Vardiyalı Çalışma

(1)

Vardiyalı Çalışma

Dr. Ahmet Uğur Demir Hacettepe Üniversitesi

Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı

(2)

Plan

• Uykunun düzenlenmesi

• Vardiyalı çalışma ve uyku

• İş sırasında uyku yoksunluğunun sonuçları

• Uyku sorunları için çözüm önerileri

(3)

Plan

• Uykunun

düzenlenmesi

• Vardiyalı çalışma ve uyku

• İş sırasında uyku yoksunluğunun sonuçları

• Uyku sorunları için çözüm önerileri

(4)

Uyku - uyanıklık

• Uyku uyanıklık döngüsünü sağlayan sistemler:

• Homesotatik sistem: uyku ile uyanıklıkta

geçen sürelerin dengesini sağlamaya çalışır.

• Uyku baskısı uyanıkken artar, uykuyla çözülür

• sirkadyen sistem: beyindeki biyolojik saat tarafından geliştirilen ritim günün saatiyle (sosyal olarak kabul edilen zaman) uyum sağlamaya çalışır.

• Uyanıklık baskısı gündüz artar, gece azalır.

(5)

Uyku Uyanıklık Döngüsü

• Homeostaz vücut işlevlerinin dengesini sağlamaya çalışılır (S): uyku baskısı

• sirkadyen işleyişte vücutta gece gündüz arasında değişiklikler oluşur (C): uyanıklık baskısı

(6)

Sirkadyen Ritim

İnsanlarda endojjen sirkadyen ritmin süresi

>24 sa

24 saatlik tekrarlarla giden fiziksel çevreye uyum sağlamak için sirkadyen ritmi

düzenleyen etkenler:

Işık (en güçlü olan)

Sosyal ve fiziksel etkinlikler

(7)

Sirkadyen Ritim Sistemi

Aydınlık karanlık döngüsü >>> retinohipotalamik trakt

>>> suprakiazmatik nükleus (SCN) >>> Melatonin Işığın/aydınlatmanın zamanlaması sirkadyen ritmin düzeni için temel önemde

(8)

Işık

Faz yanıt eğrisine göre : Parlak ışık sabah erken

saatlerde vücut ısısının en düşük olduğu andan (vücut ısısının dip noktasından sonra) fazı ilerletir

Akşam saatinde ise (vücut ısısının dip noktasından önce) fazı geciktirir.

Melatonin sabah erken saatlerde verildiğinde (vücut ısınının dip noktasından sonra) fazı geciktirir, akşam ise fazı ilerletir.

(9)

Uyku - uyanıklık

• Bilişsel işlevler/evde işten ayrı kalıp

uyuyabilme yetisi

• Dış etkenler:

– iş ortamı (iş yükü, gelir) – İkincil işler (hobi, ek iş) – Ev ortamı (uyku, ev işleri) – Sosyal etkenler (ev ve

işte sosyal destek)

• İçsel etkenler

• Kişinin vardiyalı iş

koşullarına dayanıklılığı

(10)

Evrimsel Perspektif

• Farklı sirkadyen sikluslara –kronotiplere

sahip- topluluklarına yarar sağlamış olabilir

• Bugünün toplumunda olduğu gibi- ekonomik büyümenin getirdiği talepler, her saat

güvenlik- sosyal grupta farklı uyku alışkanlıklarına sahip olan bireylerin

bulunması evrimsel geçmişimizde- avcı toplayıcılarda bile- avantaj getirmiş olabilir

(11)

Evrimsel Perspektif

• Avcı toplayıcı bir toplulukta sürekli uyanık kalan birilerinin olması dış saldırılardan, yırtıcılardan daha iyi korunmuştur.

• Kronotip değişkenlik kalıtsaldır ve

üreme ile ilgili–yeni kuşaklara geçiş için- farklı özelliklere sahiptir

Evolution, Medicine, and Public Health [2016] pp. 227–243

(12)

Primatlarda REM, NREM ve toplam uyku süresi: insanlar diğer primatlarla karşılaştırıldığında en kısa uykuya ama REM’e ayrılan en uzun süreye

sahip

Evrimsel Perspektif

(13)

Bebekle erişkinin uykusunun karşılaştırılması: sanayi sonrası toplumda bebeklerde polifazik, erişkinlerde konsolide

(yoğun) uyku

Uyku Düzeni

(14)

Plan

• Uykunun

düzenlenmesi

(15)

Vardiya - tanım

Gece vardiyası: gece fabrikada veya işte çalışan bir grup ücretli, bu şekilde çalışılan dönem.

Genelde 0⁰⁰-8⁰⁰, nöbet,

“graveyard shift”: mezar vardiyası

*Standart gün içi saatler dışında(~ 7 a.m.-6 a.m) — gece, akşam, 6 am’den önce — vardiyalar kalıcı olabilir, yavaş değişebilir, hızlı değişebilir

Günden geceye (ileri yönde rotasyon) veya geceden güne (geriye yönde rotasyon) veya hiçbir düzene

uymayabilir

Sci Total Environ. 2017 December 31; 607-608: 1073–1084

(16)

Foster RG and Wulff K. Science and Society 2005;6:407-414

Avrupa’da vardiya düzenleri

(17)

Sekiz saat işgünü

• Haftanın 6 günü, 16 saatlik çalışma:

geçtiğimiz yüzyılda sık

• 1870’ler: iş saatinin kısaltılması için eylemler

• 1886, 1 Mayıs: ABD’de 8 saatlik işgünü talebiyle 1 milyonun üzerinde işçinin

katıldığı grev

• Büyük oranda başarılı oluyor

(18)

Sekiz saat işgünü

• “Gün ışığını hissetmek ve çiçekleri koklamak istiyoruz

• Tanrının da 8 saatlik

işgününü istediğinden eminiz

• Sekiz saat iş için, 8 saat dinlenmek için

• Sekiz saat onun istediği için”

• “Sekiz Saat” I.G.

Blanchard, 19 yy. sonu en popüler işçi şarkısı

• “We want to feel the

sunshine and we want to smell the flowers

• We are sure that God has willed it and we mean to have eight hours;

• Eight hours for work, eight hours for rest,

• Eight hours for what we will.”

• From ‘‘Eight Hours’’by I.G.

Blanchard, the most

popular labor song of the late 19th Century in Foner, 1975

(19)

https://industrialrevolutiontwo.weebly.com/electricity.html

Elektrik – Işık - Endüstri

1831 Faraday elektrik akımını keşfetti, kısa sürede devrim etkisi yarattı. Tel bobin yanındaki mıknatıs hareket ettikçe akım oluştuğunu buldu.

1832’de elektrik jeneratörü yapıldı.

1870’lerde elektrik motoru yapıldı. Elektrikle çalışan makinalar buharla çalışanları kısa sürede devre dışı bıraktı.

(20)

Sekiz saat işgünü

• 19 yy sonlarında işgünü giderek kısalıyor

• Son yıllarda ABD’de artma eğiliminde (Avrupa ve Japonya’nın aksine)

• ABD’de işçiler yılda 200-400 sa (5-10 hafta) daha fazla çalışıyor

• Türkiye’de vardiyalı iş: %8 (1988

Çalışma Bakanlığı verisi)

(21)

Vardiyalı İş

• Birçok ülkede >%15

• Türkiye: %8

Vardiyalı işle ilgili sektörler

Güvenlik Gıda

Ulaşım Sağlık

Kişisel hizmetler Üretim

Satış

Sleep Medicine Reviews 17 (2013) 41-54

(22)

Türkiye’de vardiyalı çalışma

• Haftalık çalışma saati 40-45 saat

• Fazla mesai ve fazla mesaiye bağlı

gece çalışma özel düzenlemelere bağlı

• 7.5 saat/gün’den uzun çalışılmaması gereken işler:

– Kadınlarda ve çocuklarda gece çalışması belli işler ve iş kolları

– Gebelerde gece çalışılması özel düzenlemelere bağlıdır

(23)

(24)

CHEST 2017; 151(5):1156-1172 Güçlü

uyanıklık uyarısı

→ gündüz uykusu kötü

Zayıf uyanıklık uyarısı

→ gece

vardiyasında performansta azalma

Gece Vardiyası – Sirkadyen

Bozulma

(25)

CHEST 2017; 151(5):1156-1172

Melatonin düzeylerinde değişim ANW: asemptomatik gece

işçisi,

SWD: vardiya iş bozukluğu

Vardiyalı iş- Uyum

(26)

Vardiyalı iş- Uyum

• Vardiyalı iş düzenine uyum konusunda farklılık bulunmuş.

• 25 saatlik uyku yoksunluğu protokolü. vardiya iş

bozukluğu melatonin profilleri gündüz çalışan sağlıklı işçilerinkine benziyor (20:27±5 sa) >>> minimal uyum

• asemptomatik gece işçisi: belirgin şekilde gecikmiş zayıf ışık melatonin başlangıcına sahip (5:00±3.4 sa)

>>> vardiyalı işe daha iyi bir sirkadyen uyum

(27)

Uyku yoksunluğu

• Uyku yoksunluğu

davranışsal performansı dramatik şekilde etkiler, 24 saat uyanık kalmak kanda 0.10 alkol

seviyesine denk

performans kaybı, (bu alkol seviyesi birçok ülkede yasal sınırın üzerinde)

• Nature. 1997;388(6639):235-235

(28)

Vardiyalı İş Bozukluğu

• A-D ‘nin hepsi

• A. uyku dönemi ile çakışan tekrarlayan iş düzeni ile ilişkili olarak insomni ve/veya aşırı uykululuk, toplam uyku süresinde azalma bildirimi,

• B. Semptomlar en az 3 aylık vardiyalı çalışma ile birlikte

(29)

Vardiyalı İş Bozukluğu

• C. uyku çizelgesi ve aktigrafi ile (kullanılabiliyorsa

özellikle eş zamanlı aydınlık ölçümü ile birlikte) en az 14 gün süresince (iş ve serbest günlerde) bozulmuş uyku uyanıklık döngüsü

• D. uyku uyanıklık bozukluğu mevcut başka bir uyku bozukluğu, tıbbi veya nörolojik bozukluk, mental

bozukluk, ilaç kullanımı, uyku hijyeni bozukluğu veya madde kullanım bozukluğu ile açıklanamaz.

American Academy of Sleep Medicine. International classifcation of sleep disorders, 3rd ed. Darien, IL: American Academy of Sleep Medicine, 2014.

(30)

Vardiyalı İş Bozukluğu

İleri yaş, sabahcıl olmak, sirkadyen esneklik, evli olmak veya çocuk sahibi olmak, artmış kafein tüketimi, nörotik olma skorunun fazla olması, dayanıklı olmada düşük skor >>>

uyku ile ilişkili bozukluk riski artmış Fizik aktivite koruyucu bulunmuş

Sleep Medicine Reviews 2018;41:220-233

(31)

Vardiyalı çalışma

• Kişilerin uyku yoksunluğundan etkilenmeleri arasında büyük farklılıklar var¹

• Vardiyalı çalışmaya dayanabilme açısından kişiler arası farklılıklar >>> üretkenlik ve iş güvenliği

• Kazaya, hataya yol açan genelde küçük bir grup vardiya işçisi²

1: Costa G. Occup Med 2003;53:83-88

2: Mitler MM et al. New England J Med 1997;337:755-761

(32)

Vardiya sonrası uyku

• Genelde 1 saat sonra başlar (SD: 30- 60dk)

• EEG çalışmalarına göre normalden 2-4 saat kısa

• Uyku azlığı evre 2 ve REM’de görülür,

derin uyku pek etkilenmez

(33)

Gece vardiya sonrası uyku

• Gece vardiyası mesai sonrası hipnogram

(34)

Gece vardiyası

• Yetersiz uyku ve erken uyanma dışında pek semptom bildirilmez

• İlginç olarak kişilerin ~%50’si

zorlanmaksızın kendiliğinden uyanır

• ~ 1/3’ü öğlen şekerlemesi yapar,

• süresi ~1 saat,

• Şekerleme sıklığı ana uyku süresiyle

değişir

(35)

Sabah vardiyası

• Uyanma güçlüğü nedeniyle sabah vardiyası en istenmeyen vardiya

• Erken uyanma korkusu: derin uykuda azalma

• Erken uyanma (saat 4-5) >>> artmış

uykululuk >>> işçilerin ~1/3’ünde öğlen,

özellikle iş çıkışından sonra şekerleme

(36)

Öğlen vardiyası

• Diğer vardiyalara göre daha az incelenmiştir

• Uyku zamanı: 23

⁰⁰

/01

⁰⁰

-8

⁰⁰

• Genelde şekerleme yok

• Çalışanlar arasında uyku zamanlaması

değişkenliği daha fazla

(37)

Uyku yoksunluğu – performans kişisel farklılıklar

Laboratuar ortamında 40 saat uykusuz bırakılma.

2 saatlik aralarla bilişsel işlevlerin değerlendirilmesi.

10 dakikalık değişen aralıklarla uyarılma sonrası tepki zamanlarının ölçüldüğü psödovigilans testi.

Tepki zamanı 500 ms üzerinde ise bilişsel bozulma.

Bilişsel performans hata sayısı ile ölçülmüş İlk 16-18 saat: performans bozukluğu yok, Gece: performans bozulması,

40. saat (sabah): geceye göre daha iyi ancak 24 saat öncesine göre bozulma.

Performans bozulmasında Kişiler arasında belirgin farklılık izlenmiş.

• : en kötü performans,

▲: en iyi performans

VanDongen et al. Aviat Space Environ Med 2004;75:A147- A154

(38)

Uyku yoksunluğu – kişisel farklılıklar

3 uyku yoksunluğu dönemi

arada 1 hafta dinlenme: 2 kez 12 saat uyku, 1 kez 6 saat

uykuya izin verilmiş

Dönemler rasgele sıralanmış Bilişsel performans hata

sayısı ile ölçülmüş

Uykusuzluğa olan dayanıklılık kişisel etkenlere bağlı

☐ ve ◇ : ilk ve ikinci uyku yoksunluğu dönem ortalamaları.

VanDongen et al. Sleep 2004;27:423-433

(39)

Uyku yoksunluğu – Bilişsel İşlev

• İlginç olarak en çok uykuluk bildirenlerle bilişsel testlerde bozulma gösterenler her zaman aynı kişiler değil

• Uykusuzluğa dayanamayanların kendilerini elemesi (özdenetim) işyerinde uyku

yoksunluğu sonucu gelişen bilişsel bozukluğu ortadan kaldırmıyor

(40)

Uyku yoksunluğu –Performans

• ABD’de savaşçı jet pilotlarda simulatörle yapılan bir

araştırmada uyku yoksunluğu sonucu gelişen performans bozukluğu kişisel farklılıklar göstermiş

Gece uykusuz bırakıldıktan sonra 720°’lik dönüş manevrasında sapma (hata), hata çoğaldıkça RMS skoru artıyor

--: Ortalama, ^.... : Tek tek pilotların performansı

Van Dongen et al, Behav Res Meth 2006;38:333-343

(41)

Temel sorun

• Sirkadyen ritime (biyolojik saat) göre fizyolojik etkinlik ile davranışsal ve kişisel uyanıklılığın en dip noktasında çalışmak...

• Biyolojik saat ile iş saatleri arasındaki çatışma

• sirkadyen ritim: suprakiazmatik nükleus

• Melatonin: 04⁰⁰ en etkin, 16⁰⁰ en düşük (~

vücut ısısı ve uyanıklık)

(42)

Vardiya saatlerinin değişmesi

• Sürekli gece vardiyasında çalışanlarda haftalık veya daha sık vardiya değiştiren işçilerden daha uzun uyku süresi bildirmiş (6.7/6.3 ve 5.8 saat)

• Ancak tatil günleri ve iş dışı zamanı dikkate alındığında bunun tersi geçerli

(43)

Vardiya saatlerinin değişmesi

• Kuzey Denizi petrol işletmelerinde uykuda çok çabuk uyum sağlandığı (3-4 gün)

gözlenmiş

• Olası açıklama: gün ışığının olmaması ve sosyal etkinlikler

(44)

Vardiyaların değişme doğrultusu

• Genel kabul saat yönünde vardiya değişimi

• Uykuya yararı hakkında sağlam kanıt yok

• İşçiler gece vardiyasından çıkışta ilk bir iki günlerini dinlenmek için kullandıklarını,

• Gece vardiyası ile başlamayı tercih ettiklerini belirtmişler

(45)

Vardiya değişme zamanı

• Genellikle saat 6⁰⁰

• Bu saatin ileri alınması hem sabah

vardiyasında çalışanların uyku süresini

arttırıp hem de gece vardiyası sonrası uykuyu uzatabilir

• Vardiyanın ~saat 7⁰⁰’de bitmesi daha uygun olabilir

(46)

Hızlı vardiya değişimi

• Vardiyaların 8 saatte bir değişmesi: 16 saatlik klasik değişime göre daha fazla boş zaman, tatil

• Ancak bu uykuyu sınırlar

• Ek iş >>> uyku sorununu daha da ağırlaştırır*

*: Ribeiro-Silva R, et al. Chronobiology International, 2006;23(6):1389-1399.

(47)

Şekerlemeler

• Bir çok çalışma uyanık geçirilen ilk gecede 0.5-2 saatlik şekerlemenin sabah erken

saatlerdeki sirkadyen uykululuk dönemiyle baş etmede yararlı olacağını göstermiştir*

*: Dinges DF, et al. Sleep 1987;10:313-329

(48)

Plan

• Uykunun

düzenlenmesi

(49)

Sirkadyen ritmin içsel ve dışsal uyarılarla düzenlenişi. Işık beyindeki ana sirkadyen saatin (suprakiazmatik nükleus: SKN) birincil düzenleyicisi. SKN zamansal olarak fizyolji ve metabolizmayı koordine etmeleri için çevre dokulara endokrinolojik ve fizyolojik sinyaller yollar. SKN ayrıca epifize melatonin hormonu üretimi için gece karanlıkta sinyal yollar. Melatonin fizyolojik fonksiyonları yaklaşık 24 saatlik güne uygunlaştırmak için bu sinyalleri SKN’ye, beynin diğer kısımlarına ve çevre

dokulara ulaştırır.

(50)

Farklı ışık spektrumunda ışık düzeyi fonksiyonu olarak melatoninin baskılanması-

önceki çalışmalardaki güç spektrumları CLA (x-ekseni) göre standardize edilmiş. CLA:

korneadaki irradiyans, insan sirkadyen sisteminin akut melatonin baskılanması ile ölçülen duyarlılığı. Y ekseni: sağ ordinat/sirkadyen uyarı, sol ordinatla paralel ölçeklenmiş, retinanın 1 saatlik karşılaşması ile melatonin baskılanması (0.0:

baskılanma yok, maksimum 0.7: %70 baskılanma).

(51)

Gece ışığının potansiyel sağlık etkileri:

Bozulmuş uyku, Obezite/Diabet, Depresyon

Kalp hastalığı, Kanser, Bağışıklık sisteminde bozulma

(52)

Vardiyalı iş

• Sirkadyen ritim uyumsuzluğu: uyunması

gereken zamanda çalışmak, uyanık kalınacak zamanda uyuma

• Kronik uyku yoksunluğu/ deprivasyonu

• Melatonin baskılanması: gece ışık maruziyeti

• >>> Sağlık, güvenlik (kaza), üretkenlik etkilenir

(53)

İş kazası

n Risk, % İş kazası, % OR (95%GA)

Yeni Zellanda kan vericiler (Fransen M, et al. 2006)

15,867 ücretli çalışan

V: 21.2 8.7 1.9 (1.5-2.4) (geceli) 1.8 (1.2-2.6) (gecesiz) Hep gece: risk artışı yok

Uppsala, İsveç, 10 yıllık izlem ( Lindberg E, et al. 2001)

2,874 erkek, 30-64 yaş

Horlama + uykululuk:5.4

12.3 2.2 (1.3-3.8)

(V: 9.4/6.4, p:0.06)

ABD’de Toplum araştırması (Dembe AE, et al. 2005)

110,000 iş 90,000 kişi-yıl

uzun mesai /100 işçi-yıl 5.8 (normal) 7.5 (uzun meai)

1.23 (1.05-1.45) (60 sa/hf)

1.37 (1.16-1.59) (12 sa/gün)

(54)

İş kazası

Oregon

(Horwitz IB, McCall BP 2004)

1990-1997, hastane çalışanları 7717 başvuru

38g (gün) 39 (akşam) 46 (gece)

/10 000 176 (172-180) (gün) 279 (257-302) (akşam) 324 (311-357) (gece)

İsveç, erkek toplum

(Carter N,et al.

2003)

toplumu temsil eden: 4,000 Sürücü: 1,389

Uyku

yoksunluğu sürücülerde artmış

Toplam kaza:

36.6/32.5 (p:0.03)

Trafik kazası: 14.5/14 İş dışı kaza: 13.8/8.6 (p<0.0001)

(55)

İş kazası

İsveç toplumu, 20 yıllık izlem, (Akerstedt T, et al, 2002)

47,860 Son iki

haftada uyku bozukluğu

166 ölümcül iş kazası

RR: 1.89 (1.22-2.94)

Japonya, küçük ölçekli (<50 işçi) 228 işletme

(Nakata A, et al. 2006)

1,298

(E: 913, K:

385), 16-78 yaş

İnsomni semptomu

T: 35.6 E: 43 K: 17.9

E: 1.52 (1.10-2.12) K: 1.90 (1.04-3.48)

(56)

Kazalar ve günün saatleri (2010 istatistik yıllığı)

Kaza sayısı

yıl

saat

2009: ○ 2010: ○

(57)

Vardiya ve kazanın ağırlığı

Incir G. (1998). Ergonomic prospect of multi shift working, National Productivity Center Publications No: 624

Gölgeli: sabah, koyu: akşam, beyaz: gece vardiyası

sıklık ağırlık

(58)

Uyku yoksunluğu - diyet

• Japonya’da 2000 işçide 6 yıllık izlemle uyku düzeni ile egzersiz, beslenme alışkanlığı araştırılmış

• Yetersiz uyku süresi (≤ 6 saat) >>> yemek düzeninde bozulma, düzensiz beslenme, abur cubur yeme, yetersiz sebze tüketimi ↑

• Beslenme alışkanlıkları iyi olanların uyku sürelerinin de yeterli olduğu görülmüş

Imaki M, et al. J Physiol Anthropol 2002;21(2): 115-120

(59)

C: dışarıda yeme, D: düzensiz beslenme, E: sebze tüketimi, F: Tuzlu yeme

Uyku süresi

□: <6 sa

■: 6-8.9 sa

(60)

MJA 2013; 199: S11–S15

(61)

Sirkadyen bozulma- Kardiyovasküler risk

1. Glukoz toleransında bozulma, insülin duyarlılığında azalma ve beta hücre yanıtında azalma

2. İnflamatuar belirteçlerde artış 3. Ortalama kan basıncında artış 4. Azalmış enerji tüketimi

Sleep Med Clin 10 (2015) 455–468

(62)

Sirkadyen bozulma- Kardiyovasküler risk

Gecikmiş kronotip veya vardiya sonucu sirkadyen bozulmadan kardiyometabolik hastalığa uzanan olası yolaklar

(63)

Vardiyalı İş - Sonuçlar

• Motorlu araç kazası yanında iş kazaları vardiyalı çalışanlarda %60 artmış

bulunmuş

• Toplam maliyet: 71-93 milyar dolar/yıl

(64)

Vardiyalı İş - Kanser

• Finlandiya’da kadın uçuş görevlilerinde meme kanseri riski genel toplumdan fazla bulunmuş:

(81.2/100,000 vs 57.4/100,000)

• İzlem çalışmasında normal uyku saatlerinde artmış ışıkla karşılaşma ile uyku ritminde

bozulma ve melatonin düzeninde bozulmanın bunla ilgili olabileceği ileri sürülmüş

.

(65)

Vardiyalı İş - Kanser

• ABD: en fazla gece ışığı olan grupta meme kanseri riski en düşük gece ışığı grubundan

%14 fazla

• İsrail’de meme kanseri riski en düşük gece ışığı grubundan %73 fazla

Front. Endocrinol. 9:219.

(66)

Front. Endocrinol. 9:219

(67)

IARC 2017’de vardiyalı işle sirkadyen

bozulmayı insanlarda karsinojenik olabilir kabul etti (Grup 2A), 8 insan çalışmasında

meme kanserine ilişkin sınırlı bilgi ve deneysel hayvan çalışmalarındaki yeterli bilgi

Vardiyalı İş - Kanser

(68)

Vardiyalı İş – Performans ve Sağlık

• 35 çalışma >>> 25’i sağlık sektöründe

• Vardiyalı işle ilgili özellikler içinde çalışanın performans ve iyilik durumunu etkileyenler:

• 12 saat veya daha uzun vardiyalar >>> tehlikeli sonuçlar

• Haftada 40 saatten uzun çalışma >>> olumsuz sonuçlar

• Sıkıştırılmış çalışma haftası ile ilgili bulgular çelişik

• Fazla mesai >>> iş performansında düşüş

(69)

Vardiyalı İş – Performans ve Sağlık

• Değişen (rotasyon) vardiyalar: en kötü iş performansı

• Sabit gece vardiyası: resenkronizasyonu kolaylaştırıyor

• Sabit gece vardiyası: işten tatmin azalmış

• Zamanlı molalar: çalışan yorgunluğu ve uyanıklığına olumlu etki

• Vardiyalarda hızlı dönüş: patolojik yorgunlukta artış

• Bulgular farklı sektörlerde benzer

International Journal of Nursing Studies 57 (2016) 12–27

(70)

Vardiyalı işçilerde hastalık mekanizmaları

Occupational Medicine 2003;53:103–108

Vardiyalı iş Sirkadyen ritim Uyku uyanıklık Duyarlılık

İçsel desenkronizasyon Sosyotemporal

Bozulma

Sosyal yetersizlik Stres

Davranışsal değişiklikler (örneğin: diyet, sigara içimi) Hastalık

(71)

Vardiyalı İş Mortalite

• 28 731 kadın hemşire yaş ≥44, 1993-1999

• Danimarka kohortu

• Danimarka ölüm nedenleri kaydı-2013’e dek

• Vardiyalı işe ilişkin bilgi (gece, akşam, dönüşümlü veya gündüz)

• Gündüz: 07:00–15:00

• Akşam: 15:00–23:00

• Gece: 23:00–07:00

(72)

Scand J Work Environ Health 2017;43(2):117-126

Tüm nedenlere bağlı ölüm, kardiyovasküler hastalık, diabete bağlı ölüm gece vardiyasında artmış.

Dönüşümlü vardiya:

Alzheimer ve demans mortalitesi artmış

Model: yaş, sigara paket-yıl Beden kitle indeksi, fizik aktivite, alkol tüketimi, Diyet, hastalıklar

(hipertansiyon, diabet ve

myokard enfarktüsü), sağlıkla ilgili bildirim, stresli iş

ortamı, medeni durum, üreme ile ilgili durum (doğum,

hormon terapisi veya oral kontraseptif)

(73)

Scand J Work Environ Health 2017;43(2):117-126

Kanser mortalitesi ve vardiyalı iş

incelendiğinde anlamlı artış bulunmamış

(74)

Olası Açıklama “…”

• Gece vardiyasında kadınlarda en yüksek meme

kanseri riski >>> ilk gebelikten (tamamlanmış) önce

>4 yıl gece vardiyası çalışanlarda bulunmuş: meme bezleri tam olarak diferansiye olmamış ve tahminen sirkadyen bozulmaya daha duyarlı

• Bu çalışmada meme kanseri mortalitesinde vardiyanın etkisinin bulunmamış olması: ilk

gebelikten önce vardiya süresi ve düzeni ile ilgili bilginin eksikliğinden kaynaklanabilir

(75)

Plan

• Uykunun

düzenlenmesi

(76)

Klinik Öneriler (Gece Vardiyası)

Zaman Öneri Vardiya

öncesi

30-60 dk planlı şekerleme, 300 mg kafein veya uyarıcı veya uyanık tutucu ilacı düşünün

Vardiyanın ilk yarısı

Parlak veya mavi dalga boyu ışık Vardiyanın

ikinci yarısı

Psikostimulanlardan kaçının Vardiya

sonrası

Parlak ışıktan kaçının, ışığı engelleyen gözlükleri düşünün Uykuluyken araba sürmekten kaçının

Ev Yatak odası uykuyu kolaylaştırmalı: serin, karanlık, sessiz ve düzenli Çalışılmay

an günler

Uyku düzeninde değişiklik (çapa): kısman gecikmiş uyku düzenini koru, bu şekilde uyku kısmen çalışsın

Aile ve sosyal destek

Yatak arkadaşı ve aile üyelerinin tedavi planlamasına katılımı önemli, özellikle uyku düzenini sağlamak açısından

CHEST 2017; 151(5):1156-1172

(77)

Şekerleme

• Şekerleme sonrası işçinin kendine

gelmesi için 5-15 dk süre tanınmalı

• 30 dk “pilot kabini”

şekerlemeleri >>>

daha etkin çalışma

(78)

CHEST 2017; 151(5):1156-1172

I. Vardiyalı iş düzenini kaldırmayı tartış

II. Düzenli olarak izle: duygudurum, Kardiyovasküler, gastrointstinal, kanser

Uyku ilişkili komorbidite, diğer komorbidite

III. Kişiselleştirilmiş tedavi planı: sirkadyen uyumu özendir, uykululuğu azalt, uykuyu iyileştir

IV. İş, sosyal ve aile ile ilgili etkenleri hedefle:

yatak arkadaşını tedavi planına kat, yaşam dengesini sağla, dinlenmeyi arttır, sağlıklı yaşam şeklini özendir

Vardiyalı İş Bozukluğu Tedavisi İçin Klinik Öneriler

(79)

Gece vardiyası ile ilgili Pratik Öneriler

• Uygun vardiya düzeni: dinlenme, uyku için yeterli zaman, uzun vardiyaların engellenmesi

• 24 saatte asgari 7 saatlik uyku

• Akşam ve gece vardiyasından sonra

ana uyku dönemini hemen başlat

(80)

• Akşam veya gece vardiyası öncesi 30 dk-2 saat şekerleme: ana uykuyu desteklemek için

• Gece vardiyasında 20-30 dk şekerleme: uyanık kalmayı kolaylaştırmak için, özellikle yüksek

riskli meslekler (örneğin sürücülük)

• Yatak odasını sessiz ve karanlık tut, kulaklık kullan

• Gece vardiyasının ilk yarısında parlak ışık uygula

(81)

• Gece vardiyasından sonra: parlak ışıkla

karşılaşmayı engelle, örneğin güneş gözlüğü veya mavi ışığı engelleyen gözlükler

• Melatonin (1-2 mg) gündüz uykusunu kolaylaştırmak için etkilidir

• Kafein: uyanıklığı sağlamak için yararlı olabilir.

Sıkça (saatte bir) düşük doz 30-40 mg–

yaklaşık 1 kupa çay veya yarım kupa hazır kahve) etkilidir. Gündüz uykusuna yakın

saatlerde yüksek dozdan kaçınmak gerekir.

(82)

• Hızlı rotasyon değişikliği: uyum sağlamak zor

• Gece-gündüz döngüsünü içeren vardiyalarda uyum sağlamak zor

• Sabah-akşam döngüsü: sabah mesaisinden önce erken yatma-kalkma, akşam

mesaisinden önce ve çalışılmayan günlerde geç yatma-kalkma

• İdeal döngü: 2 hafta sabah-2 hafta akşam

Nature and Science of Sleep 2012:4 111–132

(83)

Aşırı Uykululuk

Modafinil, Armodafinil: 200 mg

Modafinil/150 mg Armodafinil, gece

vardiyasından önce uygulama uyanıklığı arttırmış. Uykululuk halini azaltmış.

FDA her ikisini de SWD’e (Vardiyalı İş

Bozukluğu) bağlı aşırı uykululuk tedavisi

için onaylamış.

(84)

• Uyanıklığı arttıran ilaçlar vardiyalı iş bozukluğunda yararlı olabilir

• Uyku ve duygudurum bozukluğu için

tarama yap: vardiyalı iş bozukluğu, uyku apnesi , insomni, depresyon

• Kardiyovasküler risk etkenleri de klinik sağaltım planının bir parçası olmalı

MJA 2013; 199: S11–S1

(85)

8 saat mi 12 saat mi?

• 5429 yayın >>> kriterleri karşılayan 26 yayın >>>

13’ü nitelik olarak derlemeye alınmaya uygun

• 6 çalışma: 12 sa vardiyadaki hemşirelerde daha fazla hata

• 4 çalışma: 8sa vardiyadaki hemşirelerde daha fazla hata

• 3 çalışma: anlamlı fark yok

• 12 sa çalışmaların büyüklükleri: toplam örneklemin

%89’u (60 780/67 697)

International Journal of Nursing Studies 52 (2015) 1231–1242

(86)

Özet

• Sirkadyen ritim ile uyku-uyanıklık-iş zamanı arasındaki uyumsuzluk

• Vardiyalı iş bozukluğu: insomni (uykuya dalma ve sürdürme zorluğu), uyku yoksunluğu ve aşırı

uykululuk sık

• Bu bozukluklar: bilişsel fonksiyonu ve

duygudurumu kötüleştirir ve kaza riskini arttırır

• Metabolik sendrom sık: kardiyovasküler hastalık riski artışı, kanser (meme kanseri) arttırabilir

• Vardiya ile ilgili düzenlemeler, iş sırasında parlak ışık, şekerleme, uyku düzeni, egzersiz olumsuz sonuçlarla baş etmede yararlı olabilir

(87)

Güzel uykular, Tatlı Rüyalar!

Noon, or The Siesta,

after Millet, 1890, Vincent Van Gogh

(88)

İş kazası - kaynaklar

• Fransen M, et al. Occup Environ Med 2006;63:352-358

• Linberg E, et al. Am J Respir Crit Care Med 2001;164:2031-2035

• Dembe AE et al. Occup Environ Med 2005;62:588-597

• Horwitz IB, McCall BP 2004;54:556-563

(89)