GLOBAL DEĞİŞKENLER. İNTERNET PROGRAMCILIĞI - I Uzm. Özgür Fırat ÖZPOLAT İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Süper Küreseller Sunucu Değişkeni Oturum Değişkeni

(1)

ÜNİT E

4

GLOBAL DEĞİŞKENLER

İÇ İN DE KİL ER • Süper Küreseller

• Sunucu Değişkeni

• Oturum Değişkeni

HED EF LER

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

•Süper değişkenler hakkında bilgi sahibi olabilecek,

•Sunucu değişkenlerinin yaygın kullanıma sahip olanlarını öğrenebilecek,

•Kullanıcı ve şifre kontrollü oturumlar başlatıp

sonlandırabileceksiniz.

İNTERNET

PROGRAMCILIĞI - I Uzm. Özgür Fırat

ÖZPOLAT

ÜNİTE

10

(2)

Global Değişkenler

GİRİŞ

PHP dilini kullanarak geliştirilen uygulamaların bazı aşamalarında sunucunun sahip olduğu özelliklere, kullanıcı bilgisayarına ait bilgilere veya kullanıcı adı ve şifresi kullanılarak girilen sistemlerde oturum bilgilerine ihtiyaç duyulabilir.

İnternet uygulamalarında kullanıcıların sayısının fazla olmasından

kaynaklanan önemli durumlardan biri de işlemlerin kayıtlarının (log) tutulmasıdır.

Bütün internet programcıları yazdıkları programlar için kayıt tutmak zorundadır.

Bu zorunluluk programcıları, kanunlar karşısında kendilerini savunabilir duruma getirmektedir.

İnternet programları için tutulan işlem kayıtlarının detayları; yapılan işlemin adı, kullanıcıdan alınan bilgi, zaman ve ip adresi gibi değişkenleri barındırmalıdır.

Bu değişkenler içerisinde bulunan “ip adresi” bilgisi, süper küresel değişken olan

$_SERVER içerisinde; alınan bilgi ise $_REQUEST süper küresel değişkeninde yer almaktadır.

SÜPER KÜRESELLER

Global değişkenler veya süper küreseller, uygulamanın her anında mevcut bulunurlar. Bu değişkenlere erişmek için özel bir fonksiyon yazmaya ihtiyaç yoktur.

İki boyutlu diziler hâlinde bekleyen bu değişkenler, belirli özel anahtarlar kullanmaktadır.

PHP’de bulunan süper küreseller ön tanımlıdır. Ancak geliştirici bu değişkenlere i müdahale ederek içeriğini değiştirebilir. Bir başka ifadeyle; bir fonksiyon içerisinde $_POST gibi bir süper değişken kullanacaksanız, bu değişkeni fonksiyona parametre olarak göndermenize gerek yoktur. Fonksiyon içerisinde doğrudan kullanabilirsiniz.

4.1.0 sürümü ile PHP’ye dâhil olan süper küresellerin tablosu aşağıdaki gibi verilebilir:

Süper Küresel Açıklama

$GLOBALS Kullanıcının tanımladığı bütün süper küresel değişkenleri içerir.

$_SERVER Sunucu bilgilerini içerir.

$_GET Kullanıcı tarayıcısının adres çubuğundan gönderilen veriler

$_POST Kullanıcıdan sunucuya POST metodu ile gönderilen veriler

$_FILES Sunucuya aktarılan dosyalar

$_COOKIE Kullanıcıda bırakılan çerez bilgileri

$_SESSION Oturum bilgileri

$_REQUEST $_GET, $_POST ve $_COOKIE verilerinin tamamını içerir.

Süper küresel değişkenler PHP diline 4.1.0 sürümünde dâhil

olmuştur.

Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 2

(3)

$_ENV Ortam değişkenleri

Tablo 10.1: PHP’nin sağladığı super değişkenler

İnternet programcıları, geliştirdikleri PHP kodlarında barınan değişkenleri önlerine “global” ifadesi ekleyerek süper küresel bir hâle dönüştürebilirler. Ancak çok dikkat edilmelidir ki, “$_” ifadesi ile başlayan süper küreseller, kötü niyetli kullanıcıların odağındadır. Sunucuya yapılan saldırılar yoğun bir şekilde bu değişkenler kullanılarak yapılmaktadır. Bu nedenle süper küresel değişkenlere doğrudan erişim asla önerilmemektedir.

Geliştirilen bir uygulamada süper küresel değişkenlere erişmek için de fonksiyon yazılabilir. Bu fonksiyon ile süper küresel değişkenden alınan verinin içeriği kontrol edilerek istenmeyen durumlara karşı önlem alınmış olacaktır.

Örneğin süper küresel değişken bilgisini inceleyen fonksiyon, değişken içerisinde hoş olmayan bir girdi tespit ederse (örn. “SELECT UNION” gibi) geriye bilgi göndermeyerek uygulamanın ilerleyişini durduracaktır.

Sunucu Değişkeni

PHP tarafından rezerve edilen bir değişken olan $_SERVER dizisi başlıklar, istemci bilgileri ve betiklerin konumları gibi bilgileri taşımaktadır. Bu değişkenin içeriğini Apache veya IIS gibi sunucu servisleri oluşturmaktadır. Bu nedenle bütün

$_SERVER değerleri her sunucuda oluşturulmayabilir.

Sunucunuzun sağladığı $_SERVER değişkeni bilgilerini görebilmek için aşağıdaki kod parçasını yazabilirsiniz:

Resim 10.1: Süper küresel değişken içeriği için PHP kod örneği Süper küresel

değişkenler, kontrol edilmeden veri tabanı

sorgularına gönderilmemelidir.

(4)

Resim 10.2: $_SERVER değişkeninin içeriği

Resim 10.2’de içeriğinin bir kısmı verilen $_SERVER değişkeninin bir dizi (array) tipine sahip olduğunu ilk satırdan görebiliriz. PHP kodlarında diğer dizilere erişim sağlanan yöntemi kullanarak $_SERVER değişkeninin sakladığı bilgilere erişmek mümkündür.

$_SERVER değişkeninin barındığı bazı bilgiler özellikle sıkça kullanılmaktadır.

Bu bilgileri ve örnek sonuç değerleri aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:

Kullanıcı IP adresi

Uygulamayı kullanan kişinin IP adresini almak için REMOTE_ADDR değeri kullanılmaktadır. Bu IP adresi kişinin bilgisayarının yerel IP adresi değil, internet sağlayıcısının kişinin kullandığı modem veya bir başka bağlantı aygıtına atadığı IP adresidir. IP adresini alabilmek için kullanılacak kod ve ekran görüntüsü aşağıdaki gibi verilebilir:

Resim 10.3: Kullanıcının IP adresinin alınması için PHP kodları

(5)

Resim 10.4: IP adresinin ekran çıktısı

Resim 10.4’te görüntülediğimiz IP adresinin yerel bir adres olan 127.0.0.1 olarak görüntülenmesinin nedeni, WampServer ile kendi bilgisayarımıza sunuculuk yaptırmamızdan kaynaklanmaktadır. Normal şartlar altında bu değer 90.32.122.41 gibi bir değere sahip olacaktır. Sahip olduğunuz IP adresini öğrenmek

için http://www.whatismyip.com/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

Kişinin yaptığı işlemler kayıt altına alınacağı zaman mutlaka her işlemin yanında bu şekilde bir IP adresi bulunmalıdır. Çünkü kişi aynı tarayıcı veya cihazla bağlantı değiştirerek işlem yapabilir.

Kullanıcı tarayıcısı

Uygulamayı ziyaret eden kişinin IP adresinin yanı sıra kullandığı işletim sistemi ve tarayıcıya ait bilgiler de elde edilebilir. Bu bilgiler, beklendiği gibi Internet Explorer, Windows 7 gibi değerleri doğrudan içermez.

Tarayıcı bilgilerine erişmek için HTTP_USER_AGENT değişkeninin sahip olduğu bilgiden yararlanılır. Bu bilgiyi kullanmak için gerekli PHP kodu ve örnek ekran çıktısı aşağıdaki gibi olabilir:

Resim 10.5: Tarayıcı bilgisinin alınması için PHP kod örneği

Resim 10.6: Örnek bir tarayıcı bilgisi IP adreslerini kayıt

altında tutmayı unutmayınız.

(6)

Kişinin tarayıcı bilgisinin kullanıldığı önemli noktalardan biri güvenliktir. Bu bilgiden yararlanarak üretilen eşsiz bir kod (örn. MD5) kullanılarak oturum çerezi oluşturulur. Bu şekilde uygulamanızda var olabilecek bir XSS açığına yönelik saldırılar devre dışı kalacaktır.

Tarayıcının sahip olduğu değerleri okunabilir bir formatta görebilmek için https://github.com/cbschuld/Browser.php adresindeki GitHub projesini inceleyebilirsiniz.

Yönlendiren adres

HTTP_REFERER değeri ile kullanıcının, ziyaret edilen sayfaya gelmeden önce ziyaret ettiği yönlendiren sayfa bilgisi bulunabilir. Ancak dikkat edilmelidir ki, bu bilgi her zaman var olmayabilir.

Yönlendiren adres bilgisini alabilmek için gerekli olan kod örneği aşağıdaki gibi verilebilir.

Resim 10.7: Yönlendirme bilgisi için PHP kod örneği

Yukarıdaki kod parçası sonrasında bir hata mesajı alabilirsiniz. Hata almadan sonucu görebilmek için başka bir sayfadan; yukarıdaki kodu yazdığınız sayfaya bağlantı (link) verin ve tıklayarak ulaşın. Bu şekilde yönlendirme yapılmış olacağı için HTTP_REFERER değeri boş olmayacak ve hata mesajı almayacaksınız.

Kök dizin

İnternet uygulamasının yayınlandığı servisin kök dizininin fiziksel dosya yolunu belirtmektedir. Bu şekilde “include” yaparak uygulamanıza dâhil ettiğiniz PHP kodlarına kesin yollar belirtebilirsiniz. Ayrıca; fiziksel dosya işlemlerinde de kök dizin bilgisine sıkça ihtiyaç duyulmaktadır.

Kök dizin bilgisi, uygulamanıza bağlı değildir. İç içe dizinlerden oluşmuş birden fazla doküman olsa da hepsinde aynı sonuç alınacaktır.

Sunucunun kök dizin bilgisini almak için DOCUMENT_ROOT değişkeni kullanılır. Bilgiyi alabilmek için kullanılabilecek örnek kod ve tarayıcıda oluşturduğu ekran n çıktısı aşağıdaki gibi verilebilir:

Resim 10.8: Sunucunun kök dizinini almak için kod örneği Tarayıcı bilgilerine

erişmek için gerekli ayarlamalar yapıldıktan

sonra get_browser() fonksiyonu kullanılabilir.

(7)

Resim 10.9: Örnek kök dizin çıktısı

Port bilgisi

Kullanıcının sunucu ile haberleşmek için kullandığı portu almak için REMOTE_PORT değişkeni kullanılır. Bilgiyi alabilmek için kullanılabilecek örnek kod ve tarayıcıda oluşturduğu ekran çıktısı aşağıdaki gibi verilebilir.

Resim 10.9: Örnek kök dizin çıktısı

Resim 10.8: Sunucunun kök dizinini almak için kod örneği

Host bilgisi

Sunucunun host bilgisini almak için HTTP_HOST değişkeni kullanılır. Bilgiyi alabilmek için kullanılabilecek örnek kod ve tarayıcıda oluşturduğu ekran çıktısı aşağıdaki gibi verilebilir:

Resim 10.8: Sunucunun kök dizinini almak için kod örneği Kök dizin bilgileri,

Windows ve Linux sunucularında farklı

ayarlamalar gerektirebilir.

(8)

Resim 10.8: Sunucunun kök dizinini almak için kod örneği

Oturum değişkeni

Genellikle üyelik yöntemi kullanan internet uygulamalarında ziyaretçilerin giriş yapabilmeleri için, kullanıcı adı ve şifre ile doğrulama yapılmaktadır. Oturum değişkenleri bu doğrulamayı sunucu hafızasında tutarak ziyaretçiden her

defasında aynı bilgilerin istenmesinin önüne geçmektedir.

Oturum değişkenleri ayrıca yetki gerektiren PHP sayfalarının ilk satırlarında kontrol edilerek oturumun açılıp açılmadığı teyit edilir. Bu şekilde yetki gerektiren sayfaların oturum açılmadan görülmesinin önüne geçilir.

Oturum değişkeni $_SESSION’dur. Bu değişken, oturum açılmadan kullanılmaya çalışılırsa aşağıdaki gibi bir hata çıktı sonucu alınabilir.

Resim 10.10: Tanımlanmamış oturum değişkeni hatası

Oturumun başlatılması

Oturum değişkeninin kontrol edilmesi, bir değerin oturum değişkeninde saklanması gibi işlemlerin yapılabilmesi için sayfanın ilk satırlarında oturumun başlatılması gerekir. Geliştiriciler, kontrol işlemlerinde oturumun başlatılmış olmasını değil; oturum değişkeni içindeki bilginin doğruluğunu dikkate alırlar.

Bir oturumun başlatılması için aşağıdaki kod parçasında görülen fonksiyon çalıştırılır:

Resim 10.11: Oturumun başlatılması için gerekli kod Bu fonksiyon doküman içerisinde sadece bir defa yazılmalı ve bu

fonksiyondan önce ekrana çıktı gönderen “echo” gibi bir kod kullanılmamalı ve

<?php satırından önce boşluk veya veri bulunmamalıdır. Aksi takdirde ekrana daha önce oturumun başlatıldığına dair bir uyarı mesajı gelecektir. Bu mesajın

görüntüsü aşağıdaki gibi verilebilir:

Oturumu başlatmadan önce daha önce bir

oturum başlatılıp başlatılmadığını kontrol

edebilirsiniz.

(9)

Resim 10.12: Oturumun daha önce başladığını belirten hata mesajı Normal şartlar altında geliştirici, bir sayfa içerisinde iki defa oturum başlatacak olan fonksiyonu çağırmaz. Bu durum genellikle sayfaya daha sonra eklenen (include) PHP kodlarının içerisinde de oturum başlatma komutu olması hâlinde ortaya çıkacaktır. Bu durumun önüne geçmek için 1. Ünite’de anlatılan hata gizleme metotlarından birini kullanabiliriz.

Aşağıdaki kod örneğinde oturumun daha önce başlaması hâlinde ekranda belirecek hatayı gizlemesi için fonksiyonun önüne “@” işareti eklenmiştir:

Resim 10.13: Oluşabilecek hata ve uyarı bildirimlerinin ekrana verilmesini engellemek için

“@” ifadesinin eklenmesi

Oturum başlatıldıktan sonra $_SESSION dizisine, istenen bir değişken eklenebilir. Bu değişken için genel olarak “kullanıcı adı” seçilmektedir. Ayrıca oturum değişkeninin içerisine yetki derecesi, yetkili olduğu uygulamalar gibi detay bilgileri de eklenebilir. Bu şekilde bir süper küresel değişkenin içerisine aktarılan veriler, oturumun başlatıldığı her sayfada, birbirine aktarılmaya ihtiyaç

duyulmaksızın kullanılabilir.

Oturumun sonlandırılması

Kullanıcıların uygulamadan güvenli çıkış yaparak ayrılmaları durumunda, sunucu tarafında da oturum değişkeninin boşaltılması ve oturum sonlandırıcı fonksiyonun çalıştırılması gerekir.

Oturumu sonlandırmak için aşağıdaki kod örneği kullanılabilir:

Resim 10.16: Oturumun kapatılması için PHP kod örneği

COOKIE Değişkeni

Bu değişkenin Türkçe anlamı “çerez”dir. Bu değişken sayesinde kullanıcının tarayıcısında veriler saklayabilir ve bu verileri daha sonra kullanabiliriz. Örneğin kullanıcı adını cookie değişkenine atayabilir, kişinin sonraki girişlerinde kullanıcı adını istememize gerek kalmayabilir. Ancak cookie değişkenin değeri tarayıcıda PHP hatalarını

gizlemek için sayfanın başına error_reporting(0);

yazabilirsiniz.

(10)

kayıtlı olduğundan dolayı şifre gibi gizli bilgiler bu değişkene atanmamalıdır. Çünkü kullanıcı internet cafe gibi birçok kişinin aynı bilgisayarı kullandığı bir ortamdan sisteme giriş yaptığında ondan sonra gelen kişi, kullanıcının şifre bilgilerini ele geçirebilir.

Not: Cookie değişkenini bütün tarayıcılar desteklemeyebilir.

PHP’de cookie tanımlaması setcookie fonksiyonu sayesinde yapılır.

Yukarıdaki örnekte çerez adında cookie tanımlayarak değer olarak “ATA- AOF” değerini atadık. Yukardaki cookie değeri tarayıcı kapandığında silinecektir.

Daha uzun süreli cookie oluşturmak istiyorsak setcooki fonksiyonumuza üçüncü parametre olarak saniye cinsinden değer atamalıyız.

Yukarıdaki örnekte set cookie fonksiyonuna üçüncü parametre olarak time() + (60*60*24) gönderdiğimiz için setcookie fonksiyonun önce time() fonksiyonu ile şu anki zaman bilgisini aldı üzerine 60*60*24 = 86400 saniye (86400 saniye bir gün eder) ekledi. Bu süre geçtikten sonra, yani bu cookie değerini oluşturduğumuzdan sonraki gün cookie değeri silinecektir.

Cookie değeri silinmek isteniyorsa yine setcookie fonksiyonunu kullanılır ancak bu defa fonksiyonun zaman parametresine geçmiş biz zaman değeri verilir:

Resim 10.16: Oturumun kapatılması için PHP kod örneği Cookie çağırmak için $_COOKIE global değişkeni kullanılır.

Resim 10.16: Oturumun kapatılması için PHP kod örneği Yukarıdaki örnekte daha önceden oluşturulan cookie değeri ekrana yazdırılmıştır.

(11)

Öd ev

•Oturum kontrolü yaptıktan sonra kullanıcı ip adesini fiziksel dosyaya kaydeden bir uygulama geliştirin.

•Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan

“Ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.

(12)

Öz et

•İnternet programları için tutulan işlem kayıtlarının detayları:

yapılan işlemin adı, kullanıcıdan alınan bilgi, zaman ve ip adresi gibi değişkenleri barındırmalıdır. Bu değişkenler içerisinde bulunan “ip adresi” bilgisi, süper küresel değişken olan

$_SERVER içerisinde; alınan bilgi ise $_REQUEST süper küresel değişkeninde yer almaktadır.

•Global değişkenler veya süper küreseller, uygulamanın her anında mevcut bulunurlar. Bu değişkenlere erişmek için özel bir fonksiyon yazmaya ihtiyaç yoktur. İki boyutlu diziler hâlinde bekleyen bu değişkenler, belirli özel anahtarlar kullanmaktadır.

•PHP’de bulunan süper küreseller ön tanımlıdır. Ancak geliştirici bu değişkenlere müdahale ederek içeriğini değiştirebilir. Bir başka ifadeyle; bir fonksiyon içerisinde $_POST gibi bir süper değişken kullanacaksanız, bu değişkeni fonksiyona parametre olarak göndermenize gerek yoktur; fonksiyon içerisinde doğrudan kullanabilirsiniz.

•İnternet programcıları, geliştirdikleri PHP kodlarında barınan değişkenleri önlerine “global” ifadesi ekleyerek süper küresel bir hâle dönüştürebilirler.

•PHP tarafından rezerve edilen bir değişken olan $_SERVER dizisi başlıklar, istemci bilgileri ve betiklerin konumları gibi bilgileri taşımaktadır.

•Uygulamayı kullanan kişinin IP adresini almak için

REMOTE_ADDR değeri kullanılmaktadır. Bu IP adresi kişinin bilgisayarının yerel IP adresi değil; internet sağlayıcısının kişinin kullandığı modem veya bir başka bağlantı aygıtına atadığı IP adresidir.

•Tarayıcı bilgilerine erişmek için HTTP_USER_AGENT değişkeninin sahip olduğu bilgiden yararlanılır.

•Oturum değişkeninin kontrol edilmesi, bir değerin oturum değişkeninde saklanması gibi işlemlerin yapılabilmesi için sayfanın ilk satırlarında oturumun başlatılması gerekir.

(13)

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Süper küresel değişkenler PHP diline hangi sürümde dâhil olmuştur?

a) 5.2.0 b) 4.4.0 c) 4.3.0 d) 4.2.0 e) 4.1.0

2. Aşağıdakilerden hangisi bir süper küresel değişken değildir?

a) $SUPER b) $_POST c) $_GET d) $_SERVER e) $_SESSION

3. Aşağıdaki değişkenlerden hangisi bir süper küresel değişkendir?

a) $SUPER b) $GLOBALS c) $POST d) $GET e) $SESSION

4. Aşağıdakilerden hangisi sunucu bilgilerini içeren süper küresel değişkenlerdir?

a) $_POST b) $_SESSION c) $_SERVER d) $_GET e) $_REQUEST

5. Kullanıcıya ait IP adresi, tarayıcı bilgisi gibi değerler hangi süper küresel değişken içerisinde mevcuttur?

a) $_POST b) $_GET c) $_SESSION d) $_SERVER e) $_ENV

6. Kullanıcının işletim sistemi bilgisi $_SERVER değişkeninin hangi değerinde yer almaktadır?

a) $_SERVER[ “HTTP_USER_AGENT” ] b) $_SERVER[ “REMOTE_ADDR” ] c) $_SERVER[ “HTTP_REFERER” ] d) $_SERVER[ “DOCUMENT_ROOT” ] e) $GLOBALS[ “HTTP_USER_AGENT” ] Değerlendirme

sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer

alan “Bölüm Sonu Testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz.

(14)

7. Sunucuya ait kök dizin bilgisi $_SERVER değişkeninin hangi değerinde yer almaktadır?

a) $_SERVER[ “HTTP_USER_AGENT” ] b) $_SERVER[ “DOCUMENT_ROOT” ] c) $_SERVER[ “HTTP_REFERER” ] d) $_SERVER[ “REMOTE_ADDR” ] e) $_SERVER[ “REMOTE_PORT” ]

8. Sunucuda bir oturumu başlatmak için hangi PHP fonksiyonu çalıştırılır?

a) session_id() b) session_encode() c) session_decode() d) session_destroy() e) session_start()

9. Kullanıcıya ait oturum bilgileri hangi süper küresel değişken içinde saklanmalıdır?

a) $_REQUEST b) $_POST c) $_ENV d) $_SESSION e) $_SERVER

10. Aşağıdakilerden hangisi bir oturum bilgisinin, $_SESSION süper küresel değişkenine doğru eklenmesine örnektir?

a) $_SESSION[“degisken”] = $deger;

b) $_SESSION[“degisken”] == $deger;

c) $_SESSION[“degisken”] === $deger;

d) $_SESSION[“degisken”] != $deger;

e) $_SESSION[“degisken”] >= $deger;

Cevap Anahtarı 1.E, 2.A, 3.B, 4.C, 5.D, 6.A, 7.B, 8.E, 9.D, 10.A

(15)

YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR

Tatros, K. MacIntyre, P. Lerdorf, R. (2013). Programming PHP, O’Reilly Media.

Forbes, A. (2013). The Joy of PHP: A Beginner's Guide to Programming Interactive Web Applications with PHP and mySQL, Paperback.

Welling, L., Thomson, L. (2009). PHP and MySQL Web Development (4th Edition), Pearson Education.

Powers, D. (2010). PHP Solutions: Dynamic Web Design Made Easy, Apress.