K
uş gribi, kuşlar üzerindeki patojenik (hastalığa sebebiyet derecesi) etkilerine göre “düşük pato- jeniteli kuş gribi” ve “yüksek patojeniteli kuş gribi”olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Düşük pa- tojeniteli kuş gribi genellikle hastalığa sebebiyet ver- memekte ya da hafif hastalığa sebep olmaktadır. Bu- nunla birlikte, yüksek patojeniteli kuş gribine neden olan H5 ve H7 alt türlerine ait virüsler, kuşlarda za- man zaman da olsa özel bir mutasyona maruz kal- maları sonucunda ağır patojenik özellikler gösterebil- mektedir. Bu ağır patojenik virüsler, yabanıl kuşlar ve kanatlı kümes hayvanları arasında etkili olmakta ve toplu ölümlere sebep olmaktadır[1-3].
Kuş gribine neden olan H5N1 virüsünün kümes hayvanlarında, yabanıl kuşlarda ve insanlarda yük- sek patojenik özelliği vardır[4]. Genetik kanıtlar, bu virüsün evcil kuşlarda kuş gribinin düşük patojenik alt türlerinin mutasyona uğraması sonucunda oluştu- ğunu göstermektedir[5].
Nisan-Temmuz 2005 tarihleri arasında Çin’in Qinghai bölgesindeki doğal rezerv alanlarında, 6.000’den fazla göçmen kuşun H5N1 infeksiyonun-
dan öldüğü bildirilmiştir. Ağustos 2005 tarihinde Moğolistan’ın kuzeyindeki iki gölde yaklaşık 90 ya- banıl göçmen su kuşunun öldüğü ve ölü kuşlarda H5N1 virüsünün saptandığı bildirilmiştir[6].
Ocak 2006 tarihinde Türkiye’de ölü bulunan ve/veya şüpheli bazı yabanıl kuşlarda da H5N1 virü- sü saptanmıştır[7].
Yüksek patojeniteli kuş gribi alt tip H5N1 salgı- nı Endonezya, Vietnam, Tayland, Kamboçya, Çin ve Moğolistan’da yoğun olarak görülmüştür[8]. Temmuz 2005 tarihinde Rusya ve Kazakistan’da, Ekim 2005 ve Ocak 2006 tarihlerinde ise bazı Ak- deniz ve Karadeniz ülkelerinde, kanatlı kümes hay- vanlarında olduğu kadar yabanıl kuşlarda da görül- mesi, salgının Güney Asya’dan daha farklı alanlara göçmen kuşlarla yayılabileceği kuşkusunu ortaya çıkarmıştır. Son dönemlerde görülen salgınlar, 2003 yılının ortalarında başlayan salgının ve H5N1 virüsü yayılımının Güney Asya ile sınırlı kal- madığını göstermekte ve virüsün hızla kuzey ve ba- tı bölgelere doğru göçmen yabanıl su kuşlarıyla ya- yılarak pandemi oluşturabileceği üzerinde durul- maktadır[9].
Bu derlemede, kuş gribinin ortaya çıkmasında ve yayılmasında rol oynayabilen göçmen kuşlarla ilgili yapılan çalışmalar derlenmiş ve Türkiye açısından değerlendirilmiştir.
Zafer AYAŞ*
* Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ANKARA
Migratory Birds and Bird Influenza
Key Words: Migratory waterbirds, Bird influenza, Bird migration routes, Wetlands, Turkey
Anahtar Kelimeler: Göçmen su kuşları, Kuş gribi, Kuş göç yolları, Sulakalanlar, Türkiye
KUŞ GRİBİ SALGININDA YABANIL GÖÇMEN KUŞLARIN ROLÜNE GENEL BAKIŞ
Çok uzun süreden beri; yabanıl kuşların kuş gribi virüsünün kaynağı ve yayıcısı olduğu bilinmektedir.
Çok uzun mesafelere göç eden bu göçmen kuşlar, normalde hastalanmaksızın bu virüsü kuzeydeki üre- me alanlarından daha güneydeki kışlama alanlarına taşıyabilirler. Düşük patojeniteli virüslerden genetik mutasyonla oluşan yüksek patojeniteli kuş gribi sa- gınları son 10 yıl içerisinde görülmüştür. Bununla birlikte, 1997 yılından beri Avrupa’da yapılan virüs tarama çalışmalarında ölü yabanıl kuşlardan H5 ve H7 alt tiplerinin de olduğu kuş gribi virüslerinin izo- le edildiği rapor edilmiştir[10].
2003-2006 yıllarında H5N1 virüsü, sadece ka- natlı kümes hayvanlarında salgın görülen alanların yakınlarında ölü bulunan yabanıl kuşlardan izole edil- miştir. H5N1’in genellikle yabanıl ördeklerde (famil- ya: Anatidae; kazlar, ördekler ve kuğular), kıyı kuşla- rında (familya: Charardriidae; martılar ve çulluklar), balıkçıllarda (familya: Ardeidae; balıkçıllar) ve kara- bataklarda (familya: Phalacrocoracidae; karabatak- lar) daha yaygın olduğu da belirtilmektedir[8].
Su kuşlarının dışında saksağan (Kore), karga (Ja- ponya), doğan (Hong-Kong), güvercin, kumru ve
serçe gibi karasal kuşlarda da H5N1 virüsü saptan- dığı bildirilmiştir[3].
Yabanıl Göçmen Kuşların Ana Göç Yolları Yabanıl su kuşlarının ana göç yolları oldukça kar- maşıktır (Resim 1)[11]. Su kuşlarının çeşitliliği, coğrafi farklılıklar ve bu konuda türler bazında üretilmiş yeter- li bilgiler de bulunmamaktadır. Bu nedenle, genel göç rotaları ile salgının yeri ve yönü konusunda ilişkilendir- meler yapmak basit ve yanlış bir yaklaşım olabilir.
H5N1 virüsü saptanan yabanıl su kuşları tüm dünyada yaygındır ve her yıl kuzey enlemlerdeki üre- me alanları ile daha güneydeki kışlama alanları ara- sında düzenli olarak çok uzun mesafelerde göç yapa- bilen türlerdir. Göç yolları ekolojik olarak sulak alan- lara bağımlıdır. Bu kuşlar insan yapımı küçük havuz- cuklardan, çeltik tarlalarından, büyük deniz, göl ve nehirlere kadar birçok tatlı, acı ve tuzlu su habitatın- da bulunabilir. Su kuşlarının güney istikametindeki kışlama alanlarına göçleri temmuz ayında başlar ve daha sonraki aylarda daha da artar. Birçok göçmen su kuşu kasım-aralık aylarında kışlama alanlarına ula- şır ve iklimsel değişmelere bağlı olarak daha kısa me- safeli yer değiştirmeleri yaparak kış aylarını geçirir.
İlkbahar aylarının başlarında ise kuzeydeki üreme alanlarına göç ederler[10].
Resim 1. Yabanıl su kuşlarının ana göç yolları[11](İnfeksiyon Dünyası “Kuş Gribi” sayısından alındı).
2003-2004 kışında Güney Asya’da, 2005 kışın- da Rusya ve Kazakistan’da, Ocak 2006 tarihinde ise Türkiye’de birçok kuş gribi salgını meydana geldiğin- de, göçmen su kuşlarının popülasyon yoğunlukları bu kışlama alanlarında en yüksek düzeydeydi. Özel- likle bu son durum, infeksiyonun olası kaynağının göçmen su kuşları olduğu fikrini kuvvetlendirmiştir.
Bununla beraber, salgının meydana geldiği ülkeler ve alanlar ile yabanıl kuşların ana göç yolları arasında doğrudan bir örtüşme olmadığı da gözardı edilme- melidir. Eğer kuş gribi salgını sadece yabanıl göçmen kuşlar aracılığıyla yayılıyorsa, ana göç yolu üzerinde bulunan ve salgının görülmediği diğer ülkelerde de kesintisiz olarak görülmesi gerekirdi. Ancak yine de göçmen kuşlarla yayılması muhtemel salgınların ön- lenmesi için özellikle göç dönemlerinde yabanıl su kuşlarının izlenmesi ve şüpheli ölümlerin takip ve kontrol edilmesi gereklidir.
DÜNYADA KUŞ GRİBİ VİRÜSÜ SAPTANAN ve TÜRKİYE ORNİTOFAUNASINDA DA BULUNAN KUŞ TÜRLERİ
Türkiye’de meydana gelen kuş gribi salgınlarında göçmen kuşların rolünü araştırmak için öncelikli ola- rak, daha önce H5N1 virüsü saptanan göçmen kuş türlerinden Türkiye ornitofaunasına kayıtlı olan tür- lerin bilinmesinde yarar vardır. Bu sayede yapılacak popülasyon izleme ve virüs taraması araştırmaların- da, ele alınacak indikatör ve monitör yabanıl kuş tür- lerinin belirlenmesi sağlanabilir. Bu türlerin Türki- ye’deki biyoekolojileri (göç dönemleri, kışlama alan- ları ve popülasyon yoğunlukları gibi) hakkındaki bil- giler çerçevesinde, araştırma yapılacak öncelikli alanlar ve dönemler belirlenebilir.
Dünyada günümüze kadar yapılan çalışmalar, kuş popülasyonlarında çok farklı çeşit ve sayıda kuş gribi virüsünün varlığını ortaya koymuştur. Literatü- re göre; toplam olarak 12 farklı takıma ait 88 yaba- nıl kuş türünden kuş gribi virüsleri izole edilmiş- tir[3,12,13].
Güney Asya, Rusya ve Kazakistan’da H5N1 vi- rüsü saptanan yabanıl kuş türlerinden Türkiye kuş (ornitofauna) listesine kayıtlı 24 kuş türü (6 takım, 11 familyaya ait) Tablo 1’de gösterilmiştir. Bunlar- dan 18 tür su kuşu, altı tür ise karasal kuşlar katego- risindedir.
Türkiye kuş listesine kayıtlı 450’den fazla kuş tü- rü bulunmaktadır. Bu türlerin yarısından fazlası göç- men ve kış ziyaretçisidir. Yapılacak araştırmalarda tüm göçmen kuşların izlenmesi yerine, daha önce H5N1 virüsü taşıyıcısı olduğu belirlenen bu türlerden bazılarının “indikatör ve monitör türler” olarak seçil- mesi daha uygun olacaktır.
Araştırmalarda, daha önceki çalışmalardan elde edilen bilgilere ve Türkiye için göç statülerine bakıl- dığında, Anatidae (kuğular, kazlar ve ördekler) ve Charadriidae (martılar, yağmurcunlar) familyasına ait türlerin kış göçmeni veya transit göçmen oldukları görülmektedir (Tablo 2). Ancak bu türlerin Türki- ye’deki göç davranışları hakkında bilimsel çıkarımlar yapacak düzeyde ve sayıda veri bulunmamaktadır.
TÜRKİYE’DE H5N1 VİRÜSÜ SAPTANAN KUŞLAR
Türkiye’de kuş gribi virüsü (H5N1) beş farklı ya- banıl kuşta saptanmıştır (Tablo 3). Bu yabanıl kuşlar genellikle rastlantısal olarak ölü bulunmuş kuşlardır ve sayıları oldukça azdır (toplam 13 kuş). Resmi ra- porlara göre H5N1 saptanan yabanıl kuşlar, tür dü- zeyinde belirtilmemiştir; yaban ördeği (sadece Anka- ra-Nallıhan’da bulunanların yeşilbaş ördek; Anas platyrynchos olduğu bildirilmiştir), karabatak, kuğu, güvercin ve serçedir[7].
Salgının görüldüğü alanlarla, yabanıl su kuşların- da H5N1 virüsünün saptandığı alanlar arasında bir örtüşmenin olduğunu söylemek mevcut verilerle ol- dukça zor, hatta imkansızdır. Ancak özellikle H5N1 saptanan yabanıl kuşların bulunduğu alanların yakın- larındaki önemli kuş alanlarının daha öncelikli olarak değerlendirilmesi gereklidir. Bu açıdan bakıldığında, Ankara-Nallıhan Kuş Cenneti (Sarıyar Barajı), Bitlis- Arin Gölü, Karaman-Ereğli Sazlıkları, Aydın-Büyük Menderes Deltası, Bafa Gölü, yabanıl kuşlarda H5N1 virüsünün saptandığı en yakın önemli kuş alanlarıdır. Ancak bu alanları potansiyel riskli alanlar olarak değerlendirmek, bu alanlara oldukça yakın di- ğer alanların olması nedeniyle oldukça yanlıştır.
Bu kuşlardan yaban ördekleri, kuğu ve karaba- taklar göçmen su kuşlarıdır ve salgın görülen diğer ülkelerde de bu kuşlarda H5N1 virüsü 2005-Sonba- har dönemlerinde saptanmıştır. Bu durum sonbahar- da başlayan göç ile infekte yabanıl kuşların kış ayla- rında Türkiye’ye ulaşabileceği fikrini ortaya koymak- tadır. Ancak, bu iddiayı destekleyecek henüz bilimsel yönteme dayalı veriler bulunmamaktadır.
Diğer iki kuş türü ise güvercin ve serçedir. Bu kuşlar özellikle açık kümes hayvancılığının yapıldığı alanlar başta olmak üzere, insanların bulunduğu her yerde oldukça yaygın ve yoğun olarak bulunan “yer- li (yılın her döneminde görülen ve göç etmeyen)”
kuşlardır. Dolayısıyla bu durum, H5N1 virüsünün gü- vercin ve serçelere evcil kanatlı kümes hayvanların- dan bulaşmış olabileceği fikrini vermektedir.
Tablo 1. Daha önce yapılmış çalışmalarda kuş gribi virüsü saptanan ve Türkiye ornitofaunasında bulunan yabanıl kuş türleri*
TAKIM FAMİLYA
Tür Türkçe adı İngilizce adı Kaynak
1 PELECANIFORMES KÜREK AYAKLILAR
1 PHALACROCORACIDAE KARABATAKGİLLER
1 Phalacrocorax carbo Karabatak Cormorant 14
2 Phalacrocorax pygmeus Cüce karabatak Pygmy cormorant 14
2 CICONIIFORMES LEYLEKSİLER
2 ARDEIDAE BALIKÇILLAR
3 Ardea cinerea Gri balıkçıl Grey heron 5
4 Egretta alba Büyük akbalıkçıl Great white egret 5
5 Egretta garzetta Küçük akbalıkçıl Little egret 8
3 PHONICOPTERIFORMES FLAMİNGOLAR
3 PHONICOPTERIDAE FLAMİNGOLAR
6 Phonicopterus ruber Flamingo Flamingo 8
4 ANSERIFORMES ÖRDEKLER 12, 15
4 ANATIDAE ÖRDEKGİLLER
7 Cygnus cygnus Ötücü kuğu Wooper swan 14
8 Anser anser Boz kaz Graylag goose 8
9 Tadorna tadorna Suna Shelduck 8
10 Tadorna ferruginea Angıt Ruddy shelduck 14
11 Anas platyrhynchos Yeşilbaş ördek Mallard 8, 16, 17, 18
12 Anas crecca Çamurcun Teal 5
13 Netta rufina Macar ördeği Red-crested pochard 8
14 Aythya ferina Elmabaş patka Pochard 8
5 FALCONIFORMES DOĞANLAR
5 FALCONIDAE DOĞANGİLLER
15 Falco peregrinus Gezgincidoğan Peregrine falcon 5
6 CHARADRIIFORMES YAĞMURKUŞLARI
6 CHARADRIIDAE YAĞMURKUŞUGİLLER 19
16 Arenaria interpres Taşçeviren Turnstone 8
7 LARIDAE MARTIGİLLER
17 Larus ridibundus Karabaş martı Black-headed gull 5, 8
18 Larus ichthyaetus Büyük karabaş martı Great black-headed gull 14
8 STERNIDAE DENİZKIRLANGICIGİLLER
19 Sterna hirundo Adi denizkırlangıcı Common tern 20
7 COLUMBIFORMES GÜVERCİNLER
9 COLUMBIDAE GÜVERCİNGİLLER
20 Columba livia Kaya güvercini Rock pigeon 8
21 Streptopelia decaocto Kumru Collared dove 8
8 PASSERIFORMES ÖTÜCÜ KUŞLAR
10 CORVIDAE KARGAGİLLER
22 Garrulus glandarius Kestane kargası Jay 14
23 Corvus frugilegus Ekin kargası Field raven 14
11 PASSERIDAE SERÇEGİLLER
24 Passer montanus Dağ serçesi Tree sparrow 8
* Su kuşlarına ait kategoriler koyu olarak yazılmıştır.
Tablo 2. Daha önce yapılmış çalışmalarda kuş gribi virüsü saptanan ve Türkiye ornitofaunasında bulunan yabanıl kuş türlerinin Türkiye geneli için göç statüleri[21,22]
Tür Türkçe adı Yerli Kış ziyaretçisi Transit göçmen
*1 Phalacrocorax carbo Karabatak * *
*2 Phalacrocorax pygmeus Cüce karabatak * *
*3 Ardea cinerea Gri balıkçıl * *
*4 Egretta alba Büyük akbalıkçıl * *
*5 Egretta garzetta Küçük akbalıkçıl * *
*6 Phonicopterus ruber Flamingo * *
*7 Cygnus cygnus Ötücü kuğu * * *
*8 Anser anser Boz kaz * *
*9 Tadorna tadorna Suna * *
*10 Tadorna ferruginea Angıt * *
*11 Anas platyrhynchos Yeşilbaş ördek * *
*12 Anas crecca Çamurcun * *
*13 Netta rufina Macar ördeği * *
*14 Aythya ferina Elmabaş patka * *
15 Falco peregrinus Gezgincidoğan * *
*16 Arenaria interpres Taşçeviren * *
*17 Larus ridibundus Karabaş martı * * *
*18 Larus ichthyaetus Büyük karabaş martı
*19 Sterna hirundo Adi denizkırlangıcı * * *
20 Columba livia Kaya güvercini *
21 Streptopelia decaocto Kumru *
22 Garrulus glandarius Kestane kargası *
23 Corvus frugilegus Ekinkargası * *
24 Passer montanus Dağ serçesi * *
* Su kuşları.
Tablo 3. Türkiye’de bugüne kadar farklı yerlerde kuş gribi virüsü saptanan yabanıl kuşlar, alanlar ve yakın çevrelerindeki önemli kuş alanları[23]
Yakın çevresindeki
Yabanıl kuş İl İlçe Belde-köy Tarih Sayı önemli kuş alanı*
• Yaban Ankara Nallıhan Çayırhan 06 Ocak 2006 2 Sarıyar barajı
ördeği (Nallıhan kuş cenneti)
Bitlis Adilcevaz Aydınlar .... 2 Arin gölü
Karaman Cerit Köyü … 09 Ocak 2006 1 Ereğli sazlıkları
• Karabatak Aydın Kuşadası .... 1 Büyük Menderes deltası
ve Bafa gölü
• Kuğu Aydın Kuşadası ... 1
Aydın Kuşadası .... 1
• Güvercin Erzincan Merkez Çağlayan 21 Kasım 2005 3 ...
Karabük Kayabaşı … 09 Ocak 2006 1 ...
• Serçe Yozgat Sorgun .... 1 ...
Kaynak: (7)
TÜRKİYE’DEKİ ÖNEMLİ KUŞ GÖÇ YOLLARI ve SU KUŞLARININ YOĞUN OLARAK GÖRÜLDÜĞÜ ALANLAR
Resim 2’den de görüleceği gibi Türkiye coğrafi konumu ve çok sayıda sulak alan bulunması (göç- men kuşlar için) nedeniyle kuzeyden (Avrupa, Rusya ve Kafkaslar) ve doğudan (İran) gelen göçmen kuşla- rın tercih ettiği bir bölgedir.
Su kuşları göç döneminde (sonbahar ve kış ayla- rı) yoğun hareket halindedir. Bu hareketler iklim ko- şullarına göre şekillenmektedir ve kuşlar soğuk böl- gelerden sıcak bölgelere doğru hareket etmektedir.
Bu hareket tek bir çizgi şeklinde ve çok kısa bir süre içerisinde olmamaktadır. Tek çizgi halinde İstanbul, Artvin ve Hatay illeri üzerinden geçen türler, leylek- ler ve yırtıcı kuşlardır ve bu düzenli göç hareketi yal- nızca sonbahar ve ilkbahar aylarında olmaktadır. Su kuşları için bu rota geçerli değildir.
Bu nedenle daha kuzey ve doğudan H5N1 virü- sünün göçmen su kuşları aracılığıyla Türkiye’ye gir- mesi ve yayılması özellikle göç döneminde mümkün görünmektedir. İklimsel değişikliklere göre yer değiş- tirme şeklinde göç eden su kuşları, kışlama alanı ola- rak kullandıkları Türkiye’de de devamlı yer değiştir- mektedir. Zira birbirine yakın çok sayıda ve çeşitte sulak alan bulunmaktadır ve bu yer değiştirme hare- ketiyle virüsün diğer alanlara yayılması mümkün ola- bilir (Tablo 4).
Şu ana kadar Türkiye’nin yabanıl kuşlarıyla ilgili ulusal bir veri tabanından türetilmiş bilimsel bir “Tür- kiye Kuş Atlası” ve türler bazında “Göç Yolları ve
Konaklama Alanları”na ait yeterli bilimsel raporlar ve/veya bilimsel yayınlar bulunmamaktadır. Bu ko- nuda kuş gözlemcileri tarafından yapılan yıllık kış or- tası su kuşu sayımları (her ne kadar tüm alanlarda yapılmamış olsa da) dışında bir kaynak da bulunma- maktadır. Buna göre su kuşları kış aylarında daha yoğun olarak büyük göllerde ve deltalarda bulun- maktadır (Resim 3). Bu sayımlar tüm dünyada ve Türkiye’de 15 Ocak-15 Şubat tarihleri arasında ya- pılmaktadır ve en son sayım 2005 yılında yapılmış- tır. 1999, 2002 ve 2005 yıllarında 120 alanda ya- pılan sayım sonuçları Resim 3’teki haritada özetlen- miştir. 2005 yılında toplam 1 milyon 285 bin 273 su kuşu sayılmıştır[26].
SONUÇ ve ÖNERİLER
Mevcut verilere bakıldığında, kuş gribi salgınının başlamasında ve yayılmasında yabanıl göçmen su kuşlarının önemli rol oynayabileceği görülmektedir.
Türkiye coğrafi konumu itibariyle, göç yolları üzerin- de bulunması nedeniyle yüksek riskli bir ülkedir.
Türkiye bundan sonra meydana gelebilecek sal- gınlarda yabanıl kuşların rolünü belirlemek ve erken uyarı sistemini oluşturmak için yabanıl kuşlarda bi- limsel yöntemlerin kullanıldığı rutin kuş gözlemleri ve virüs taraması çalışmalarına başlamalıdır. Bu çalış- malarda konu ile ilgili uzmanların yer alması sağlan- malı ve diğer ülkelerle iş birliği içinde olunmalıdır.
Elbette Türkiye’deki tüm göçmen yabanıl kuş tür- lerinin mevcut sulak alanlarda izlenmesi ve bu türler- den örnek alınarak virüs taraması yapılması imkan- sızdır.
Resim 2. Türkiye’de yabanıl su kuşlarının ana göç yolları[24].
Bu nedenle, ilk etapta yapılacak çalışmalarda yabanıl göçmen kuşlardan, daha önce kuş gribi sap- tanan ve Türkiye ornitofaunasına kayıtlı kuş türleri esas alınarak “indikatör ve monitör” kuş türleri be- lirlenmelidir (Tablo 1, 2). Söz konusu türlerin yeşil- baş ördekler, kazlar, kuğular ve martılar olması öne- rilebilir.
Özellikle göç dönemlerinde kuşların Türkiye’ye giriş-çıkış yaptıkları sınırlarımızda yer alan bazı önemli sulak alanlar ile yüksek popülasyonların bu-
lunduğu önemli su kuşu alanları ise “gözlem ve virüs tarama istasyonları” olarak belirlenmelidir.
Yabanıl kuşlarda H5N1 virüsü saptanan alanlar ve göç yollarına göre ilk giriş noktalarında bulunan sulak alanlar göz önüne alınarak önerilen “gözlem ve virüs tarama istasyonları” Tablo 4’te gösteril- miştir.
Bu ön çalışmalardan elde edilecek veriler doğrul- tusunda virüs taraması yapılacak ve izlenecek türle- rin ve alanların sayısı ve yeri değişebilecektir.
Tablo 4. Türkiye’deki yabanıl göçmen su kuşları için önemli sulak alanlar ve kuş gribi taraması ile ilgili öncelikli (*) “izleme ve virüs tarama istasyonları”[25]
Göller Deltalar Sazlıklar
1. Manyas* 29. Işıklı 1. Meriç* 1. Sultan*
2. Uluabat* 30. Beyşehir* 2. Göksu* 2. Ereğli*
3. Tuz 31. Eğirdir 3. Büyük Menderes* 3. Çamaltı tuzlası
4. Eber 32. Akşehir 4. Seyhan ve Ceyhan* 4. Güllük
5. Seyfe 33. Burdur 5. Kızılırmak* 5. Karamık
6. Kulu 34. Kovada 6. Küçük Menderes* 6. Karapınar
7. Samsam 35. Çavuşçu 7. Kocasu 7. Hotamış
8. Kozanlı saz 36. Sarıkum 8. Yeşilırmak* 8. Türkoğlu
9. Bolluk 37. Yedikuğular 9. Bendimahi* 9. Kargamış
10. Esmekaya 38. Kaz 10. Erzurum
11. Hirfanlı dam 39. Yarışlı 11. Murat
12. Acı 40. Karataş 12. Çaldıran
13. Köyceğiz 41. Tödürge 13. Çelebibağ
14. Sarıyar barajı* 42. Tuzla 14. Ahlat
15. Cöl 43. Hazar 15. Van*
16. Uyuz 44. Çıldır* 16. Edremit
17. Mogan 45. Kuyucak
18. Terkos 46. Balık
19. Tuzla 47. Saz
20. Sapanca 48. Haçlı
21. İznik 49. Nazik
22. Marmara 50. Nemrut
23. İğneada gölleri* 51. Ercek 24. Büyük Çekmece 52. Horkum 25. Küçük Çekmece 53. Efteni
26. Karakuyu 54. Sülüklü
27. Çorak 55. Yeniçağa
28. Salda 56. Çaltı
Bu çalışmaların dışında “Türkiye Kuş Atlası” ve
“Türkiye’deki Kuşların Göçleri” ile ilgili güdümlü projelerin başlatılması araştırma ve gözlem merkez- lerinin kurularak şu an oldukça yetersiz olan ornito- log sayısının arttırılması da gereklidir.
KAYNAKLAR
1. Perdue M, Crawford J, Garcia M, Latimer J, Swayne D.
Occurence and possible mechanisms of cleavage site in- sertions in the avian influenza haemagglutinin gene. Pro- ceedings of the Fourth International Symposium on Avi- an Influenza. 1998:182-93.
2. Katz JM. The impact of avian influenza on public health.
Avian Diseases 2003;47:914-20.
3. Ligon LB. Avian influenza virus H5N1: A review of its history and information regarding its potential to cause the next pandemic. Semin Pediatr Infect Dis 2005;16:326-35.
4. WHO. Avian influenza A (H5N1). Weekly Epidemiol Rev 2004;79:65-70.
5. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly patho- genic and potentially pandemic H5N1 influenza virus in eastern Asia. Nature 2004;430:209-13.
6. Chen H, Smith GJD, Zhang SY, et al. Avian flu: H5N1 vi- rus outbreak in migratory waterfowl. Nature 436:191-2.
7. OIE Report, 2005-2006, Higly Pathogenic Avian Influen- za in Turkey: Folow up Reports, 1,2,3 and 4. http://
www.oie.int/eng/info/hebdo/AIS_33.HTM#Sec2 8. Ellis TM, Bousfield BR, Bissentt LA, et al. Investigation
of outbreaks of highly pathogenic H5N1 avian influenza
in waterfowl and wild birds in Hong Kong in late 2002.
Avian Pathology 2004;33:492-505.
9. WHO, 2006. Influenza pandemic threat: Current status.
http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/pan- demic/en/index.html
10. Tracey JP, Woods R, Roshier D, West P, Saunders GR.
The role of wild birds in the transmission of avian inluen- za for Australia: An ecological perspective. Emu 2004;104:109-24.
11. FAO, 2005. H5N1 outbreak in 2005. Major flyway of migratory water birds http://www.fao.org/ag/again- fo/subjects/en/health/diseases-cards/migration- map.html
12. Stallknecht DE, Shane SM. Host range of avian influen- za virus in free-living birds. Veterinary Research Commu- nications 1988;12:125-41.
13. Alexander DJ. A review of avian influenza in different bird species. Veterinary Microbiology 2000;74:3-13.
14. FAOAIDE news, avian influenza reports, issue no.3:
1/9/2005.
15. Hinshaw VS, Webster RG, Turner B. The perpetuation of orthomyxoviruses and paramyxoviruses in Canadian waterfowl. Canadian Journal of Microbiology 1980;26:622-9.
16. Deibel R, Emord DE, Dukelow W, Hinshaw VS, Wood JM. Influenza virus and paramyxovirus in ducks in the At- lantic flyway. Avian Diseases 1985;29:970-85.
17. Hinshaw VS, Wood JM, Webster RG, Deibel R, Turner B. Circulation of influenza viruses and paramyxoviruses in waterfowl orginating from two different areas of North America. Bulletin of WHO 1985;63:711-9.
Resim 3. Yapılan yıllık kış ortası su kuşu sayımlarına göre su kuşlarının konaklama alanları[26].
18. Hinshaw VS, Nettles VF, Schorr LF, Wood JM, Webster RG. Influenza virus surveillance in waterfowl in Pennsyl- vania after H5N2 avian outbreak. Avian Diseases 1986;30:207-12.
19. Kawaoka Y, Chambers TM, Sladen WL, Webster RG. Is the pool of influenza viruses in shorebirds and gulls diffe- rent from that in wild ducks? Virology 1988;163:247-50.
20. Becker WB. The isolation and classification of tern virus.
Influenza virus. Journal of Hygene 1966;65:61-5.
21. Kiziroğlu İ. Türkiye Kuşları. Orman Genel Müdürlüğü Ya- yınları, Ankara, 1989.
22. Demirsoy A. Genel ve Türkiye zoocoğrafyası “Hayvan Coğrafyası”. Ankara: Meteksan Matbaası, 1996:539-62.
23. Magnin G, Yarar M. Important Bird Areas in Turkey. Do- ğal Hayatı Koruma Derneği, İstanbul 1997.
24. http://www.cevreorman.gov.tr/sulak/sulakalan/sula- ka.htm
25. Erdem O. Türkiye’nin Kuş Cennetleri. T.C. Çevre Ba- kanlığı, Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, Yeşil Seri: 5, 1995.
26. Doğa Derneği, 2006. Doğa Bülten, 6 Ocak 2006.
Yazışma Adresi:
Yrd. Doç. Dr. Zafer AYAŞ
Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü
06800 Beytepe-ANKARA e-mail: indiana@hacettepe.edu.tr
Makalenin Geliş Tarihi: 10.11.2006 Kabul Tarihi: 20.11.2006
