Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimi

Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimi

Caner KERİMOĞLU

Sorularla Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimindeki Tartışmalar

G

e

eti

ş

as

Doç. Dr. Caner KERİMOĞLU Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimi Sorularla Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimindeki Tartışmalar ISBN 978-605-318-411-9 DOI 10.14527/9786053184119 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Mart 2016, Ankara 2. Baskı: Mayıs 2016, Ankara Yayın-Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.

Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

Prof. Dr. Ferda Aysan, Prof. Mehmet Fırıncı ve Doç. Dr. Erdal Aslan’a

Doç. Dr. Caner KERİMOĞLU

1978 yılında İzmir Bornova’da doğdu. Lisans öncesi eğitimini İzmir’in çeşitli okullarında tamamladıktan sonra 1994 yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne kay- doldu. Bu bölümden 1998’de mezun oldu. Aynı yıl Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı’nda lisansüstü çalışmalarına başladı. 2001’de yüksek lisansını, 2006’da doktorasını tamamladı. 2012’de doçent olan Caner Kerimoğlu, Do- kuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi bölü- münde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Kiplik İncelemeleri ve Türkçe (Dinozor Yay., 2011), Genel Dilbi- lime Giriş (Pegem Yay., 2014), Türkiye Türkçesi ve Tatar Türkçesinin Karşılaştırmalı Söz Dizimi (Türk Dil Kurumu Yay., 2014) başlıklı kitapların yazarı olan Kerimoğlu’nun çeşitli dergilerde yayımlanmış dilbilim ve Türkçe dilbilgisi ile ilgili makaleleri de bulunmaktadır.

İKİNCİ BASKI İÇİN

Kitabın ilk baskısı sonrasında gelen eleştiri ve öneriler ışığında ikinci baskıda bazı düzeltmeler ve eklemeler yaptım. Öğretmenler- den gelen yeni soruları da kitaba dâhil ettim. Bu yeni sorular, her baskıda gelen önerilerle genişleyen bir kitap olması yönündeki ama- cım için ilk basamağı oluşturdu. Meslektaşlarıma bu katıkları için teşekkür ederim. Sonraki baskılar için de canerkerimoglu@yahoo.

com adresine yeni soruların gönderilebileceğini belirtmek isterim.

Caner KERİMOĞLU Mayıs 2016- İzmir

ÖNSÖZ

Bu kitabı yazma fikri öğretmenlik yaptığım yıllara dayanıyor.

Milli Eğitim Bakanlığı’nda 8 yıl (1998-2006) öğretmenlik yaptıktan ve doktoramı tamamladıktan sonra üniversiteye geçtim. Öğretmen- lik yaşantım boyunca ve üniversitede dilbilgisi derslerini yürütür- ken gerek öğretmen arkadaşlarımdan gerekse öğrencilerden gelen soruları bir yerlere not ederdim. Dilbilgisi dersleri öğrenci ve öğ- retmenler için yaşanılan tartışmalar nedeniyle bazen korkutucu bir hâle gelebiliyor. Bu derslerde istenen verimin alınmasını engelleyen, adlandırmadan sınıflandırmaya kadar pek çok sorunlu alan var. Dil- bilgisi öğretiminin başarısızlığı konusunda akademisyenlerin hayıf- lanmalarıyla da sık karşılaşırız. Üniversitelerde akademik dilbilgisi dersleri bolca verilse de öğretmen adaylarına öğretim dilbilgisi ko- nusunda yeteri kadar bilgi verildiğini söylemek mümkün değil. Öğ- retmenler de göreve başladıklarında bu boşluğu, çoğu yalan yanlış,

“hurafe” diyebileceğimiz şeylerle dolu sınavlara hazırlık kaynakları- na sarılarak doldurmaya çalışıyor. Söz konusu boşluğu ele alan baş- ka bir incelememde öğretmenlerin aslında buna yönelik büyük bir beklenti içinde olduklarını da gördüm [bk. C. Kerimoğlu (2010) “Dil Bilgisi Öğretiminde Üniversitenin Yeri Üzerine”, Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (İzmir 2010)]. Bu ihtiyacın akademisyenlerce karşılan- ması dilbilgisi öğretimiyle ilgili sorunların azaltılmasında etkili ola- caktır düşüncesindeyim.

İşte bu düşüncenin etkisiyle 2006 yılında öğretmen arkadaşlarımdan ve öğrencilerden gelen soruları bir araya getirip bir liste oluşturdum. Her hafta bu soruları Buca Eğitim Fakültesinde verdiğim derslerde tartışmaya başladık. 2014’te yayımlanan Genel Dilbilime Giriş başlıklı kitabımın bazı bölümlerinde (Türkolojideki tartışmalar başlıklı bölümlerde) bu soruları kullandım. Tüm sorular için ayrı bir kitap yazma planım, diğer öncelikler nedeniyle biraz ge- cikmiş oldu. Ancak 2016 içinde elinizdeki kitabı tamamlayabildim.

Bu gecikme bir bakıma güzel bir tesadüfü de beraberinde getirdi. Bu yıl ile birlikte üniversitede onuncu yılım tamamlanmış olacak. 10 yıl

viii il il i i a m e ğre mi

önce genç bir edebiyat öğretmenine akademide çalışma konusun- da güvenen üç isme şükran borçluyum. Prof. Dr. Ferda Aysan, Prof.

Mehmet Fırıncı ve Doç. Dr. Erdal Aslan’a teşekkür ederim. Ayrıca kitabı okuyarak değerli eleştirilerini paylaşan Prof. Dr. Ercan Alkaya ve Yard. Doç. Dr. Ali Türkel’e şükranlarımı sunarım.

Kitapta örnekler üzerinden tartışmaları özetlemeye çalıştım.

Bazı tartışmaların akademi dünyasında daha da ayrıntılı açıklama- ları olmakla birlikte bunları basitleştirip öğretim için kullanışlı hâle getirmeyi hedefledim. Bazı bölümlerden sonra okuma önerisin- de bulundum. Okuma önerisi bölümlerinde verdiğim makalelerin çoğu, internette isimleri yazılınca rahatlıkla erişilebilen çalışmalar.

Öğretmen arkadaşlarımdan kitabın bundan sonraki baskılarında kullanılmak üzere yeni sorular beklediğimi de belirtmek isterim.

Benim listemde olmayan ancak öğretiminde zorluk yaşanan konular canerkerimoglu@yahoo.com adresine iletilebilir.

Caner KERİMOĞLU Şubat 2016 - İzmir

İÇİNDEKİLER

1. Dilbilgisi (gramer) nedir, neyi inceler? Eş zamanlı dilbilgisi

ile art zamanlı dilbilgisi ayrımı neye dayanır? ...1

2. Dilcilikte kesin doğru var mıdır? Yanlış şekil - doğru şekil ayrımı neye göre yapılmalıdır? ...4

3. Dilbilgisi yazımında görülen terim karmaşası nasıl çözülebilir? ...6

4. Diller nasıl doğmuştur? Dilin kökeni konusunda neleri biliyoruz? ...10

5. Türkçe Ural - Altay dil ailesine mi, yoksa sadece Altay dil ailesine mi ait bir dildir? ...14

6. Altay dil ailesi kanıtlanmış bir teori midir? ...15

7. Azeri dili mi, lehçesi mi, şivesi mi demeliyiz? ...23

8. Türkiye Türkçesinde 29 ses mi vardır? ...26

9. Türkçenin ses özelliklerine uymadığı hâlde Türkçe olan sözcük var mıdır? ...29

10. Bit- fiili ünlüyle başlayan bir ek aldığında ötümlüleşme (yumuşama) görülmezken (bit-iş), git- fiili ünlüyle başlayan bir ek aldığında neden ötümlüleşir (gid-iş)? ...33

11. Türkiye Türkçesinde yardımcı sesler nelerdir? ...35

12. Kitab+ı+m, bahçe+y+e örneklerinde ses türemesi var mıdır? ...39

13. Hisset-, reddet- örneklerinde bir ses türemesi mi vardır? ...40

14. Havuç sözcüğü ünlü ile başlayan bir ek aldığında orta hece ünlüsü düşmez de neden burun sözcüğünde düşer? ...41

15. Mısrası mı denmeli, mısraı mı? ...43

16. Kahvaltı (Kahve altı), düşme mi ünlü birleşmesi (aşınma) mi? ...44

17. Ekler hangi başlıklar altında incelenmektedir? Yapım eki mi, çekim eki mi olduğu tartışılan ekler nelerdir? ...47

18. Ekler düzenlilik sergiler mi? Tek biçimli, vurguyu almayan ekler nelerdir? ...49

x il il i i a m e ğre mi

19. {+sAl} eki isme mi gelir fiile mi? Toplumsal mı doğrudur, görsel mi? Bu ek kullanılmamalı mıdır? ...53 20. İsim çekim ekleri içinde durum eklerinin işlevi nedir?

İlgi eki bir durum eki midir? ...57 21. İlgi ekleri nelerdir? Su ve ne sözcüklerinin ilgi ve iyelik

eklerindeki farklılıklarının nedeni nedir? ...59 22. Yalın durum nedir? Ali kitap aldı cümlesinde kitap

yalın durumda mıdır? ...60 23. Bugün eşitlik, vasıta, yer-yön çekimleri var mıdır? ...61 24. Neden Bugün Ankara’yı gördüm diyorum da *Bugün Ankara

gördüm diyemiyorum? Belirtme durumu ekinin işlevi nedir?

Türkçede belirlilik hangi yollarla karşılanır? ...63 25. Türkçede çokluk hangi yollarla bildirilir? ...65 26. Boğazlarım ağrıdı ifadesi anlatım bozukluğu mudur?

Çokluk ekinin işlevleri nelerdir? ...66 27. “Benim giyimim çok beğeniliyor.”, “Bundan eminim.”,

“Yarına gelirim.”, “Bunu yapan benim.”, “Bu kitap benim.”

cümlelerindeki {-im} ögeleri için ne söylenebilir? ...67 28. İyelik ekleri sadece isimlere mi gelir? ...69 29. 3. çoğul kişi iyelik eki sadece {+lArI} mı? Ayrıca {+lAr}+{I } ve {+lArI} gösterimlerinden hangisi doğrudur? ...70 30. Kocaeli’ye mi Kocaeli’ne mi doğrudur? ...71 31. Sözcükler kaç türe ayrılmalıdır? ...72 32. Türkçede kullanımdan bağımsız sıfat var mıdır?

Adlaşmış sıfat doğru bir adlandırma mıdır? ...74 33. Ek hâlinde zamir olabilir mi? İyelik zamiri, ilgi zamiri

adlandırmaları doğru mudur? ...76 34. şey sözcüğü zamir kabul edilebilir mi? ...77 35. Zamirlerin yapısındaki -n ve -z sesleri için ne söylenebilir? ...78 36. “Onu gördün mü?” cümlesindeki O işaret zamiri

midir kişi zamiri midir? ...79 37. Zarflar ve edatlar çekim eki alır mı? “Sabahları erken kalkarım”

ve “Senin gibisini görmedim” cümlelerindeki zarf ve edatlar nasıl değerlendirilmeli? ...81

xi Caner Kerimoğlu 38. “Yarın gece geleceğim” cümlesinde gece isim mi zarf mı?

Yarın sıfat mı? Öbek hâlinde sözcük türü olur mu? ...82

39. “mi” soru eki midir, soru edatı mıdır? ...83

40. Edatlar çekim yapar mı? ...84

41. Ancak, yalnız gibi sözcükler “sadece” anlamıyla kullanıldığında edat mı olur?...86

42. Bütün sözcüklerin türleri kesin bir şekilde belirlenebilmiş mi- dir? Değil, hani, acaba, yani, bâri, belki, keşke, sanki, güya, işte, ta, evet, hayır sözcüklerinin türü (edat, bağlaç vb.) nedir? Yeni bir sözcük türünden söz edilebilir mi? ...87

43. Fiil türlere nasıl ayrılmalıdır? Oluş ve durum filleri arasındaki fark nedir? ...90

44. Kip ve zaman nedir? “Gelecek zaman kipi, geçmiş zaman kipi” ifadeleri doğru mudur? ...91

45. Zaman kayması diye bir şey var mıdır? ...94

46. Türkçede beş zaman mı vardır ve her zamanın tek bir eki mi vardır? ...95

47. {-sA} şart eki zarf-fiil olamaz mı? ...98

48. Gelsene sözcüğünün sonunda yer alan “e” için ne söylenebilir? ...100

49. 1. kişi emir eki yok mudur? ...101

50. İstek bugün {-A} ekiyle mi kuruluyor? ...104

51. Tasarlama (Dilek-şart) ekleri zaman bildirir mi? ...106

52. Al- fiili [-ır] geniş zaman ekini alırken, at- fiili neden [-ar] geniş zaman ekini almaktadır? ...107

53. Geniş zamanın olumsuzu düzenli midir? Ben oraya gitmem cümlesindeki altı çizili fiildeki durum nasıl açıklanmalıdır? ...109

54. Şimdiki zaman eki {-yor} mudur yoksa {-Iyor} mu? ...111

55. Kişi ekleri her durumda sonda mı bulunur? ...112

56. Kip, zaman ve kişi dışında fiil kategorisi var mıdır? Görünüş neyle ilgilidir? ...113

xii il il i i a m e ğre mi

57. Ek-fiil nedir? ...115 58. Birleşik zaman olabilir mi? ...119 59. Gelmiştir, gelecektir, yapmışsındır fiilleri birleşik

zamanlı mıdır? {-DIr} ekinin işlevi nedir? ...120 60. Eylemsiler tamlama kurar mı? Kuranlar isim-fiil midir? ...121 61. Okumağa çalışıyorum mu doğru, okumaya çalışıyorum

mu doğru? ...121 62. “Onu ben yapmış oldum.”, “Eve gidecek oldum.”,

“Ali geliyor haberi yayıldı.” ve “O pek tatlıyı seviyora benzemiyor.” cümlelerindeki altı çizili ekler zaman eki mi eylemsi eki midir? ...123 63. Bir ekin eylemsi eki olmasının ölçüsü var mıdır? ...124 64. Zarf-fiiller çekim eki alır mı? ...126 65. -dıktan sonra , -dığı için, -r…-maz, -dı mı vb. yapılar

birleşik zarf-fiil sayılabilir mi? ...127 66. Çatı nedir? Nesneye göre ve özneye göre mi incelenir? ...128 67. Barış-, güreş- fiilleri işteş çatılı mıdır? Aynı filler

türemiş midir, basit midir? ...130 68. Ettirgenlik ve oldurganlık farklı işlevleri mi karşılar? ...130 69. Geçişlilik-geçişsizlik fiiller için değişmeyecek, kalıcı

bir özellik midir? ...133 70. Meçhul çatı nedir? ...134 71. Katmerli çatı nedir? ...134 72. Hastalan- fiili nasıl bölümlenmelidir: hasta+lan- mı,

hasta+la-n- mı doğrudur? ...135 73. Sözdizimi yazımında hangi sıra izlenmeli?...135 74. Sözcük öbeklerinin türleri ve sınıflandırılması neye

göre yapılmalıdır? ...136 75. İsim tamlamasının türleri nelerdir? Zincirleme isim

tamlaması ve takısız isim tamlaması var mıdır? ...138

xiii Caner Kerimoğlu 76. Devlet eski bakanı – eski devlet bakanı, domates çorbası –

domates çorba yapıları için neler söylenebilir? Bu kullanımlar

için yanlış-doğru ayrımı yapılabilir mi? ...150

77. Cümle, isimleşebilir mi? ...151

78. Senden sonra, benden önce kullanımları edat öbeği midir? ...152

79. Ali bile geldi. Sen de sevinmelisin. Altı çizili yapılar bir sözcük öbeği midir? ...154

80. Birleşik isim grubu terimi doğru mudur? ...154

81. Birleşik fiil olarak hangi söz dizileri kabul edilmelidir? ...155

82. Gele de bilirim, vaz mı geçtin doğru kullanımlar mıdır? ...157

83. “Yapı bakımından sözcükler” içine “öbek biçiminde” başlığı eklenmeli midir? ...159

84. Yeterlik (-Abil-) fiilinin olumsuzu neden {-AmA-} biçimindedir? Bir fiilin olumsuz biçiminde fiilin kendisinin düşmesi nasıl açıklanabilir? ...160

85. Cümlenin en önemli ögesi yüklem midir, özne midir? Öznesiz veya yüklemsiz cümle olur mu? ...161

86. Özne türlere ayrılmalı mı? ...163

87. Cam Ali tarafından kırıldı cümlesinde özne cam mıdır Ali midir? ...166

88. Nesne belirtme durumu dışında durum eki alır mı? ...166

89. Nesne “neyi ve kimi” sorularına mı cevap verir? ...168

90. İsim cümlesinde nesne olur mu? Her şeyimi sana borçluyum cümlesi ögelerine nasıl ayrılmalıdır? ...169

91. Ali çok yakışıklı cümlesinde çok zarf tümleci mi yoksa yüklemin bir parçası mı? ...170

92. Zarf tümleci, yer tamlayıcısı ve edat tümleci nasıl ayrılmalıdır? ...171

93. Ali benden büyük, Ayşe bana yakın, Ali okulda yok cümlelerinde altı çizili ögelerin tümü yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) mıdır? ...174

xiv il il i i a m e ğre mi

94. “Ali gel.”, “Ne mutlu Türküm diyene.”, “Sizin hiç babanız öldü mü, benim öldü.”, “Onu kardeşim sayıyorum.”, “Beni en mutlu eden şey onunla okulda saatlerce satranç oynamaktı.” cümleleri

ögelerine nasıl ayrılmalıdır? ...175

95. Cümle dışı öge terimi doğru mu? ...179

96. Özne-yüklem uyumu düzenli midir? “Sınıfın camını kıran benim” cümlesinde özne-yüklem uyumu yok mudur? “Kuşlar ötüyorlar” cümlesinde yüklem tekil mi olmalıdır? ...180

97. Yargı ve cümle kavramları nasıl tanımlanmalıdır? ...183

98. Birleşik cümle nedir? Türkçede birleşik cümle var mıdır? ...184

99. Devrik cümle olarak neler kabul edilmelidir? ...189

100. Devrik cümlenin yaygınlaşması Türkçe için zararlı mıdır? ....191

101. Anlam bakımından cümleler kaça ayrılmalı? ...192

102. Cümlelerin bağlanış şekilleri nasıl incelenmeli? Bağlı cümle nedir, sıralı cümle nedir? ...194

103. Dilbilgisi öğretiminde hangi yaklaşımlar kullanılmaktadır? ...196

104. Yapılandırıcı yaklaşıma göre dilbilgisi öğretimi nasıl yapılmalıdır? ...198

105. Dilbilgisi öğretiminin yararı var mıdır? ...201

İkinci Baskı İçin Ek Sorular 106. gel-, git-, gör-, hasta ol- gibi fiillerin ettirgen-oldurganlığı nasıl yapılır? ...203

107. “Bize gelmiyor değilsin”, “O şimdi uyumaktadır” cümleleri isim cümlesi mi fiil cümlesi midir? ...204

108. Dokunmatik, maçkolik gibi sözcüklerdeki ekler kullanılmamalı mı? ...205

109. Kaç tip kişi eki vardır ve kişi ekleri düzenli olarak mı gelir? ...206

110. {-DIk} ve {-An} sıfat-fiillerini bir fiil neye göre alır? ...208

Kaynaklar ...209

Kavramlar Dizini ...223

1. Dilbilgisi (gramer) nedir, neyi inceler? Eş zamanlı dil- bilgisi ile art zamanlı dilbilgisi ayrımı neye dayanır?

Dilbilgisinin dile dair bilgileri içeren bir alan olduğu adına ba- karak tahmin edilebilir. Ancak dil gibi çok boyutlu bir olgunun han- gi yönüyle ilgili bir bilgiyi kapsadığı ilk bakışta anlaşılamaz. Tarihe baktığımızda daha çok yazılı olanın bilgisiyle dilbilgisinin yetindiği- ni görürüz. Zaten dilbilgisinin Batı dillerindeki karşılıkları Eski Yu- nanca gramma “harf, yazı” sözünden türetilen gramer sözcüğünün farklı versiyonlarıdır. Dilbilgisi çok eski çağlardan beri “yazının, ya- zılı olanın” bilgisini içerir. Ancak yazı, dilin belki de en son ortaya çı- kan boyutudur. Dilin kendisiyle ilgisi de ayrıca tartışma konusudur.

Yazı, dili sembolleştirirken kullandığımız bir araçtır sadece, dilin kendisi değildir. Yalnızca yazılı olan, dilin çok küçük bir bölümünü içerir. Sesin sunduğu olanakların hiçbiri yazıda yoktur. Bu nedenle yazılı olan pek çok şeyin ne dediğini de anlamakta güçlük çekeriz.

İşte bu nedenle dilbilgisinin incelediği, dilin ancak bir bölümüdür.

Ayrıca o bölümü de ne kadar sunabildiği de -sonraki sayfalarda gö- receğimiz üzere- tartışmalıdır. Dilbilgisi kitaplarında insan dilinin nasıl geliştiği, insanın dili nasıl edindiği, insan beyninde dilin yeri gibi dilin doğasıyla daha ilgili olan konulara yer verilmez. Sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözdizimi gibi bölümlerle yetinilir. Çoğu zaman an- lambilim de yok sayılır. Oysa dil anlam olmadan ne işe yarar?

DİLBİLGİSİ YAZIMI VE ÖĞRETİMİ

2 il il i i a m e ğre mi

Herhangi bir dilbilgisi kitabını alıp incelediğimizde hangi dili betimliyorsa onunla ilgili birtakım kuralların sıralandığını görürüz.

Ancak yukarıda da belirttiğimiz üzere bu kurallarda konuşma dili yok gibidir. Bu, zaten dilin büyük bölümünün yok sayılması anla- mına gelir. İkinci sorun ise kuralların oluşturulma biçimidir. Çoğu, yazılı metinlere dayanılarak oluşturulur. En azından öyle oluşturul- duğu söylenir. Ancak gerçekte bunun pek de böyle olmadığı görülür.

Pek çok dilbilgisi yazarı kafasında yarattığı kurallara herkesin uy- masını bekler. Kurallar da genellikle birkaç nesil öncesinin dil kulla- nımlarından oluşturulmuştur. Okula ders çalışmaya gidiyorum diyen bir öğrencinin cümlesini Okula ders çalışmağa gidiyorum şeklinde

“düzelten” üniversite öğretim üyelerine rastlamışızdır. 2000’li yıllar- da hâlâ böyle bir kuralın peşine düşen bir kişinin yaşadığı anakro- nizmin farkına varmasını bekleyemeyiz. Çünkü hiçbir zaman bunun farkına varamayacaktır. Dilin sürekli değiştiği bir dünyada kuralla- rın donuk ve sabit kaldığı fikrine kapılan birinin varoluşsal bir bağla sıkı sıkıya sarıldığı kurallarından ayrılması kolay değildir. Ancak bu kafanın dünyada 1950’lerden sonra dilbilgisi yazımı ve öğretiminde yeri kalmamıştır. Türkiye’deki dilbilgisi yazımı ve öğretiminde yaşa- dığımız en önemli sorunlardan biri bu kafayla hazırlanmış dilbilgisi kitaplarındaki kurallar ile günümüz dil kullanımları arasında ilişki kurulamamasıdır. Kurallar dile yön veremez, dil kurallara yön verir.

2000’li yıllarda yayımlanan kaç edebiyat eserinde “ders çalışmağa”

gibi bir ifade geçer? Türkoloji eğitimiyle dili bozulmamışsa hiçbir günümüz yazarı böyle tuhaf bir ifade kullanmaz. Dili korumak da insanları bu gibi terk edilen veya tutkuyla bağlanılan kurallara uy- maya zorlamakla olmaz. Kimse dilbilgisi yazarının belirlediği mü- kemmel kurallara göre konuşup yazmaz. Artık metinlerin çoğunda

“ders çalışmaya” tercih ediliyorsa kural da buna uydurulmalıdır. Dil bir doğrular bütünü değildir. Yanlışların doğru hâline gelmesi sonu- cunda “kurallar” ortaya çıkar. Dilde bugünkü her doğru, geçmişin yanlışıdır. Bugünkü yanlışlar da gelecekte bir tür doğal seçilime uğ- rayıp geleceğin doğrularına dönüşecektir.

3 Caner Kerimoğlu Dilbilgisinin neyi incelediği sorusuna bu gibi nedenlerle “Dili inceler.” cevabı vermek kolay değildir. Mevcut duruma bakarak

“Daha çok dilin belirli bir bölümüyle ilgili kuralları keyfî ölçülere göre derlemeye çalışır” diyebiliriz belki. Dilbilgisi yazarının kuralları belirlerken hangi ölçüyü kullandığı önemlidir. Bu noktada dilciliğin Saussure tarafından belirlenen şu ünlü ikiliği büyük önem taşır: art zamanlılık – eş zamanlılık.

Art zamanlı dilbilgisi dil ögelerini tarih içinde yaşadığı deği- şimlere göre ele alır. Bu bakımdan temel olarak eski biçime odakla- nır. Örneğin art zamanlı bakış açısıyla Türkiye Türkçesindeki yaprak sözcüğü türemiştir. Çünkü Eski Türkçe yap- “örtmek” anlamındaki bir fiilden yapım ekleriyle türetilen yapurgak biçiminden gelir. Öte yandan eş zamanlı dilbilgisi dil ögelerini tarihteki kullanımlarına göre değil, içinde bulunulan zaman dilimindeki kullanımlarına göre ele alır. Eş zamanlı bakışla yaprak sözcüğü basittir. Çünkü Türkiye Türkçesinde yap- kökü ile yaprak arasında hiçbir ilişki kurulamaz.

Ayrıca bu sözcüğe gelen ekler de Eski Türkçedeki kullanımlarından farklılaşmıştır. Bu iki bakış açısı ihtiyaçlar doğrultusunda kullanı- lır. Etimolojik incelemelerde art zamanlı bakış açısının kullanılması zorunludur. Ancak öğretim dilbilgisinde eş zamanlılık temeli oluş- turur.

Eş zamanlılık mı esas olmalı, art zamanlılık mı? Anlam mı esas alınmalıdır yapı mı? Bu sorular biraz da dilbilgisinin amacına yöne- lik olarak cevaplanabilir. Elbette bir dilin hem eş zamanlı hem de art zamanlı dilbilgisi yazılmalıdır. Aynı şekilde hem yapısalcı bir anla- yışla hem de işlevci bir anlayışla dilbilgisi yazılabilir. Ancak aynı dil- bilgisi hem eş zamanlı hem de art zamanlı olamaz. Aynı şekilde yapı- sal ve işlevci tek bir dilbilgisi olamaz. İleride göreceğimiz üzere öyle dil kullanımlarıyla karşılaşırız ki bir tercih yapmak zorunda kalırız.

Yazacağımız dilbilgisini öğretim için kullanacaksak bu dilbilgisinin art zamanlı ve yapısalcı olması doğru değildir. Türkiye Türkçesini bir yabancıya öğreteceksek Türkiye Türkçesindeki dil kullanımlarından yola çıkarak kural belirlemeliyiz. Türkiye Türkçesini öğrenmek is-

4 il il i i a m e ğre mi

teyen bir Fransız’a “Mısraı demen gerekir çünkü mısra sözcüğünün sonunda ayın vardır” veya “barış- fiilinin sonundaki {-ş-} işteşlik ekidir çünkü Eski Türkçede bar- fiili vardı ve {-ş-} ekini alabiliyor- du” gibi art zamanlı bilgileri vermenin hiçbir yararı yoktur.

Bunlara benzer pek çok sorun bugün cevap beklemektedir ve bu sorunlara verdiğimiz cevaplara göre dilbilgisi yazımı ve öğretimi değişmektedir. Kitabın bundan sonraki bölümlerinde Türkçe dilbil- gisi yazımı ve öğretimindeki bakış açılarının farklılıklarından kay- naklanan tartışmaları göreceğiz.

Okuma önerisi:

• PEREK, Faruk Zeki (1961) Eski Çağda Dilbilgisi Araştırmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.

• THRAKS, Dionysios (2006) Gramer Sanatı (çev. Eyüp Çoraklı). İstanbul: Kabalcı Yay.

• UZUN, Nadir Engin (2004). Dilbilgisinin Temel Kavram- ları. İstanbul.

2. Dilcilikte kesin doğru var mıdır? Yanlış şekil - doğru şekil ayrımı neye göre yapılmalıdır?

Dilbilgisi yazımı ve öğretiminde sık sık belirli kurallar olduğu ve bu kurallara uyulması gerektiği biçiminde ifadelere başvurulur.

Ancak kural dediğimiz şeylerin de dil için öyle çok da sağlam da- yanaklarının olmadığını söylemek gerekir. Çünkü dildeki kuralların dayandığı iki olgu vardır: yaygınlık ve eskilik.

Yaygınlık ve eskilik çoğu zaman kuralların işletilmesinde işe ya- rar. Örneğin git- fiili doğrudan kişi eki alamaz: *gitler. {+lAr} ekinin fiillerle kullanımına yani ekin yaygın kullanımlarına bakıldığında kişi eki olarak zaman ve kip eklerinden sonra geldiğini görürüz: git- mişler. Bu durumda yaygın kullanımlar kuralı veya doğruyu belirle- miş olur.

Eskilik de özellikle farklı kullanımlardan hangisinin doğru oldu- ğunun belirlenmesi tartışmasında tarihî metinlere başvurulduğunda