ülkeleri ve Amerika BirleĢik Devletleri‟ne (ABD) ek olarak geliĢmekte olan ülkeler, hammaddeye yakınlık, ürünlerin taĢınabilirliği ve teknolojiye ulaĢım imkânlarından yararlanarak kendi seramik sanayilerini kurmaya baĢlamıĢtır. Ġmkânlar açısından geliĢme gösteren ülkelerdeki iĢçiliğin ve enerji maliyetlerindeki artıĢlar nedeniyle, geliĢmiĢ diğer pek çok ülkenin üretimlerinde,
11
maliyet yönünden düĢük ülkelere ya da yapacakları yeni yatırımları bu bölgelerde yapmalarına sebep olmuĢtur. Bu kapsamda Türkiye, Brezilya, Meksika, Hindistan, Portekiz gibi ülkeler seramik sektöründe ön plana çıkmaya baĢlamıĢtır.
Birçok yönden; tasarım, üstün kalite vb. özellikler ile öne çıkan Ġtalya ile üretiminde teknolojiyi odak haline getiren Ġspanyadan sonra seramik üretimi yapan ülkeler, geleneksel seramik ürünlerinde rekabet açısından fiyata odaklanmıĢlardır. Türkiye ise bu ortamda bir süre fiyat odaklı rekabet yapmanın yanı sıra; son dönemde kalite, ürün çeĢidi ve önemli pazarlara yönelik lojistik üstünlüğü nedeniyle ön plana çıkmaktadır.
Seramik kaplama malzemelerinde dünyanın en büyük üreticisi olan Çin, lider konumunu sürdürmeye devam etmektedir. Ülkemizde Çin‟den sonra Ġtalya, Ġspanya, Almanya‟nın da yer aldığı önemli ihracatçılar listesinde yer almaktadır. Almanya‟da bulunan Villeroy Boch Fliesen ve Engers Keramik firmaları ülkemizin EczacıbaĢı grubu içerisinde faaliyet göstermektedir.
Dünya seramik sağlık gereçleri sektöründe; Avrupa‟nın en önemli üreticileri Ġtalya, Ġspanya, Türkiye, Fransa, Ġngiltere ve Almanya‟dır. Çin ise dünyadaki en büyük üreticidir. Dünyanın üretim merkezi haline gelen bu ülkeyi sırasıyla Brezilya, Meksika ve Türkiye takip etmektedir (Tablo 3.1) (T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2014).
Tablo 3.1 Seramik sağlık gereçleri ihracatçıları (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2018/2019)
ÜLKE 2014 2015 2016 2017 2018 Dünya Toplamı Ġçindeki Payı 2018 %
2018 Büyüme Yüzde
Çin 3.205 4.522 3.014 4.253 4.848 55.15 14.00
Meksika 474 513 465 463 497 5.66 7.44
Almanya 387 356 405 433 463 5.27 6.84
Ġtalya 319 257 247 266 310 3.52 16.26
Türkiye 222 198 212 231 259 2.94 12.10
Tayland 176 170 173 182 216 2.46 18.94
Portekiz 162 152 167 176 188 2.14 7.07
Polonya 142 132 134 142 163 1.85 14.94
Vietnam 111 95 98 115 137 1.55 19.13
Hindistan 74 79 101 109 130 1.48 19.19
Ġlk 10 ülke toplamı 5.272 S.473 5.016 6.368 7.211 52.03 13.23
Dünya 6.984 7.926 6.419 7.839 5.790 100.0 12.13
12
Seramik sağlık gereçleri üretiminde de karo ürünlerine benzer olarak geliĢmekte olan ülkelerden gelen fiyat bazlı rekabet baskısı hissedilmektedir. GeliĢmiĢ ülkeler ortalama düzeydeki fiyatlarını yüksek tutabilmek için tasarıma, markaya ve ürün kalitesine önem vermiĢtir. Seramik sağlık gereçleri ürünlerinin ticareti, karo ürünlerine göre daha yerel olarak gerçekleĢtirilmektedir. Pazarın hakimi de daha ağırlıklı yerel üreticilerdir.
Ürünlerin taĢıma zorluğundan dolayı ve büyük üreticilerin pazar kontrolü için, geliĢmekte olan ülkelere yatırım yapmasıyla düĢük fiyat bazlı rekabet daha kontrol edilebilir düzeydedir (T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2014).
3.2.2. Dünya Ticareti
1980‟lerden itibaren, geliĢmiĢ Avrupa ülkeleri ve ABD‟ye ek olarak geliĢmekte olan ülkeler, hammaddeye yakınlık, ürünlerin taĢınabilirliği ve teknolojiye ulaĢım imkânlarından yararlanarak kendi seramik sanayilerini yaratmaya baĢlamıĢtır. Ancak, artan iĢçilik ve enerji maliyetleri, birçok geliĢmiĢ ülkenin üretimlerinin bir bölümünü düĢük maliyetli ülkelere kaydırmasına veya yeni yatırımları bu bölgelerde yapmalarına neden olmuĢtur. Bu kapsamda Türkiye, Brezilya, Meksika, Portekiz gibi ülkeler seramik sektöründe ön plana çıkmaya baĢlamıĢtır. Seramik tüketiminin yaklaĢık yarısının gerçekleĢtiği Asya pazarındaki üreticiler ve özellikle Çin büyük üretim gücünü 1990‟lı yıllardan itibaren ihracata da yönlendirmiĢtir. YaĢanılan geliĢme, bu alanda yer alan lider konumdaki ülkelerin stratejilerini değiĢtirmelerini mecbur kılmıĢtır (T.C.
Ekonomi Bakanlığı, 2014).
3.2.3. Türkiye’de Mevcut Durum ve GeliĢme Eğilimleri
Seramik üretimi yönünden hem teknolojik geliĢmiĢlik hem de modern açıdan üretim hatları dünya üzerinde ülkemizde kurulmuĢtur. Seramik sektörü Türkiye ekonomisine yaklaĢık 26 bin doğrudan, 220 bin civarında ise dolaylı katkı getirmektedir. Geçen her yıl sektör geliĢmekte ve ürün yelpazesi geniĢlemektedir. Ayrıca seramik sektörü hammadde açısından Türkiye‟de rekabet içinde olduğu diğer ülkelere göre avantajlıdır.
Bugün, sahip olduğu kaliteli ve zengin seramik hammaddeleri, seramik konusunda çok iyi eğitim görmüĢ bilim adamları ve teknisyenleri ile inovasyona ve müĢteri memnuniyetine öncelik veren firmaları sayesinde, dünya seramik üretiminde 9‟uncu
13
sırada bulunmaktadır. Seramik sektörü en eski ve hızlı büyüme kaydeden sektörlerden biridir. Sektör her yıl ürünlerini geliĢtirmekte ve ürünlerinin çeĢitliliğini artırmaktadır.
Türkiye‟de seramik sektörü katma değer açısından da önde gelen sektörler arasında yer almaktadır. Seramik sektörünün, ihracatta yerli kaynakları en çok kullanan ve ithal ürünlere bağımlılığı en az olan sektörlerden biri olarak, Türk ekonomisine katkısı oldukça önemlidir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
3.2.4. Türkiye Pazarı
Ülkemiz toplam nüfusunun içerisindeki genç nüfus oranındaki artıĢ ile ĢehirleĢme oranındaki artıĢ, 2001 yılından günümüze hem seramik sağlık gereçleri hem de karo seramik pazarlarının %100‟ün üzerinde büyümesini sağlamıĢtır. (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015)
3.3. Seramik Sektörünün Tanımı
Seramik sektörü Nomenclature des Activités Économiques dans la Communauté Européenne (Avrupa„da ekonomik faaliyetlerle ilgili istatistik üretilmesi kaynağı) (NACE.2) Sanayi Kolları sınıflamasına göre 23 numaralı “diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı” baĢlığı altında yer almaktadır. 23 numaralı “diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı” mineral kaynaklı tek bir madde ile ilgili olan imalat faaliyetlerini kapsamaktadır. Cam ve cam ürünleri (örneğin düz cam, çukur camlar, elyaf, teknik cam eĢya vb.), seramik ürünleri, tuğla, kiremit ve fırınlanmıĢ kil ürünleri gibi nihai ürünler imalatını kapsamaktadır. ġekillendirilmiĢ ve kullanıma hazır hale getirilmiĢ taĢ ve diğer mineral ürünlerin imalatı da bu bölüme dâhildir.
Sektörün tanımını “geleneksel seramikler” ve “teknik seramikler” adı altında iki grupta toplamak faydalı olacaktır. Geleneksel seramikler, metal oksitleri içeren Kil, Kaolin, Feldspat, Kuvars, Kalsit, Dolomit gibi inorganik hammaddelerin belirli oranlarda karıĢtırılıp Ģekillendirilerek yüksek sıcaklıklarda piĢirilmesiyle elde edilen ürünlerdir.
Teknik seramikler ise yukarıda belirtilen oksitlere ilave olarak değiĢik oksit dıĢı
14
(karbürler, nitrürler vb.) ve silikat malzemelerin belirli oranlarda karıĢtırılıp Ģekillendirilerek piĢirilmesiyle elde edilen ürünlerdir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
Seramik sektörü, seramik yer ve duvar karoları, banyolarda ve mutfaklarda kullanılan lavabolar, klozetler, rezervuarlar, tuğla ve kiremit gibi inĢaat sektörünün girdisi olan malzemeleri, refrakter harç ve tuğla malzemeleri, günlük hayatımızda kullanılan süs, sofra ve mutfak eĢyaları ve modern bilim ve tekniğin ürünlerini ve teknolojilerini üreten;
• Seramik kaplama malzemeleri,
• Seramik Sağlık Gereçleri (SSG),
• Refrakter,
• Seramik sofra ve süs eĢyaları,
• Teknik seramikler,
• Tuğla ve kiremit alt sektörlerinden oluĢmaktadır.
Seramik sağlık gereçleri üretimi sanayinde, seramik kaplama malzemesi (yer, duvar) sektöründe ön planda olan ülkelerin yerine büyük çaptaki üreticiler yer almaktadır.
Dünya seramik sağlık gereçleri üretimi yılda yaklaĢık 200 milyon adettir. Avrupa (Doğu Avrupa ülkeleri hariç) yaklaĢık 50 milyon adetlik üretimiyle Çin‟den sonra dünyadaki en büyük üretim yapan bölgedir.
Seramik sağlık gereçleri ürünlerinin tüketiminde Avrupa, tüketim hacmi ile ön sıralarda yer almaktadır. Sıralayacak olursak Almanya, Ġngiltere, Ġtalya ve Fransa en büyük ülkelerdir. Avrupa pazarının kendi içindeki değiĢimler seramik sağlık gereçleri tüketimini doğrudan etkilemektedir. Tüketime bazı değiĢimler yön vermiĢtir;
ülkelerdeki nüfus azalmaları, nüfusun demografik yapısındaki değiĢimler ve yalnız yaĢama trendindeki artıĢ ile birlikte konut sayısının artan yönde etkilenmesi, toplam banyo kavramı ile birlikte seramik sağlık gereçleri ve banyo mobilyalarının iç içe geçmesi, artan lüks tüketim ve tasarımın fiyatları pozitif olarak etkilemesi pazarda yaĢanan değiĢimlerdir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
Genel itibariyle Avrupa‟daki seramik pazarında yerel üreticilerin ağırlığı mevcuttur.
Seramik sağlık gereçleri ürünlerinin taĢımacılık yönündeki zorluğu, pazara giriĢte
15
uygulanması gerekli olan standardizasyon belgeleri, dağıtımında yerli seramik sağlık gereçleri üreticilerinin güçlü olması geliĢmekte olan diğer üreticilerin sağlık gereçleri üretimi pazarına giriĢini geciktirmiĢtir. Avrupalı üreticilerin üretimlerini Doğu Avrupa ve geliĢmekte olan ülkelere kaydırmaları ithalat miktarını etkilemektedir.
Seramik sağlık gereçleri üretiminde de karo ürünlerine benzer olarak geliĢmekte olan ülkelerden gelen fiyat tabanlı rekabet baskısı hissedilmektedir. GeliĢmiĢ ülkelerde ortalama ürün fiyatları tasarıma, markaya ve ürün kalitesine verilen önem ile yüksek tutulabilmiĢtir. Karo ürünlerine göre seramik sağlık gereçleri ticareti daha yerel olarak gerçekleĢtirilmektedir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
Pazarın hâkimi konumunda seramik sağlık gereçleri üretiminde yerli üreticiler yer almaktadır. Lojistik açıdan ürünlerin taĢınmasının zorluğu ve büyük çaptaki üreticilerin pazarı kontrolü amacıyla, geliĢmekte olan ülkelere yatırım yapmasıyla düĢük fiyat tabanlı rekabet daha kontrol edilebilir düzeydedir. Sektörde kullanılan hammadde ve iĢgücü, diğer ülkedeki üreticilere göre Ġtalya, Ġspanya ve Portekiz‟deki üreticilerin maliyetlerini artırmaktadır. ĠĢ gücü maliyetleri, düĢük otomasyon ve emek yoğun yapısı nedeniyle seramik sağlık gereçlerinde daha fazla yer tutmaktadır. Birim üretimdeki maliyetler, firmaların üretim stratejisine, üretim yapısına ve kullandığı döküm sistemine (basınçlı döküm, manüel döküm) göre farklılıklar göstermektedir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
3.4. Seramik Sağlık Gereçleri Sektörünün Tarihi
Dünya üzerinde önemli bir yeri olan Türk seramik sağlık gereçleri sektörü, rekabetin yüksek olduğu sektördür. Seramik sağlık gereçleri üretimi ilk olarak 1958 yılında EczacıbaĢı‟nın Kartal üretim tesislerini kurması ile baĢlamıĢtır. Türkiye, Avrupa‟da en büyük seramik sağlık gereçleri üretimine sahip ve en fazla ihracat yapan ülke konumundadır. Sektörde büyük ölçekli 9, küçük ve orta ölçekli 30 adet firma üretim yapmaktadır (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
16
3.4.1. Türkiye Seramik Sağlık Gereçleri Sektörü
1960 yılına kadar seramik sağlık gereçlerinin tamamına yakınını ithal eden Türkiye‟de, Seramik Sağlık Gereçlerinde 90‟lı yıllardan itibaren büyüme yaĢanmıĢ ve Türkiye Avrupa‟daki en büyük üretici konumuna gelmiĢtir. Seramik sağlık gereçleri sektöründe Türkiye üretimde Avrupa‟da birinci, ihracatta ise ikinci sırada yer almaktadır.
Seramik sağlık gereçleri üreticileri %34.3 payla Bozüyük-EskiĢehir-Kütahya Bölgesinde yoğunlaĢmıĢtır. Diğer üretim bölgeleri sırasıyla %15.3 ile Çorum-Ordu- Zonguldak‟tan oluĢan Orta Karadeniz Bölgesi, %14.1 ile Ġzmir-Manisa‟dan oluĢan Ege Bölgesi, %13.0 ile büyük paya sahip Kayseri‟den oluĢan Ġç Anadolu Bölgesi, %12.0 ile Ġstanbul-Ġzmit-Sakarya‟dan oluĢmuĢ Marmara Bölgesi ve %11.2 ile Çanakkale Bölgesidir. Tekirdağ, Ġstanbul ve Diyarbakır Seramik Sağlık Gereçleri üretilen diğer iller arasında yer almaktadır. (ġekil 3.1) (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015).
ġekil 3.1 Türkiye seramik sağlık gereçleri kurulu kapasiteleri (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015)
Dünyadaki tüm teknolojik geliĢmeleri Türkiye seramik sektörü yakından takip ederek bunları güncel bir Ģekilde üretimlerine yansıtmaktadır (YeĢilkaya, 2019).
Türkiye‟de seramik sanayi incelendiğinde kurulu kapasitesi, ürün kalitesi ve çeĢitliliği ile toplam seramik ihracatı içindeki payı göz önüne alındığında, sağlık gereçleri ve
17
seramik kaplama malzemeleri üretiminin Türk seramik endüstrisi içindeki en geliĢmiĢ alt sektörler olduğu görülmektedir (Tablo 3.2) (YeĢilkaya, 2019).
Tablo 3.2 Sanayi sektörlerinin ihracat katkı puanları (Türkiye Seramik Federasyonu, 2019)
SANAYĠ 2017
Q3 2017
Q4 2018
Q1 2018
Q2 2018
Q3 2018
Q4 2019
Q1
Gıda ürünleri ve içecek 2.40 2.21 2.23 1.93 2.62 3.10 2.51
Tekstil 1.50 1.74 1.73 1.64 1.60 2.40 2.04
Giyim eĢyası 5.77 6.53 7.74 3.44 6.71 9.13 11.05
Deri eĢya ve ayakkabı 0.97 0.96 1.25 1.33 1.20 1.40 1.86
Ağaç orman ve kâğıt ürünleri 0.49 0.64 0.66 0.59 0.62 0.94 0.87 Kimyasal maddeler ve ürünler 0.24 0.26 0.23 0.26 0.31 0.34 0.29
Kauçuk ve plastik ürünler 1.26 1.31 1.41 1.43 1.67 1.88 1.84
Mineral ürünler 1.93 1.94 2.03 2.21 2.6 3.06 3.14
ĠnĢaat seramikleri 18.27 22.33 26.50 27.88 41.4 53.75 65.00
ĠnĢaat seramikleri hariç mineral ürünler 1.51 1.57 1.62 1.78 2.08 2.46 2.57
Ana metal sanayi 0.45 0.48 0.41 0.44 0.87 0.97 0.68
Metal eĢya sanayi 1.54 1.60 1.71 1.94 2.07 2.16 2.17
Makine ve teçhizat 0.60 0.67 0.69 0.70 0.85 0.99 1.13
Elektrikli makine ve teçhizat 0.34 0.35 0.41 0.45 0.51 0.63 0.54
Elektronik ve bilgisayar 0.12 0.14 0.13 0.15 0.17 0.18 0.17
Motorlu kara taĢıtlar 1.15 1.02 1.50 1.37 1.73 1.94 2.45
Diğer ulaĢım araçları 0.32 0.38 0.43 0.55 0.43 0.48 0.47
Mobilya 3.31 4.40 4.10 4.04 4.24 6.29 5.71
Sanayi ürünleri 0.71 0.74 0.79 0.78 0.98 1.13 1.09
Sektör genelinde hammaddenin %90‟ı yurt içinden karĢılanmaktadır. Hammadde ve ara maddelerin çoğunun yurt içinden temin edilmesi ve sektörün nispeten yüksek ihracat hacmi (ġekil 3.2), sektör tarafından yaratılan katma değere iĢaret etmektedir. Türkiye, seramik sağlık gereçleri üretiminde ve ihracatında (ġekil 3.3) dünyada da önemli bir konuma sahiptir (YeĢilkaya, 2019).
18
ġekil 3.2 Ġhracat katkı oranları (turkiyehaberajansi.com, 01.06.2020)
ġekil 3.3 Seramik sağlık gereçleri ihracatı (Milyar dolar) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2018/2019)
Bu verilerden de görüldüğü üzeri seramik endüstrisinde seramik sağlık gereçlerinin ekonomik getirisi bir hayli yüksektir.
Seramik sektörü yurtiçi girdi kullanımı yüksek olan ve bu itibarla iktisadi faaliyetleri sonucu yine yüksek yerli katma değer yaratan bir sektördür. Sektör bu özelliği ile özellikle ihracatta yüksek bir yerli katma değer yaratmaktadır. Seramik sektörü bu
19
özelliğinin ortaya konulması ve bu özelliğinin bilinirliğinin artırılmasını arzu etmektedir.
Seramik kaplama malzemeleri sektöründe ihracat yerli katma değer oranı ortalama
%81, seramik sağlık gereçleri sektöründe ise ortalama %82 olarak hesaplanmıĢtır.
ĠnĢaat seramikleri 2009-2018 dönemindeki son 10 yılda toplam 7.32 milyar dolar ihracat yapmıĢtır. Seramik kaplama malzemeleri ihracatı aynı dönemde 5.33 milyar dolar ve seramik sağlık gereçleri ihracatı da 1.97 milyar dolar olarak gerçekleĢmiĢtir.
2009-2018 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde seramik kaplama malzemeleri toplam 13.0 milyar TL ve seramik sağlık gereçleri ise 5.5 milyar TL üretimden katma değer yaratmıĢtır.
2009 yılından itibaren seramik kaplama malzemeleri, seramik sağlık gereçleri ve inĢaat seramikleri sektörlerinin 1 birim üretimden her yıl daha fazla katma değer yaratmaktadırlar (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
3.4.1.1. Seramik sağlık gereçleri ihracatta yerli katma değer oranları
Seramik sağlık gereçleri sektöründe ihracat yerli katma değer oranı ortalama %82 olarak hesaplanmıĢtır.
ĠĢgücü maliyetleri payı %22.5‟tir ve tamamı yerli kalemden oluĢmaktadır.
Enerji maliyetlerinin payı %7.50‟tir. Elektrik enerjisinin payı %2.5‟tir ve bunun tamamı doğalgaz ve yabancı kaynaktır. Doğalgaz 4.00 puan ile yabancı kaynaktır.
Kömür/Fueloil enerji kaynağı da yabancıdır.
Hammaddeler %8.0 paya sahiptir. 4.0 puanı yerli kalem hammaddelerdir.
Ara malları ve katkı malzemeleri payı %13‟tür ve 7.00 puanı yerli kalemdir.
TaĢımacılık, nakliye ve depolama maliyetleri payı %1.5‟tir ve 1 puanı yerlidir.
Diğer üretim maliyetleri payı %7.5‟tir ve tamamı yerli kalemdir (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
3.4.1.2. ĠnĢaat seramikleri ihracatı
ĠnĢaat seramikleri 2009-2018 dönemindeki son 10 yılda toplam 7.32 milyar dolar ihracat yapmıĢtır. Seramik kaplama malzemeleri ihracatı aynı dönemde 5.33 milyar dolar ve seramik sağlık gereçleri ihracatı da 1.97 milyar dolar olarak gerçekleĢmiĢtir.
20
ĠnĢaat seramikleri ihracatının yıllar itibariyle kademeli olarak arttığı görülmektedir (Tablo 3.3) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
Tablo 3.3 ĠnĢaat seramikleri ihracatı (Milyon dolar) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019)
YILLAR SERAMĠK KAPLAMA
MALZEMELERĠ
SERAMĠK SAĞLIK
GEREÇLERĠ ĠNġAAT SERAMĠKLERĠ
2009 390.8 139.1 529.9
2010 457.8 156.9 624.7
2011 521.0 178.5 699.5
2012 586.6 186.9 773.5
2013 604.8 203.2 808
2014 598.4 221.8 820.2
2015 500.3 198.1 698.4
2016 512.4 211.8 724.2
2017 551.4 231.2 782.6
2018 597.7 259.4 857.1
2009-2018 TOPLAM 5.331.2 1.986.9 7.318.1
3.4.1.3. ĠnĢaat seramikleri ihracatta yerli katma değer
Seramik sağlık gereçleri ihracatı 1.97 milyar dolar yerli katma değer elde etmiĢtir.
ĠnĢaat seramiklerinin ihracattan elde ettikleri yerli katma değer yıllar itibariyle kademeli olarak artmaktadır (Tablo 3.4) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
Tablo 3.4 ĠnĢaat seramikleri ihracatta yerli katma değer (Milyon dolar) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019)
YILLAR SERAMĠK KAPLAMA
MALZEMELERĠ
SERAMĠK SAĞLIK
GEREÇLERĠ ĠNġAAT SERAMĠKLERĠ
2009 316.5 112.7 429.2
2010 378.9 127.1 506.0
2011 422.0 144.6 566.6
2012 475.1 151.4 626.5
2013 489.9 164.6 654.5
2014 484.7 179.7 664.4
2015 405.2 160.5 565.7
2016 415.0 171.6 586.6
2017 446.6 187.3 633.9
2018 484.1 210.1 694.3
2009-2018 TOPLAM 4.318.3 1.609.4 5.927.7
21
3.4.1.4. ĠnĢaat seramikleri üretimden katma değeri
2009-2018 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde seramik kaplama malzemeleri toplam 13.0 milyar TL ve seramik sağlık gereçleri ise 5.5 milyar TL üretimden katma değer yaratmıĢtır. Böylece inĢaat seramikleri sektörü son 10 yılda cari fiyatlarla 18.5 milyar TL üretimden katma değer yaratmıĢtır (Tablo 3.5) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
Tablo 3.5 ĠnĢaat seramikleri üretimden katma değeri (Milyon Türk lirası) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019)
YILLAR SERAMĠK KAPLAMA
MALZEMELERĠ
SERAMĠK SAĞLIK
GEREÇLERĠ ĠNġAAT SERAMĠKLERĠ
2009 531 210 741
2010 680 232 912
2011 805 354 1.159
2012 882 373 1.255
2013 1.141 453 1.594
2014 1.207 510 1.717
2015 1.486 638 2.124
2016 1.668 754 2.422
2017 1.989 841 2.830
2018 2.625 1.130 3.755
2009-2018 TOPLAM 13.014 5.495 18.509
3.4.1.5. ĠnĢaat Seramikleri Sektöründe Ġstihdam ve GeliĢmeler
ĠnĢaat seramikleri sektörü 2009-2018 arasındaki üretim ve katma değer artıĢına paralel olarak istihdamını da artırmıĢtır (ġekil 3.4). Seramik kaplama malzemeleri sektöründe istihdam 2009 yılında 10.124 iken 2018 yılında 17.015‟e yükselmiĢtir. Seramik sağlık gereçleri sektöründe ise istihdam 5.977‟den 10.240‟a çıkmıĢtır. Böylece inĢaat malzemeleri sektöründe toplam istihdam (Tablo 3.6) 2009 yılında 16.101 iken 2018 yılında 27.255 kiĢi olmuĢtur (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
22
ġekil 3.4 ĠnĢaat seramikleri sektöründe istihdam (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019)
Tablo 3.6 ĠnĢaat seramikleri sektörü istihdam (Üretimde ÇalıĢanlar) (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019)
YILLAR SERAMĠK KAPLAMA
MALZEMELERĠ
SERAMĠK SAĞLIK
GEREÇLERĠ ĠNġAAT SERAMĠKLERĠ
2009 10.124 5.977 16.101
2010 11.224 6.697 17.921
2011 12.403 8.285 20.688
2012 13.841 8.471 22.312
2013 14.608 8.217 22.825
2014 15.728 8.294 24.022
2015 16.218 9.039 25.257
2016 17.182 9.820 27.002
2017 16.832 10.007 26.839
2018 17.015 10.240 27.255
Sonuç olarak inĢaat seramikleri sanayini oluĢturan seramik kaplama malzemeleri ve seramik sağlık gereçleri çok yüksek ihracat yerli katma değer oranı ile Türkiye ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır. ĠnĢaat seramikleri sanayinin ihracatı yıllar itibariyle arttıkça yaratılan yerli katma değer de büyümektedir.
ĠnĢaat seramikleri sanayi yine üretim faaliyetlerinden de artan oranda katma değer yaratmaktadır. Sanayinin üretim değeri reel olarak büyürken birim üretim değeri baĢına yaratılan katma değer artmaktadır. Bu da sanayinin yıllar itibariyle daha yüksek katma değer yarattığını göstermektedir. ĠnĢaat seramikleri sanayi aynı dönemde istihdamını da
23
artırarak ve iĢgücüne ödemelerini reel olarak büyüterek daha yüksek katma değer yaratmayı sağlamaktadır.
ĠnĢaat seramikleri sanayi Türkiye ekonomisinin ihtiyaç duyduğu döviz gelirini, ihracatta yüksek yerli katma değeri, daha yüksek katma değerli üretimi ve daha yüksek istihdamı aynı anda sağlamayı baĢarmaktadır (Ekonomi ve Strateji DanıĢmanlık Hizmetleri, 2019).
