Türkiye V Tarım Ekonomisi Kongresi 18-20 Eylül 2002 Erzurum
E rzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti
Ramazan ÇAKM AKÇI1 Atilla KESKİN2
1 Erzurum Şeker Fabrikası, Erzurum.
2 Atatürk Üniversite Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Erzurum.
faks: 442 236 0958 c-posta: akeskin@atauni.edu.tr
ÖZET Bu araştırmanın amacı, 1990-2000 yılları arasında Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında şeker pancarı, buğday, palales, arpa, ayçiçeği, yonca, çayır, kuru fasulye ve lahana üretiminde girdileri ve bu girdilerin üretime katılma oranları belirlemek ve üretim analizi yapmaktır Veri toplama kaşıt yöntemiyle yapılmıştır Yapılan toplu değerlendirmeler sonucu, şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği, fasulye, yonca, çayır otu, buğday vc arpa için, dekara insan ış gUcü gerektinimı sırasıyla 91, 89, 63, 45, 34, J3, 9, 7, 6 saat ve dekara ortalama verim sırasıyla 3 178, 2200, 4636, 189, 115, 950, 434, 206. 223 kg olduğu belirlenmiştir Şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği, fasulye, yonca, çayır otu, buğday vc arpa için, dekara insan iş gücünün toplam maliyet içindeki oranı sırasıyla % 53 I, 38 2, 29 8, 53 7, 44 7. 30 5, 34 5, 16.9. 8 9; makine ış gücünün üretim maliyeti içindeki oranı ise sırasıyla % 21 8, 23 1, 17 5, 15 6, 19 6, 23.2, 19 3, 40 6. 38 4 alarak tespit edilmiştir En fazla ış gücü şeker pancarı, en az iş gücü buğday ve arpa Üretiminde belirlenmiş ve insan ış gûcu bakım ve hasat, makine ış gücü toprak işleme, hasat- harman ve faşıma işlerinde kullanılmıştır Son 5 yıllık ortalamalara göre gelir- gider farkı en yüksek ürünler sırasıyla lahana, patates, fasulye, şeker pancarı vc yonca olurken, en yüksek kârlılık oranı yoncada belirlenmiştir
A nahtar Kelimeler; Şeker Pancarı, Üretim Maliyetleri
Production Cost and Mechanization of Sugarbeet and Competative Crops in Erzurum
ABSTRACT The objeetive of this study is to determine the inputs and their ratio in thc production cost for sugar beet, whcat, potato, barley, s u n f lc n v c r , a If a l fa, h a y , b c a n s a n d c a b b a g c a n d m a k e production analysis. Data colleclion has been done through recordıng.
A c c o r d m g to the results of c u m u l a lı v e cvaluations, it h a s been found that labor nequirernems for sugar beet, cabbage, potato, surflovver, bcans. a İfa İfa , h a y , w h e a t a n d b a r le y h a ve b e e n 91, 89, 6 3 , 45, 34, 13, 9, 7, 6, hours respeetively and average yields per decar havc been 3178, 2 2 0 0 . 4 6 3 6 , 1 8 9 , I 1 5 , 9 5 0 , 4 3 4 , 2 0 6 , 223 k g . respeetively. The percentagc of labor cost in taLal cost for sugar beet, cabbagc, potato. s u n f lo v v e r , b e a n s , aIfa 1 fa, lıa y , vvheat and barley are % 53.1. 38.2, 29.8, 53.7, 44.7, 30.5, 34.5, 16.9, 8.9 respeetively. The
p r o p o r t ıo n s o f the c o s t of meehanizalion in toLal are % 21.8, 23.1, 17.5, 15.6, 19.6, 23.2, 19.3, 40.6, 38.4 respeetively. Sugar bed requıred the h ig h c s t icvel o f la b o r vvhere vvheat and barley rcquired the leaat. El um an labor was used in treatment, harvest, tillage, and trmnıporutıon v v o r k s The dılTerence b e lv v e e n thc cost and benefıt has been thc lowesl in cabbage ıhan polatoes, beans, sugar beet, and
alfalfa Alfalfa has the h ıg h e s t o f profıtabılity.
Key Marda: Sugar beet, Production cost.
1. GİRİŞ
Tarımsal amaçlı yatırımlar, taban fiyatlarının saptanması, çiftçilerin uygun üretim planlamasını gerçekleştirebilmesi ve birim alandan çiftçi gelirinin yükseltilebilmesi için tarımsal ürünlerin üretim maliyetlerinin belirlenmesi gerekli olmaktadır.
Ayrıca kırsal alt yapıyı düzenlemekle görevli kuruluşların, toprak, sermaye ve emek gibi üretim kaynaklarının optimum kullanımı ve tarımsal yatırım projelerinin ekonomik analizlerinin yapılabilmesi için tarımsal ürünlerin üretim maliyetlerinin belirlenmesine ihtiyaç vardır
Ülkemizin değişik bölgelerinde yürütülen maliyet etüdü çalışmalarında üretim girdilerinin toplam maliyet içindeki payı oldukça değişik bulunmuştur, örneğin bir dekar için gerekli insan iş gücü, şeker pancarında 111-64 h (Özden, 1986; Ören, 1994;
Akınerdem ve Ark., 2002), kuru fasulyede 36-65 h
(Özkan, 1993; ören, 1994), yoncada ise 27-9 h (Kolçak, 1991; Özkan, 1993; Ören, 1 9 9 4 ) , arpa 8-11
h (Anon., 1985-2001; Güney ve öztürk, 1979)
arasında değiştiği belirlenmiştir. Türkiye şeker fabrikaları maliyet etüdü sonuçlarına göre(Anon„, 1965- 2000) Şeker pancarında 1960’lı yıllarda 150
180 h/da olan işçilik, 1970, 1980 ve 1990’h yıllarda 130-150, 80-1 10 ve 70-80 h/da düzeyine inmiştir Bölgede verimlilik sıralamasında tahıl, yağlı tohumlar ve yumru bitkilerde Türkiye ortalamasının altında, endüstriyel bitkiler ve yem bitkilerinde ise üzerinde bir çıktı elde edildiği bi Idirilmiştir(Anon., 1998).
Makro düzeyde planlamanın başarısı, işletme düzeyinde yapılacak planlama ve girdi-çıktı katsayılarına bağlıdır. Tarımsal ürünlerin maliyeti ürün miktarı değişken olan üretici gelirinin
R. ÇAKMAKÇI, A. KESKtN
belirsizliğini azaltma ve gelir artışı sağlamada önemlidir. Ülkemizde izlenen tarım politikalarının kararsızlığı fiyatların yıldan yıla değişiklik göstermesine neden olmaktadır. Her yıl bazı ürünler fazla bazıları ise az üretilmekte ve fiyatlar sürekli dalgalanmaktadır. Bu araştırmada Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında yetiştirilen temel ürünlerin maliyetleri belirlenmesi ve ekonomik analizinin yapılması amaçlanmıştır. Yörede yaygın olarak yetiştirilen ve ekonomik önemi olan ürünlerin karşılaştırılması yapılarak ekonomik üretim planlamasının yapılabilmesi, hangi ürünün karlı olduğunun belirlenmesi, maliyetlerin düşürülmesi için gerekli kriterlerin ortaya konulması, tarımsal girdilerin azaltılabilmesi için objektif kriterlerin ortaya konulması ve bölgesel tarımsal projelerin planlanmasında yararlanılabilmesi amaçlarıyla bu araştırma uzun yıllık bir süreyle planlanmıştır.
2. METERYAL VE METOT
Bu araştırma Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında şeker pancarı ve rakip ürünlerin masraf maliyet ilişkileri ve mekanizasyon tekniğinde görülen değişikliklerin ortaya konulması amacıyla yürütülmüştür. Şeker pancarı ve buğday için her yıl 3 tarla; patates, arpa, ayçiçeği, yonca ve çayır için her yıl birer tarla olmak üzere 1990-2001 yıllarında maliyet etüt çalışmaları yürütülmüştür. Ayrıca her bitki için 1 tarla olmak üzere, 1994 yılından itibaren fasulye, 1997 yılından itibaren ise lahana maliyet etüdü çalışmaya dahil edilmiştir.
Seçilen işletmenin üretim yapılan bölgeyi temsil edebilecek şekilde dağılımına özen gösterilmiştir.
Etüt tarlaları yörede yaygın olarak uygulanan tarım tekniğini temsil edebilecek ve kayıt tutabilecek gönüllü çiftçiler arasından seçilmiştir. Araştırmaya konu olan kültür bitkilerinin seçiminde bitkilerin yoğun olduğu yörelerin seçimi, tarım kültürünün, topografyanın, toprak yapısının ve iklim gibi faktörlerin fazla farklılık göstermemesine dikkat edilmiştir.
Veri toplama işlemi çiftçi tarlalarında kayıt metoduyla yürütülmüştür. Veriler tek ürün kayıt ve anket metoduna göre yapılmıştır. Her yılın sonbaharında köylere gidilerek çiftçilere çiftçi kayıt defterleri verilmiş, yapılan işlemler defterlere işlenmesi sağlanmıştır. Ekim hazırlığı başlamadan önce tarlaların alanları ölçülmüştür. Etüt yapılan işletmeler tarımsal işlemlerin yoğun olduğu dönemlerde daha sık olmak üzere sürekli izlenmiş, kayıtlar bizzat tutulmuş, kayıtlar gözden geçirilmiş, işletmelere ait insan işgüçleri erkek iş birimine çevrilmiştir. Ürünlerde kullanılan işgücü cinsiyet, yaş ve üretim yılında çalışılan sürelere göre belirlenmiş ve erkek iş birimine çevrilmiş, insan işgücüne traktör sürücülerinin işgücü dahil edilmiştir.
Yaş G r u p la n E r k e k K a d ın
7-14 0.50 0.50
15-49 1.00 0.75
50 0.75 0.50
İşletmelerde üreticilerin tarım şekline herhangi bir etkide bulunulmamış, çiftçilerin uygulamaları benimsenerek yapılan çalışmaların tümü kaydedilmiştir. Arazi kirası benzer özelliklere sahip arazileri kiraya veren ve kiralayanlarla yapılan görüşmelerle saptanmış ve ortalamaları alınmıştır.
Üretim girdilerinin birim fiyatları üreticinin girdiyi kullandığı dönemdeki fiyatlar dikkate alınarak kaydedilmiştir.
Dekara üretim maliyetleri toplam üretim harcamalarından yan ürün geliri düşülerek hesaplanmıştır. Yan ürünü bulunmayan ürünlerde dekara üretim harcamaları, dekara üretim maliyeti olarak alınmıştır. Elde edilen veriler dekara çevrilmiştir. Dekara verim ile ürün satış fiyatı çarpılarak gayrisafi üretim değeri hesaplanmıştır.
Çeşitli giderler, masraflar toplamının % 5' i, yönetim giderleri ise masraflar toplamına çeşitli giderlerin eklenmesiyle bulunan değerin % 3’ ü şeklinde hesaplanmıştır. Arazi kirası yörede her yıl oluşan raiç değerlere göre belirlenmiştir. Bu değerin dekara maliyet miktarına bölünmesiyle karlılık oranı bulunmuştur Toplu değerlendirmeler ortalama üretim girdileri, tartılı aritmetik ortalama ile bulunmuştur.
3. BULGULAR VE TARTIŞMA
Araştırma yörede ekonomik önemi olan, şeker pancarı, patates,buğday, yonca, arpa, çayır otu ve ayçiçeği olmak üzere 7 ürün üzerinde 1990-2001 yılları arasında 12 yıl süreyle yürütülmüştür (Tablo 1-4). Ayrıca araştırmaya 1994 yılında fasulye, 1997 yılında ise lahana dahil edilmiştir. Araştırmaya alman ürünlerin üretiminde kullanılan üretim girdilerinin üretime katılma miktarları belirlenip, yıllar itibariyle dekara maliyetleri saptanmıştır.
Yörede ürünlerin üretiminde emek-yoğun üretimin hakim olduğu belirlenmiştir. On iki yıllık ortalamalara göre dekara 91 saat insan iş gücü kullanımıyla şeker pancarı en fazla emek gerektiren ürün olarak belirlenmiş bunu 89 saat/da ile lahana ve 63 saat/da ile patates takip etmiştir (Tablo 1-.
Ayçiçeği, fasulye, yonca,çayır otu, buğday ve arpa yetiştiriciliğinde dekara sırasıyla 45, 34, 13, 9, 7 ve 6 saat işçilik kullanılmıştır (Tablo 1-4).
147
Erzurum Y öresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ü rünlerin M ekanizasyon ve Ü retim M aliyeti
Tablo I Şeker Pancarı (a) ve Patates (b) M aliyet Etüt Sonuçları ( x 1000 TL)
FtÜt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
ŞEKER PANCARI
Kira 9 66 133 255 280 660 1722 2933 4642 6952 13611 17336
Gübre 68 59 60 398 213 738 1100 1036 1978 4094 7051 12556
İşçilik 165 298 509 1035 1576 3231 5834 13147 23094 32679 52056 71297
Çeki gücü 31 53 106 191 460 805 1953 3898 7019 13361 24169 31980
Tohum 0 0 0 22 15 142 44 310 956 691 1488 2026
Diğer 41 56 111 139 50 154 349 194 397 2486 3762 6816
Mas. TOPLAM 314 532 919 2040 2594 5730 11002 21518 38086 60263 100465 142011
Genel Toplam 338 570 982 2184 2782 6143 11758 23032 40812 64607 107544 152172
Verim (kg/da) 3004 3400 3104 3082 3080 3189 3047 3132 3408 3431 3102 3158
Ürün fiyatı TL/kg 0.12 0.24 0.38 0.54 1.09 3 01 5.29 12.61 19.98 30.45 39.77 52.30
Ürün maliyeti TL/kg 0.10 0.16 0.29 0.63 0.76 1.71 3.47 6.33 11 09 17.21 2967 41.06
Ürün geliri TLZda 372 813 1189 1673 3369 9598 16140 39494 68088 104484 123366 165163
Y. ürün gelin TL/da 22 35 75 235 450 700 1200 3200 3000 5550 15500 22500
Toplam gelir Tl/da 394 848 1264 1908 3819 10298 17340 42694 71088 110034 138866 187663
Net gelir TL/da 56 278 282 -276 1037 4155 5582 19662 30276 45427 31322 35491
Toplam işçi (saat/da) 96 104 96 112 104 100 94 92 76 73 71 72
PATATES
Kıra 36 83 150 250 300 1000 2000 4000 8000 10000 12000 15000
Gübre 24 59 61 196 567 1196 1495 1938 4156 6048 10993 18500
İşçilik 247 421 683 529 1070 2540 4935 7700 14900 19700 35800 64300
Çeki gücü 37 57 113 266 551 1090 1821 3800 10000 15000 18400 38500
Tohum 158 187 311 250 750 2150 4250 5000 14000 6000 37500 75000
Diğer 16 44 52 119 234 501 1022 3813 5415 6660 5280 3500
Mas. TOPLAM 518 851 1369 1610 3472 8477 15523 26251 56471 63408 119973 214800
Genel Toplam 557 914 1468 1721 3730 9085 16625 26951 60421 67760 128773 231084
Verim (kg/da) 2025 1929 2150 2600 2450 2600 2300 2100 1500 2400 2350 2000
Ürün fiyatı TL./kg 0.47 0.4 0.8 12 3.0 8.0 12.0 12.0 60.0 40.0 90 0 130.0
Ürün maliyeti TL./kg 0.28 0.47 0.66 0.52 1.52 3.49 7.23 12.83 40.28 28.23 54.79 115.54
Toplam gelir TL./da 952 772 1774 3120 7350 20800 27600 25200 90000 96000 211500 260000
Net gelir TL./da 395 -142 306 1399 3620 11715 10975 -1751 29579 28240 82727 28916
Toplam işçi (saat/da) 112 120 122 36 48 54 52 52 43 34 35 43
Tablo 2. Buğday (a) ve Y onca (b) M aliyet Etüt Sonuçları ( x î 000 TL )
F.töt vılı 19<X) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 19 99 2 0 0 0 2 0 0 1
B U Ğ D A Y
Kira 12 23 33 138 234 444 1150 1663 3000 3630 4000 7000
Gübre 4 5 6 20 58 179 226 658 1053 1829 3624 7374
İşçilik 16 24 38 75 157 300 850 1360 2353 4344 1947 7580
Çeki gücü 36 49 54 203 319 668 858 1615 4292 7200 12339 18191
Tohum 16 18 20 71 108 199 273 489 1385 1547 1980 3623
Diğer 4 5 3 15 16 405 381 275 745 60
Mas. T O P L A M 88 124 154 522 892 1790 3 3 5 7 61 90 12464 1 8 8 2 5 2 4 6 3 5 4 3 8 2 9
Genel T op lam 94 132 164 553 946 1899 3 5 3 7 65 59 13235 20 061 2 6 3 1 7 4 6 8 2 9
Verim (kg/da) 126 136 200 200 220 211 190 235 245 250 184 276
Ürün fiyatı TL/kg 0.87 0.99 1.48 4.00 4.95 12.46 20.15 43.51 62.00 80.44 102.00 169.00
Üriln maliyeti TL/kg 0.54 0.65 0.22 1.18 1.0 5.21 9.53 13.58 41.03 56.11 5 4 9 8 78.29
Ürün geliri TL/da 109 135 297 800 1089 2630 3828 10224 15190 20111 18768 4 6 6 4 4
Y. ürün geliri TL/da 25 44 120 317 727 800 1725 3367 3183 6037 16200 2 5222
Toplam gelir TLVda 134 179 417 1117 1816 3430 5553 13591 18373 26148 34968 7 1866
Net gelir TL/da 40 47 253 564 870 1531 2016 7032 5138 6087 8651 2 5 0 3 7
Toplam işçi (saat/da) 8 8 8 8 7 6 7 9 6 7 4 8
Y O N C A
Kira 40 125 250 600 650 700 2500 4350 5000 4000 10000 12000
Gübre 12 44 37 - - - - 567 1303 1246 1560
İşçilik 102 163 408 500 608 587 1075 1239 3282 6238 7048 9 860
Çeki gücü 28 22 114 100 310 482 719 1400 1544 7643 4830 6 5 0 0
Diğer 49 61 102 98 116 - - 661 1065 _
Mas. T O P L A M 231 415 911 1298 1684 1769 4294 76 50 11458 1 9 184 2 3 1 2 4 2 9 9 2 0
Genel Toplam 246 438 965 1355 1768 1856 4440 77 54 11984 20421 2 4 1 9 3 3 1 3 8 0
Venm (kgyda) 1084 1250 1 100 1225 967 875 875 600 1065 800 820 750
Ürün fiyatı TL./kg. 0.3 0.3 0.9 L4 3.2 4.0 5.5 18.0 15.0 25.5 90.0 105.0
Ürün maliyeti TL./kg. 0.23 0.35 0.89 1.11 1.83 2.12 4.91 12.92 11.25 25.52 29.50 4 1 .8 4
Toplam gelir TL./da. 298 344 990 1715 3094 3500 4813 10800 15975 20400 73800 7 8750
Net gelir TL./da. 52 -94 25 360 1326 1644 373 3046 3991 -21 49607 4 7 3 7 0
Toplam işçi (saat/da) 32 24 30 10 8 8 10 6 6 7 5 7
149
Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti
Tablo 3. Arpa (a) ve Çayır Otu (b) M aliyet Etüt Sonuçlan ( x 1000 TL)
Etüt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
ARPA
Kira 20 38 135 110 222 400 1000 1800 2500 5000 7000 8000
Gübre 13 18 24 4 39 266 352 361 945 1368 3750 8303
İşçilik 26 52 96 85 81 511 272 540 1350 3000 1500 1500
Çeki gücü 33 64 111 176 315 738 1016 2235 4417 8200 9700 11940
Tohum 14 16 34 63 87 208 378 500 1200 1680 2600 4200
Diğer 8 17 22 8 78 150 416
Mas. TOPLAM 114 205 422 446 822 2123 3018 5586 10828 19248 24550 33943
Genel Toplam 122 218 445 474 871 2263 3182 5894 11506 20409 25980 36057
Verim (kg/da) 223 288 238 219 234 208 117 150 285 275 200 240
Ürün fiyatı TL./kg. 0.4 0.6 1.4 2.2 3.5 7.3 16.0 26.0 40.0 68.0 110.0 140.0
Ürün maliyeti TL./kg. 0.34 0.51 1.21 0.99 2.25 8.26 15.88 22.62 29.85 57.85 69.89 89.82
Ürün geliri TIVda 90 171 331 482 811 1518 1872 3900 11400 18700 22000 33600
Y.ürün geliri TL/da 45 72 157 256 345 545 1325 2500 3000 4500 12000 14500
Toplam gelir TL7da. 135 243 488 738 1156 2063 3197 6400 14400 23200 34000 48100
Net gelir TL./da. 13 25 43 264 285 -200 15 506 2894 2791 8020 12043
İşçilik (saat/da) 8 10 9 8 8 6 4 11 3 2 2 2
ÇAYIR OTU
Kira 20 45 115 250 350 756 2100 3600 4000 5000 6000 10000
Gübre 8 14 12 3 79 133 145 333 567 912 1091 2954
İşçilik 13 34 130 65 185 464 607 2334 4644 6073 5836 8663
Çeki gücü 8 23 25 10 100 292 407 850 1870 3250 3725 5742
Diğer 7 14 21 23 50 300
Mas. TOPLAM 56 130 303 351 764 1645 3259 7417 11081 15235 16652 27359
Genel Toplam 59 137 309 359 798 1717 3354 7728 11658 16069 17521 28774
Verim (kg/da) 300 487 355 600 500 550 425 400 420 400 370 410
Ürün fiyatı TL Ag. 0.235 0.260 0.685 1.800 3.0 4.227 9.0 20.0 15.0 42.0 90.0 100.0
Ürün maliyeti T L A g . 0.19 0.28 0.87 0.60 1.60 3.12 7.89 19.32 27.76 40.17 47.35 70.18
Toplam gelir TL./da. 71 127 243 1080 1500 2325 3825 8000 6300 16800 33300 41000
N et gelir TL./da. 12 -10 -66 721 702 608 471 272 -5358 731 15779 12226
\scil\k (saat/da^ 8 8 9 8 8 9 8 10 12 M 10 8
Tablo 4. Ayçiçeği (a), Kuru Fasulye (b) ve Lahana (c) Maliyet Etüt Sonuçları
Etüt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
AYÇİÇEĞİ
Kira 40 75 150 144 273 640 1500 2650 4000 5000 12000 15000
Gübre 45 64 42 117 242 686 1206 1580 2128 4310 5308 6425
İşçilik 159 175 204 293 804 2046 3413 6442 12300 18050 44950 43500
Çeki gücü 42 82 81 111 234 498 815 1275 2600 4950 10700 17000
Tohum 4 8 15 19 24 74 86 245 445 1000 1350 1850
Diğer 19 22 25 58 49 54 120 750 825 - 2400 2850
Mas. TOPLAM 309 426 517 742 1626 3998 7140 12942 22298 33310 76708 86625
Genel Toplam 330 455 546 791 1737 4272 7600 13781 23789 35611 81981 92462
Verim (kg/da) 164 150 180 194 166 180 180 185 200 200 220 244
Ürün fiyatı TL/kg 3.8 4.2 5.5 7.9 15.2 28.8 57.5 90.0 175.0 250.0 460.0 520
Ürün maliyeti TLAg 2.0 3.0 3.0 4.1 10.5 23.7 42.2 74.5 118.9 178.1 372.6 378.9
Toplam gelir TL/da 623 630 990 1533 2520 5184 10350 16650 35000 50000 101200 126880
Net gelir TL/da 293 175 444 742 783 912 2750 2869 11211 14383 19219 34418
İşçilik (saat/da) 48 50 44 40 45 52 53 47 40 36 43 46
KURU FASULYE LAHANA
Etüt yılı 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001
Kira 400 800 2000 6500 6500 8000 15000 7500 10000 15000 20000 30000
Gübre İşçilik
Çeki gücü Tohum Diğer
Mas. TOPLAM Genel Toplam Verim (kg/da) Ürün fiyatı TL/kg Ürün maliyeti TL/kg Toplam gelir TL/da Net gelir TL/da İşçilik (saat/da)_____
58 628 613 367 88 2154 2297 125 45 18.4 5625 3328 56
136 2706 1220 724 163 5749 6152
122 60 50.4 7320 1168 48
200 4677 1887 1156 589 10508
11201 86 210 130.2 18060 6859 28
400 10520 4100 2800 2193 26513 28144 120 360 234.5 43200 15056 25
1000 18437 8750 4000 2744 41431 44278 135 550 327.9 74250 29972 35
2250 28875 13000 8000 2300 62425 66860
120 900 557.2 108000 41140 26
3800 41625 17625 12000 3360 93410 99800
100 1250 997.9 125000 25200 22
223 13405 1650 15000 8000 45778 48897 4800 15.0 10.2 72000 23103 112
460 21090 7450 12750 1840 53590 57142 4080 17.0 14.0 69360 12218 76
643 27540 30420 32400 3840 109843 117572 5100 25.0 23.1 1727500 9928 78
6506 74400 49500 8000 8000 166406 178338 5000 50.0 35.7 250000 71662 100
8267 75000 32660 15000 8333 169260 180610 4200 75.0 43.0 315000 134390 80
151
Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti
Tablo 5. Ürünlere Ait Verim, Maliyet, Gayri Safı Üretim Değeri, Gelir- Gider Farkı ve Kârlılık Oranı (1997-2001 yılları o r t).
Ürün Verim
(kg/da)
Maliyet (xl000 TL/da) TUkx)
Satış Fiyatı (TL/kg)
G. S. Ü.D. (x 1000 TL/da)
Fark (ılOOO TL/da)
Kirlilik Oranı
Pancar 3246 67695 20855 31022 100119 22486 1 48
Patates 2070 102998 49757 66400 136540 33542 1 33
Buğday 238 11799 49515 91390 22188 10388 1.88
Yonca 807 19146 23725 50700 39945 20799 2.08
Arpa 230 11669 50735 76800 17920 6251 1.54
Ayçiçeği 210 49526 235838 299000 65946 16420 I 33
Fasulye 112 50057 446933 654000 73702 23645 1.47
Lahana 4636 116512 25132 36400 166772 50260 1.43
Çayır Otu 400 16350 40875 53400 21080 4730 1.29
Tablo 6. Üretim Masraflarının Gider Grupl arına Göre Oransal Dağılımı (% )
Şeker Patates Lahana Ayçiçeği Fasulye Buğday Arpa Yonca Ç.y|r
Girdiler Pancarı
Kira 12.5 10.3 14.7 16.8 16.3 18.9 25.9 39.5 38.3
Gübre 7.6 8.8 2.5 8.9 2.6 13.3 15.2 4,7 7.4
İşçilik 53.1 29.8 38.2 53.7 44.7 16.9 8.9 30.5 34.5
Çeki gücü 21.8 17.5 23.1 15.6 19.6 40.6 38.4 23.2 19.3
Tohum 1.5 28.4 15.8 2.1 12.1 8.6 10.8 -
Diğer 3.5 5.2 5.7 2.9 4.7 1.7 0.7 2.1 0.5
İnsan iş gücünün en yoğun olarak kullanıldığı işlemler bakım, hasat ve harman işlemleridir. Dekara insan iş gücünün yoğun olarak kullanıldığı şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği ve fasulyede iş gücünün toplam üretim masrafları içindeki oranı sırasıyla % 53.1, 38.2, 29.8, 53.7 ve 44.7 olmuştur.
Araştırmanın ilk yıllarında (1990-1993) patates, yonca ve arpa üretim masraflarının % 44.9, 41.1 ve 21.9’Iuk kısmını işçilik masrafları oluştururken, 1994-2001 yıllarında bu oranlar sırasıyla % 29.9, 29.3 ve 8.3 düzeyine inmiştir. Tahıllar ve yoncada hasadın mekanizasyonu, pancar ve patateste ilkbahar çalışmalarının mekanizasyonundaki gelişmeler son yıllarda işçilik giderlerini azaltmıştır. Bu gelişmelere rağmen, tahıl, çayır ve yonca dışındaki ürünlerde insan iş gücü makine iş gücünden fazla kullanılmaktadır.
Makine iş gücünün üretim masrafları içindeki oranı buğday, arpa, yonca, lahana, pancar, fasulye, çayır, patates, ve ayçiçeğinde sırasıyla 40.6, 38.4, 23.2, 23.1, 21.8, 19.6, 19.3, 17.5 ve 15.6 olmuştur.
Makine iş gücü en fazla toprak işleme başta olmak üzere bakım, hasat-hannan ve taşıma işlerinde kullanılmaktadır.
En yüksek tohumluk gideri patates (% 28.4) yetiştiriciliğinde belirlenmiş bunu lahana (% 15.1) ve fasulye (% 12.1) takip etmiştir.
Yapılan harcamaların toplam harcamalara oranı ürünlere göre değişmekle birlikte genellikle en yüksek masraf lahana ve patates üretiminde ortaya çıkmıştır. Son beş yıllık ortalamalara göre dekara üretim masrafları toplamı lahana, patates, pancar,
fasulye, ayçiçeği, yonca, çayır, buğday ve arpa yetiştiriciliği için sırasıyla 1 16.512.000, 102.998 000, 67.695.000, 50.057.000, 49.526.000, 19.146 000, 16.350.000, 11.799.000, 11.669.000 TL olmuştur Aynı dönemde gayri safı ürün değeri ile masraf farkı en yüksek lahana (50.260.000 TL) yetiştiriciliğinden alınmış bunu 33.542.000 TL ile patates takip etmiştir Yörede karlılık oranı en yüksek ürün yonca (2.08) en düşük ürün ise çayır (1.29) olmuştur. D a h a az üretim girdisi kullanılan tahıllarda, çapa bitkilerinde oranla, daha yüksek karlılık oranı belirlenmiştir. Karlılık oranı bakımından pancar, lahana ve fasulye birbirine yakın olurken, karlılık oranları aynı olan patates ve ayçiçeği çayır otu dışındaki ürünlerden d ah a dilşllk karlılık oranı sağlamıştır.
Uzun yıllık ortalamalara göre şeker pancan, patates, lahana, ayçiçeği, fasulye, buğday, arpa, yonca ve çayır otunun dekara verimi sırasıyla 3178, 2200, 4636, 189, 115, 206, 223, 950 ve 434 kg olmuştur. Araştırma konusu tüm ürünlerde dekara maliyetler ve gayri safı üretim değerleri yıllar itibariyle sürekli artmıştır, ancak gelir-gider farkı ve karlılık oranları dalgalanma göstermiştir. Bazı yıllar maliyet artışları üretim değerinin artışından fazla olduğundan gelir-gider farkı negatif bulunmuştur. Bu durum o yıllardaki ürün verimlerinden çok, bazı ürünlerin maliyetinin yüksekliği ve serbest piyasadaki satış fiyatının düşük oluşundan kaynaklanmıştır. Gelir-gider farkı en çok dalgalanan ürünler patates, çayır otu, yonca ve arpa olmuştur.
Şeker pancarı dışındaki ürünler yılın belli bir döneminde pazara sunulmakta, satış fiyatları
R. ÇAKMAKÇI» A. KESKİN
maliyetin altına düşmekte» dekara verim uygun olsa dahi üreticiler zarar etmektedir. Bu durum belli süre depolanabilen kuru fasulye, ayçiçeği ve yonca için geçerli değildir Araştırmanın 1997 yılında verim 1998 yılından 600 kg fazla olmakla birlikte patates zarar etmiş, aynı durum 1999 yılında bir önceki yıla göre daha düşük fiyata satılması ve gelirin düşük oluşu ile de ortaya çıkmıştır.
Son 5 yıllık (1997-2001) ortalamaya göre lahana, patates, pancar, fasulye, yonca, ayçiçeği, buğday, arpa ve çayır otu için dekara gelir-gider farkı sırası ile 50.260.000, 33.542.000, 32.436.000, 23.645.000, 20.799.000, 16.420.000, 10.389.000, 5.251.000 ve 4.730.000 TL olmuştur. Dekara toplam üretim maliyeti en yüksek ürün lahananın toplam üretim maliyeti 100 kabul edildiğinde patates, pancar, fasulye, ayçiçeği, buğday, arpa, yonca ve çayır otu üretim maliyeti sırası ile 88.4, 66.6, 42.9, 42,5, 19.4,
17.1, 16.4 ve 14.0 olarak hesaplanmıştır. Bu durum girdi, fınans ve tarım bilgisi yetersiz olan yöre çiftçisinin daha az girdi ve bilgi gerektiren tahıl ekiminde ısrar etmesinin önemli bir nedeni olarak ortaya çıkmıştır. Bu sonuç, düşük üretim girdisi gerektiren yonca üretiminin en yüksek karlılık oranı da dikkate alınırsa, yöre için oldukça ümitvar olacağını göstermiştir. Pazarlama ve fiyat istikrarı bakımından en çok sorunu olan ürün patates ve ayçiçeği olmuştur.
Yörede işletme sayısının çok fazla, dağınık ve küçük olması verimliliği etkilemekte, mekanizasyonu güçleştirip, maliyeti artırmaktadır. Araştırmaya alınan pancar, patates, ayçiçeği ve fasulyede çapanın mekanizasyonu; pancar, patates, yonca ve çayır otu için hasat işlemlerinin mekanizasyonu; patates ve lahana için uygun ve ucuz tohumluk temini; yonca için etkin bir tarımsal bilgilendirme ve yayım faaliyeti sonucu yörede üretim maliyetleri
düşürülebileceği gibi üretici geliri de önemli ölçüde artacaktır.
Ürün veriminin yükseltilebilmesi, tarım tekniklerinin günün şartlarına göre iyileştirilmesi, üreticilerin eğitilmeleri, makinenin üretimin tüm kademelerine girmesi, malzeme fiyatlarının artışının engellenmesi, devlet destekli ürün kapsamının genişletilmesi, bazı girdi fiyatlarının sübvanse edilmesi, kooperatifleşmenin teşviki ve ürün deseninin değiştirilerek arz-talep miktarı ve fiyatlarda denge sağlanması gereklidir.
KAYNAKLAR
Akınerdem, F., Oğuz, C., vc öztûrk, Ö., 2002 Konya bölgesi şeker pancarı tarımında maliyet unsurları vc ekonomik analizi İkinci Ulusal Şeker Pancarı Üretimi Sempozyumu, Şeker Pancarı Üretiminde Verim ve Kalitenin Yükseltilmesi, 320
331, Mars Matbaası, Ankara
Anonim, 1965-2000 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş Tarım Raporları ve Maliyet etütleri.
Anonim, 1985-2001. Erzurum Şeker Fabrikası Maliyet Etütleri Anonim, 1998 Cumhuriyetin 75. Yılında Erzurum
Güney, D., öztürk, O., 1979. Tokat-Aıtova yöresinde arpanın üretim girdileri ve maliyeti. Tokat Bölge Topraksu Arş. Ens.
Müd Yay. Genci Yayın No: 38
Kolçak, M., 1991. Erzurum yöresinde patates vc yonca , İğdır yöresinde pamuğun üretim girdileri ve maliyetleri. Köy Hizmetleri Erzurum Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 18.
ören, E., 1994. Ağrı yöresinde şekerpancarı, yonca Erzincan yöresinde kuru fasulye Erzurum yöresinde ayçiçeği üretim girdileri vc maliyetleri. Erzurum Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No: 44,Erzurum Özden, M 1986. Erzurum ve İğdır yörelerinde Şeker pancarı ve
buğdayın üretim ve maliyetleri. Köy Hizmetleri Erzurum Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 13 Özkan, E., 1993. Trakya bölgesinde mısır, yonca, kuru soğan,
sarımsak ve kuru fasulyenin üretim girdileri vc maliyetleri.
Kırklareli Atatürk Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 37
Tortopoglu, A.1,2002 Kamu şeker fabrikaları özelleştirilmeli mi?
TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Tarım Politikaları Yayın Dizisi No: 2,Ankara
153
