dini araştırmalar dergisi Turkish Journal of Religious Studies cilt / volume: 20 sayı / issue: 1 yaz / summer 2020

marife

dini araştırmalar dergisi

Turkish Journal of Religious Studies

cilt / volume: 20 • sayı / issue: 1 • yaz / summer 2020

Kur’an Yorumunda Bağlamsal Anlamın Gramatik Çözümleme Üzerindeki Etkisi -Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Takdim-İhtisas İlişkisi Konusunda Zemahşerî’ye Yönelik Eleştirisi Bağlamında-

Bünyamin Aydın

Arş. Gör. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri Bölümü Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı bunyaminayd@gmail.com | https://orcid.org/0000-0002-4495-6392 Geliş Tarihi / Received: 05.04.2020 • Yayına Kabul Tarihi / Accepted: 21.06.2020 Öz

Cümlenin gramatik yapısı birden çok çözümlemeye imkân tanıdığında, metnin dolaylı muha-taplarına ait gramatik çözümlemeler, siyasî, itikadî ve fikrî eğilimlerin etkisine açık hâle gel-mektedir. Bu durum bağlamsal unsurların gramatik çözümleme üzerinde belirleyici olabileceği anlamına gelir. Bağlam ile gramatik çözümleme arasındaki ilişkiye dair tartışmaların bir tara-fında tüm dilsel bağlamlarda geçerli gramatik çözümlemelerin üretilebileceği iddiası, diğer tarafında ise gramatik çözümlemenin birtakım semantik sınırlılıklarla çevrili olduğu ve bağlam-sal koşullar tarafından yönlendirildiği savı yer almaktadır.

Ebû Hayyân’ın Zemahşerî’ye yö-nelttiği eleştiri bu noktaya odaklanır. Zemahşerî, mefʻûlün fiile mukaddem olduğu cümlelerde ihtisas anlamının bulunduğu görüşündedir. Gramatik çözümlemenin dayanağının bağlam olma-sı gerektiğini savunan Ebû Hayyân’a göre ise ihtisas anlamının elde edilmesinde belirleyici unsur bağlamdır ve ifadenin salt dilsel yapısı üzerine kurgulanan bir çözümleme doğru sonuçlar vermeyecektir.

Çalışmada bağlamın gramatik anlam üzerinde ne ölçüde belirleyici olduğu hu-susu tartışılacak; gramatik çözümlemenin niteliği ve gramatik yorum-bağlam ilişkisinin keyfiye-ti, Arap dili ve tefsir alanlarında önemli çalışmaları olan iki dilciden Ebû Hayyân’ın takdim-ihtisas ilişkisi konusunda Zemahşerî’ye yönelttiği eleştiri üzerinden değerlendirilecektir. Böyle-likle gramatik çözümlemenin dilsel referanslar dışında bir dayanağının bulunup bulunmadığı sorusunun yanında bir gramatik kuralın tüm dilsel bağlamlarda geçerlilik kazanıp kazanmadığı sorusuna cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler: Arap Dili, Gramatik Çözümleme, Bağlam, Zemahşerî, Ebû Hayyân el-Endelüsî.

The Effect of the Contextual Meaning on the Grammatical Analysis in Qur'anic Exe-gesis -in the Context of Abū Hayyān’s Critique of Zamakhsharī on the Fronting-Restriction Relationship- When the grammatical structure of the sentence enables more than one grammatical analysis, the indirect receiver’s analyses can be exposed to the effects of tendencies concerning the politics, the belief and the school of thought. This means that the contextual elements can be determinant on the grammatical analysis. There are two points in discussions on the relationship between context and grammatical analysis. One of them is the claim that it is possible to generate grammatical analyses valid in all linguistic contexts. The second is the view that the grammatical analysis is surrounded by the semantic restrictions and directed by the contextual circumstances. The critique made by Abū Hayyān against Zamakhsharī focuses on this point. Zamakhsharī is of the opinion that, there is the restriction in sentences where the object comes before the verb. According to

ARAŞTIRMA Research

Marife 20/1 (2020): 95-117

Abū Hayyān, who argues that the basis of the grammatical analysis should be the context, the determining factor in obtaining the meaning of restriction is context and an analysis based on the merely linguistic structure of the sentence does not pro-duce correct results. In this study, the dimensions of the effect of context on the grammatical meaning will be discussed; and the quality of the grammatical analysis and the essence of the relationship between grammatical interpretation and context will be assayed on the basis of Abū Hayyān's critique against Zamakhsharī, two scholars who have important works in Arabic language and exegetics. Thus, the question of whether grammatical analysis has a basis other than linguistic references will be tried to answer. Additionally, an answer to the question of whether a grammatical rule is valid in all linguistic contexts will be sought.

Keywords: Arabic Language, Grammatical Analysis, Context, Zamakhsharī, Abū Hayyān al-Andalusī.

Atıf / Cite as

Aydın, Bünyamin. “Kur’an Yorumunda Bağlamsal Anlamın Gramatik Çözümleme Üzerindeki Etkisi -Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Takdim-İhtisas İlişkisi Konusunda Zemahşerî’ye Yönelik Eleştirisi Bağlamında-”. Marife 20/1 (2020), 95-117. https://doi.org/10.33420/marife.714958

Summary

The concept of “meaning” can be studied through the triple classification of lexical meaning, grammatical meaning and contextual meaning. The lexical meaning denotes the meanings that the word gains through the “naming”. The grammatical meaning refers to the meanings that the word gains through the phonological, morphological and syntactic structures. The contextual meaning occurs under the contextual circumstances which have linguistic and non-linguistic references. It is known that the contextual meaning determines the lexical meaning. Thus, it is a linguistic fact that words can have different meanings in different contexts. The question, “Is the contextual meaning determinant to the grammatical meaning as well as the lexical meaning?” will be investigated in this article. The term

“grammatical meaning” signifies the Arabic term “al-maʻnā an-nahwī” in this article. Nahw, as it can be seen in the early nahw books, denotes the linguistic sciences which include the issues of different disciplines such as “sarf”, “qirāat”, “maānī” and phonetics. This means that the subjects which are presented in late period “maānī” books were considered within the scope of the grammatical analysis in the early period nahw books. Nahw, in its narrow meaning, can be translated to the English term

“syntax”. In this article that focuses on the effect of contextual meaning on the grammatical analysis, the concept of grammatical analysis, points to the use of nahw in a broad meaning. What limits the article is the critique that Abū Hayyān made against Zamakhsharī regarding the relation between taqdīm (fronting) and ihtisās (restriction).

There are two points in discussions on the relationship between context and grammatical analysis. One of them is the claim that it is possible to generate grammatical analyses which are valid in all linguistic contexts. The second is the view that the grammatical analysis is surrounded by the semantic restrictions and is directed by the contextual circumstances. The critique made by Abū Hayyān against Zamakhsharī focuses on this issue. Zamakhsharī is of the opinion that, the sentence where the object comes before the verb has the meaning of “ihtisās”. According to Abū Hayyān, who argues that the basis of the grammatical analysis should be the context, the determining factor in obtaining the meaning of

“ihtisās” is context and an analysis based only on the linguistic structure of the sentence doesn’t produce correct results. Abū Hayyān indicates that the opinion of that “taqdīm expresses ihtisās.” doesn’t correspond to the linguistic reality, and the meaning of “ihtisās” can only be obtained by the context. He emphasizes that the sentences which have the same syntax but different words don’t always express the

“ihtisās”. Therefore, the context is the determinant element. According to him, the basis of the “ihtisās”

is the context. Thus, “taqdīm” principally reveals the importance of the preceding word in the sentence.

In this study, the opinions of nahw/maānī scholars before Zamakhsharī regarding the relation between

“taqdīm” and “ihtisās” have been investigated. The interpretations of scholars before Zamakhsharī on the fifth verse of sūrat al-Fātiha in Quran have also been investigated. Such an investigation provides an opportunity to compare the approaches of early nahw scholars to the grammatical issues with the approach of late nahw scholars. In this way, it can be evaluated how the early nahw scholars were discussing the subjects which are considered as established rules in the late nahw books. In this regard, the detailed study of Curcānī regarding “taqdīm” gains importance. Looking at the early sources of nahw, it is seen that the “importance-centered approach”, which was adopted by Abū Hayyān regarding the “taqdīm”, originated from Sībawayhi. The “ihtisās-focused view” is attributed to Zamakhsharī.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

Accordingly, the statements indicating that there is almost a consensus about “taqdīm expresses ihtisās.” are incompatible with the historical reality. Similarly, through the aforementioned investigation, it can be clarified to what extent “taqdīm” was presented in the early exegetics books, and from which aspects it was regarded as an issue. In this regard, different exegetics books that related to many disciplines such as nahw, ishtiqāq, maānī, qirāat, ahbār, fiqh and tasawwuf, are examined in this article.

The method used to evaluate the critique of Abū Hayyân against Zamakhsharī is to compare the two scholars’ comments regarding the Quranic verses where the word “iyyâ” came before the verbs, and then to consider their views about the verses in which the objects came before the verbs. There are some Quranic sentences where the “taqdīm” cannot be interpreted in terms of “ihtisās". Zamakhsharī developed two approaches in respect to these sentences. The first is to give the general meaning of the sentence without addressing the issues of “taqdīm” or “ihtisās”. The second is to use the method of ta’wīl (explanations). This reveals that it’s difficult to apply the absolute judgment that “taqdīm expresses ihtisās.” as a valid rule in all linguistic contexts, and makes the judgment open to criticism. In this study, the dimensions of the effect of context on the grammatical meaning will be discussed; and the quality of the grammatical analysis and the essence of the relationship between grammatical interpretation and context will be assayed on the basis of Abū Hayyān's critique against Zamakhsharī, two scholars who have important works in Arabic language and exegetics. Thus, the question of whether grammatical analysis has a basis other than linguistic references will be tried to answer. Additionally, an answer to the question of whether a grammatical rule is valid in all linguistic contexts will be sought.

Giriş

Erken dönem nahiv kaynaklarında sarf, kıraat, fonetik, meânî gibi ilim dalla- rına ait konular “ulûmu’l-arabiyye” adı altında bir arada ele alınmakta ve “nahiv”

terimiyle bunların tamamını içine alan bir dil ilimleri bütünü kastedilmekteydi.¹ Bu durum sonraki dönemlerde meânî başlığı altında ele alınan takdim-tehir, fasl-vasl ve kasr gibi konuların gramatik çözümleme ( ِّيِوْحَّنلا ليِلْحَّتلا)² kavramının kapsamında değerlendirildiği anlamına gelmektedir. Nitekim meânî ilminin temelde nahiv il- mine dayandığı ve bu iki ilmi birbirinden ayırmanın tanım gereği mümkün olmadığı yönündeki yaklaşımlar,³ ilk nahiv eserlerinin içeriği tarafından da desteklenmekte- dir. Şâtıbî’nin (ö. 790/1388), Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı hakkında,

“

.”

şeklindeki değerlendirmesi, anlam ve amaç hususlarını vurgulaması bakı-

1 Abdülkerîm Muhammed el-Esʻad, el-Vasît fî târîhi’n-nahvi’l-ʻArabî (Riyad: Dârü’ş-Şevâf, 1992), 15-16;

Mücellî Muhammed Kerîrî, Devru’n-nahv fi’t-tevcîhi’d-delâlî (Kahire: Câmiatü’l-Kāhira, Külliyyetü Dâri’l-Ulûm, Doktora Tezi, 2010), 2; Mahmûd Ukkâşe, et-Tahlîlu’l-lugavî fî dav’i ʻilmi’d-delâle (Kahire:

Dârü’n-Neşr li’l-Câmiât, 2011), 114-115.

2 Nahiv terimi, dar anlamda kullanıldığında, sözdizimi (İng. syntax) terimiyle karşılanmaktadır. Bu çalışmada gramatik çözümleme (يوُُُحُُُنُُُلا لُُُي ُُُلُُُحُُُتُُُلا) kavramı, nahvin geniş anlamına gönderimde bulunmaktadır.

3 Ramzi Baalbaki, “The Relation Between Naḥw and Balāġa a Comparative Study of the Methods of Sībawayhi and Ğurğānī”, Zeitschrift für Arabische Linguistik No. 11 (1983), 7; Temmâm Hassân, el- Lugatu’l-ʻArabiyye maʻnâhâ ve mebnâhâ (ed-Dârü’l-Beyzâ: Dârü’s-Sekâfe, 1994), 18.

4 İbrâhîm b. Mûsâ eş-Şâtıbî, el-Muvâfakāt, thk. Abdullah Dirâz (Mısır: el-Matbaatu’r-Rahmâniyye, ts.), 4/116.

Marife 20/1 (2020): 95-117

mından önemlidir. Bu açıdan bakıldığında nahiv ilmini iʻrâb olgusundan ibaret gör- mek olanaksızdır. Böyle bir yaklaşım, nahvi sınırlandırmak ve onun dilsel metni an- lama ve açıklamadaki rolünü görmezden gelmek olacaktır.⁵

Nahiv terimi için söz konusu olan durum iʻrâb için de geçerlidir. Nitekim ge- nel anlamıyla tüm sözdizimsel unsurlara ve çözümlemelere atıfta bulunan iʻrâb, dar anlamda kelime sonlarındaki değişimle ilgilidir.⁶ İʻrâbın erken dönem nahiv bilgin- leri için salt âmil-maʻmûl ilişkisinden ibaret olmadığı, nahiv çalışmalarının ortaya çıkışına ilişkin rivayetlerden de anlaşılmaktadır.⁷ Nitekim bu rivayetlerde, iʻrâb ko- nusundaki hataların cümlenin anlamı üzerindeki etkileri gerek Kur’an ayetleri ge- rekse de diğer ifadeler üzerinden ele alınmaktadır.⁸ İʻrâb kavramıyla ilgili belirtil- mesi gereken bir başka husus, iʻrâb faaliyetinin istikametinin mütekellim ve muha- tap açısından farklılık göstermesidir. Mütekellim için iʻrâb, anlamın muhataba doğru bir biçimde aktarılması için cümleyi oluşturan unsurları belirli gramatik tercihler doğrultusunda bir araya getirme işlemidir. Burada iʻrâb anlama tabi durumdadır.

Muhatap ve metnin yorumcusu söz konusu olduğunda ise anlam iʻrâba tabi hâle gel- mektedir. Nitekim muhatap belirli gramatik tercihler üzerinden hareket ederek kas- tedilen anlamı ortaya çıkarma amacındadır.⁹ Kastedilen anlamın ne olduğunu mü- tekellime sorma imkânı bulamadığında -ki dini metinler için böyledir- muhatap iʻrâb faaliyetini salt gramatik gerekçelerle değil, belirli bağlamsal koşullar altında ve fikrî ön kabullerin yönlendirmesiyle gerçekleştirmek durumunda kalmaktadır. Burada yorumcudan kaynaklanan anlayış, ekol, metot ve mezhep farklılıkları; metnin ken- disinden kaynaklanan iştirak, işlevsel çokanlamlılık, cümlenin yapısının birden çok çözümleyemeye imkân tanıması ve lehçe/kıraat farklıkları gibi sebepler ön plana çıkmaktadır.¹⁰ Bu durum yalnızca sözlüksel anlamın değil gramatik anlamın da bağ- lamsal anlamın etkisine açık olduğunu göstermektedir.

Anlam terimi sözlüksel anlam, gramatik anlam ve bağlamsal anlam şeklinde üçlü bir tasnif üzerinden ele alınabilir. Buna göre kelimenin lugavî ve örfî vazʻlara dayanan sözlük ve terim anlamları, sözlüksel anlam (ي ِمَجْعملا ىَنْعملا: lexical meaning) adı altında ele alınır. Bu anlam türüne kâmûsî, lugavî, ictimâî ve mutlak anlam adları da verilmiştir. Kelimenin belirli dilsel birliktelikler içinde kazandığı anlam ise gra-

5 Muhammed Hamâse Abdüllatîf, en-Nahv ve’d-delâle (Kahire: Dârü’ş-Şurûk, 2000), 27.

6 Muhammed Hamâse Abdüllatîf, el-ʻAlâmetü’l-iʻrâbiyye fi’l-cümle beyne’l-kadîm ve’l-hadîs (Kahire: Dârü Garîb, 2001), 214; Ahmed Süleymân Yâkūt, Zâhiratu’l-iʻrâb fi’n-nahvi’l-ʻArabî (İskenderiye: Dârü’l- Maʻrifeti’l-Câmiiyye, 1994), 15.

7 Baalbaki, “The Relation Between Naḥw and Balāġa”, 9.

8 Ayrıntılı bilgi için bk. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-nahviyyîn, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim (Kahire: Mektebetü Nahdati Mısr, 1955), 6-12; Ebû Saîd es-Sîrâfî, Ahbârü’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn, thk.

Tâhâ Muhammed ez-Zeynî-Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî (Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el- Halebî, 1955), 11-15; Kemâlüddîn Abdurrahmân el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakāti’l-üdebâ, thk.

İbrahim es-Sâmerrâî (Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985), 18; 158; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-nahviyye (Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.), 15; Ahmed et-Tantâvî, Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât (Kahire:

Dârü’l-Maârif, ts.), 16.

9 Halîl Ahmed ʻAmâyira, el-Mesâfe beyne’t-tanzîri’n-nahvî ve’t-tatbîki’l-lugavî (Amman: Dârü Vâil, 2004), 220.

10Velîd Hüseyin, Nazariyyetü’n-nahvi’l-Arabî fî dav’i taaddüdi evcühi’t-tahlîli’n-nahvî (Amman: el- Câmiatü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Doktora Tezi, 2006), 108-199; Celalettin Divlekci,

“Tefsirde Yorum Farklılığına Yol Açan Sebepler”, EKEV Akademi Dergisi 58 (Ocak 2014), 1-20.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

matik anlam (يِوْحَّنلاىَنْعملا: grammatical meaning) kavramıyla ifade edilir. Cümle tür- lerine ilişkin genel gramatik anlamlar; fâiliyet mefʻûliyet, izâfet gibi özel gramatik anlamlar; ses, biçim ve sözdizimi dizgeleri tarafından belirlenen gramatik anlamlar bu gruba dâhildir. Bu anlam türü için; işlevsel, yapısal ve sözdizimsel anlam gibi ad- landırmalar da yapılmıştır. Kelimenin belirli bağlamsal koşullarda yüklendiği an- lama ise bağlamsal anlam (يِقاَيِِّسلا ىَنْعم : contextual meaning) adı verilir. Burada ses, لا biçim, sözdizimi ve metin dizgelerini içine alan iç bağlam ile durumsal, kültürel, epistemolojik ve tarihsel referansları olabilen dış bağlam söz konusu olmaktadır.¹¹

Kelime, cümle ve metin düzeylerinde belirlenim kazanan iç bağlamın, kelime- nin sözlüksel anlamı üzerinde belirleyici olduğu açıktır. Nitekim bir kelimenin farklı bağlamlarda farklı anlamlar yüklendiği bilinen bir husustur. Örneğin Türkçede “kor- kunç fırtına” ve “korkunç güzel” ifadelerinde, korkunç kelimesi birlikte yer aldığı sözcükler sayesinde olumlu ve olumsuz anlamlar yüklenmiştir.¹² Benzer şekilde Arapça hasen (نَسَح) kelimesi; fiziksel güzellik, performans üstünlüğü ve duru- luk/arılık gibi anlamları, farklı bağlamlarda birliktelik kurduğu kelimelerle kazan- maktadır.¹³ Burada dilsel birimlerin tek başlarına atomik olgular olarak kavranama- yacağı ve bağlam dışında yalnızca “müfredat” olarak adlandırılmaları gerektiği gö- rüşü¹⁴ önem kazanmaktadır. Dil içi bağlam cümle düzeyinde ele alındığında bütün- lük kavramı ön plana çıkmakta ve cümlenin yer aldığı metnin tamamı, anlamın be- lirlenmesinde etkili olmaktadır. Ebû Bekr el-Enbârî (ö. 328/940) bununla ilgili ola- rak,

“Arapların sözlerinin bir kısmı diğerini tamamlar, zira sözün başı sonuyla irtibatlıdır. Dolayısıyla kastedilen mana, sözün tüm kelimeleri tamamlanmadıkça anlaşılmaz... Örneğin,

ِهيِهْلُيَو ىَعْسَي ىَتَفلاَو

لَمَلأا َت ْوَـملا َلَخ اَم ءْيَش لُك

َلَج

beytinde¹⁵ öncesi ve sonrasındaki kelimeler, لَلَج kelimesinin küçük/önemsiz ل anlamında olduğunu ortaya koymaktadır. Hiçbir akıl sahibi, kelimenin bu- rada 'büyük' anlamında olduğunu aklına getirmez.”¹⁶

ifadelerini kullanır. Burada bağlam "mütekellimin muradına delâlet eden en büyük karine"¹⁷ olarak ortaya çıkmaktadır.

11Sözlüksel, gramatik ve bağlamsal anlam türleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Bünyamin Aydın, Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi -İşlevsel Anlam-Cümle Anlamı İlişkisi Üzerine Bir İnceleme- (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018), 58-78.

12Ahmet Kocaman, “Dilde Bağlam ve Anlam İlişkileri Üzerine”, Türk Dili Dergisi 39/332 (1979), 399.

13Ahmed Muhtâr Ömer, ʻİlmü’d-dilâle (Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1998), 69-70. Benzer örnekler için Doğan Aksan, Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi (Ankara: Engin Yayın Evi, 2009), 74- 75.

14Temmâm Hassân, el-Lugatu’l-ʻArabiyye maʻnâhâ ve mebnâhâ, 323; Hans Peter Rickman, Anlama ve İnsan Bilimleri, çev. Mehmet Dağ (Samsun: Etüt Yayınları, 2000), 118.

15Erken dönem ezdâd türü eserlerde şairi belirtilmeden zikredilen beyit, Lisânu’l-ʻArab’da Lebîd’e nispet edilmiştir. Bk. Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânu’l-ʻArab (Beyrut: Dârü Sâdır, ts.), 10/117. Beytin anlamı: “Kişi çabalayıp durmakta ve umut onu oyalamaktadır; hâlbuki ölüm dışındaki hiçbir şeyin önemi yoktur.”

16Ebû Bekr el-Enbârî, Kitâbu’l-ezdâd, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim (Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 1982), 2

17İbn Kayyim el-Cevziyye, Bedâiʻu’l-fevâid, thk. Ali b. Muhammed (Dârü Alemi’l-Fevâid, ts.), 4/1314.

Marife 20/1 (2020): 95-117

Dil içi bağlamın yanı sıra dil dışı bağlam da kelimenin sözlüksel anlamının be- lirlenmesinde etkilidir. Burada mütekellim, muhatap, sözün söylenme sebebi, za- manı, yeri gibi unsurlar ön plana çıkar. Örneğin aralarındaki hesabı belirlemek üzere iki arkadaştan birinin ötekine söylediği “Yarın akşam seninle hesaplaşırız.” cümle- sinde “bir para hesabını görmek” anlamında kullanılan hesaplaşma kelimesi, bir kimsenin kızgın olduğu bir başkasına söylediği “Yarın seninle hesaplaşırız.” cümle- sinde öç alma ve korkutma anlamlarına gelmektedir.¹⁸ Abdülkāhir el-Cürcânî’nin (ö.

471/1078) Câhiz’den (ö. 255/869) naklettiği aşağıdaki ifadeler anlamı tespitte bağ- lamın önemini göstermesi bakımından dikkat çekicidir:

“Tâvus şöyle demişti: Bugüne kadar bir kimsenin 'Sübhânallah' diyerek gü- nah işleyebileceğini sanmazdım. Biraz önce adamın birinin, Muhammed b. Yûsuf’a bir başkasının sözünü ilettiğini duydum. Meclistekilerden biri, Muhammed’i öfke- lendirmek için 'Sübhânallah!' dedi.”¹⁹

Buradan hareket edildiğinde Kur’an’da Firavun’un Hz. Mûsâ’ya söylediği söz olarak aktarılan  َني ِرِفاَكْلا َنِم َتْنَأ َو َتْلَعَف يِتَّلا َكَتَلْعَف َتْلَعَف َو ayetindeki²⁰ “kâfirîn” kelimesine, bağlamına bakılmaksızın anlam vermek güçtür. Arap dilinde örtmek/gizlemek, inkâr etmek ve nankörlük/küfrân gibi anlamlara gelen “küfr” kelimesinin ayette küfrân-ı nimet anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu söz; Firavun tara- fından, sarayda, kendisine tebliğde bulunmak için gelen Hz. Mûsâ’ya söylenmiştir.

Firavun, daha önce bir kıbtîyi öldürmesine telmih yaparak Hz. Mûsâ’nın nankörlü- ğünü iddia etmiştir.²¹

Bu çalışmada bağlamın sözlüksel anlam üzerinde olduğu gibi gramatik anlam üzerinde de belirleyici olup olmadığı hususu tartışılacak; gramatik çözümlemenin niteliği ve gramatik tercih-bağlam ilişkisinin keyfiyeti, Ebû Hayyân’ın (ö. 745/1344) takdim-ihtisas ilişkisi konusunda Zemahşerî’ye (ö. 538/1144) yönelttiği ve “İhtisas anlamı, bağlamdan bağımsız bir biçimde salt takdime dayandırılamaz.” iddiası üze- rine kurguladığı eleştiriler üzerinden değerlendirilecektir. Böylelikle gramatik çö- zümlemenin dilsel referanslar dışında bir dayanağının bulunup bulunmadığı soru- sunun yanında bir gramatik kuralın tüm dilsel bağlamlarda geçerlilik kazanıp ka- zanmadığı sorusuna cevap aranacaktır.

1. Gramatik Çözümlemenin Bir Düşünce Ekolüne İsnadı

Gramatik yapı birden çok çözümlemeye imkân tanıdığında yorumcunun önünde iki seçenek vardır. Birincisi metnin iç bağlamına ilişkin gramatik bağıntılar- dan hareketle bir tercihte bulunmak, ikincisi ise “kastedilen anlam” iddiası üzerin- den gramatik ihtimallerden birini tercih etmektir. İkinci seçenek bağlam sorununu gündeme getirmekte ve yorumcunun hangi kaygılarla hareket edebileceğini göster-

18Aksan, Anlambilim, 75.

19Abdülkāhir el-Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, thk. Mahmûd Muhammed Şakir (Kahire: el-Hey’etü’l- Mısriyyetü’l-Âmme, 2000), 15.

20Şuarâ 26/19. Ayetin anlamı: “Sonunda yapacağını yaptın, sen nankörlerdensin.”

21Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Meʻâni’l-Kur’ân, thk. Ahmed Yûsuf Necati-Muhammed Ali en- Neccâr (Kahire: el-Hey’etü’l-Âmmetü’l-Mısriyye, 1980), 3/243; Dücane Cündioğlu, Kur’an’ı Anlama’nın Anlamı (İstanbul: Kapı Yayınları, 2013), 11.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

mektedir. Zira kastedilen anlam iddiasını mütekellime doğrulatma imkânı olmadı- ğında gramatik çözümleme, yorumcunun ön kabullerinin etkisine açık hâle gelmek- tedir. Metnin dolaylı muhatapları için kaçınılmaz olan bu durum, metnin içyapısının izin verdiği gramatik çözümlemelerden bazılarının metin dışı gerekçelerle reddedil- mesine yol açabilmektedir. Bu da gramatik çözümlemenin salt gramatik zeminde gerçekleşmediği anlamına gelmektedir. Kaynaklarda görülen “Bu, Muʻtezile’nin iʻrâbıdır.” şeklindeki değerlendirmeler,²² söz konusu durumu açıklamaktadır. Nite- kim bir rivayette Ebû Osman el-Mâzinî’ye (ö. 249/863), filolojik yorum ve tevillere karşı olmakla bilinen²³ ve bazı kaynaklarda Cebriyye mezhebine mensup olduğu be- lirtilen²⁴ hocası Asmaî’den (ö. 216/831) yaptığı rivayetlerin çok az olmasının nedeni sorulmuş; o da hocası nezdinde Kaderiyye taifesine meyletmekle suçlandığını ifade ederek şu olayı anlatmıştır:

“Bir gün Asmaî’nin meclisine gittim. Bana  رَدَقِب ُهاَنْقَلَخ ءْيَش لُك ا نِإ ^ayeti25 hakkında ne düşündüğümü sordu. Sîbeveyhi’ye göre -nasb durumunda iştigâl söz konusu olduğu için- refʻ durumunun daha güçlü olduğunu ve fiil takdirini gerektirecek bir neden bulunmadığını; ancak kıraat âlimlerinin çoğunun nasb kıraatini tercih ettiklerini, bu yüzden de onlara tabi olmamız gerektiğini söyledim. Bana refʻ ve nasb durumları arasındaki anlam farkını sordu. Niyetini anladım ve insanları aleyhimde kışkırtmasından korkarak soruya cevap vermek yerine ‘Refʻ durumu ibtidâ ile, nasb durumu ise muz- mar bir fiil takdiriyledir.’ dedim.”²⁶

Bu olay, gramatik çözümlemelerin siyasî/itikadî zeminde tartışmalara yol açabildiğini göstermenin yanı sıra yapılacak gramatik tercihlerde ne gibi çekincele- rin belirleyici olabildiğini de göstermektedir. Yorumcu, gramatik çözümleme faali- yetinde salt dilsel verilerle yetinmemekte, içinde bulunduğu sosyal, siyasi şartların etkisi altında kalmaktadır. Bu da gramatik çözümleme ve tercihleri, üzerine kurgu- landığı temel açısından sorgulanabilir hâle getirmektedir. Söz konusu ayete ilişkin Ebû Hayyân’ın şu ifadeleri de önemlidir:

“

22Mehmet Kaya, İʻrâb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği- (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014), 224.

23Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edebi’l-ʻArabî (Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1981), 2/205; Süleyman Tülücü,

“Asmaî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1991), 3/499.

24Ali b. Hamza el-Basrî, Bakıyyetü’t-tenbîhât ʻalâ egālîti’r-ruvât, thk. Halîl İbrahim Atıyye (Bağdat:

Vizâratu’s-Sekâfe ve’l-İʻlâm, 1991), 36.

25Kamer 54/49. Kulle [ َّلُك] kıraatine göre ayetin anlamı, “Muhakkak biz her şeyi bir ölçü ile yarattık.”

şeklindedir. Kelime kullu [ لُك] şeklinde okunduğunda ise gramatik yapı “Bizim yarattığımız her şey bir ölçü iledir.” şeklinde bir anlamlandırmayı mümkün kılmaktadır.

26Ali b. Hamza el-Basrî, Bakıyyetü’t-tenbîhât, 36.

Marife 20/1 (2020): 95-117

ması yönünde ise birinci isimde nasb tercih edilir ki fiilin sıfat olmadığı an- laşılsın

.

Refʻ [ لُك] kıraati, fiil ( ُهاَنْقَلَخ) haber konumunda kabul edilerek “Biz her şeyi bir ölçüyle yarattık.” yorumuna izin verdiği gibi fiil ( َنْقَلَخ ُها ) sıfat konumunda ve câr- mecrûr ( رَدَقِب) haber kabul edilerek “Bizim yarattığımız her şey bir ölçüyledir.” yoru- muna da imkân sağlamaktadır. Nasb [ َّلُك] kıraatinde ise yalnızca “Biz her şeyi bir ölçü ile yarattık.” şeklinde bir anlamlandırma mümkündür. İştigâl’in söz konusu olduğu bu tür cümlelerde dilin cümle yapısına hâkim olan kurallara göre müreccah olduğu ifade edilen (tereccuh) ve dilsel kullanım açısından daha uygun (vech) olduğu belir- tilen²⁸ refʻ tercihi, yorumcuya fazla hareket imkânı sağladığı için söz konusu ayette terk edilmekte ve tek bir çözümleme imkânı sunan nasb kıraati tercih edilmekte- dir.²⁹ Dolayısıyla “… yapılacak takdir, kastedilen anlama göre olmalıdır.”³⁰ ve “iştigâl isminin refedilmesi durumunda fiil için kastedilen anlamı bozacak bir sıfat durumu ihtimali ortaya çıkıyorsa iştigâl isminin nasb edilmesi gerekir.”³¹ şeklindeki ifadeler de aynı çekinceyi ortaya koymaktadır. Dilin cümle yapısına hâkim olan kuralların, tercihlerden birini öne çıkarması bu noktada önemini yitirmekte, tüm dilsel bağlam- lar için geçerli bir kural üretmek zorlaşmaktadır. Aynı dilsel yapı farklı bir bağlamda bir önceki kuralın/çözümlemenin aksini gerektirdiğinde tevile ihtiyaç duyulmakta, bu da gramatik kuralda kapsam geçerliliği sorununu doğurmaktadır. Ebû Hayyân’ın takdim-ihtisas ilişkisi konusunda Zemahşerî’ye yönelttiği eleştiri, tam da bu nok- tada yoğunlaşmaktadır. Gramatik çözümlemenin dayanağının bağlam olması gerek- tiğini savunan Ebû Hayyân, tıpkı yukarıdaki ayette olduğu gibi takdim örnekleri içe- ren ayetlerde de bağlama müracaat edilmesi gerektiği görüşündedir. Ona göre gra- matik çözümlemeyi ifadenin salt dilsel yapısına bağlamak her zaman doğru sonuçlar

27Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Bahru’l-muhît, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993), 8/181-182.

28Bu yapıdaki cümlelerde refʻ tercihi daha güçlü kabul edilmektedir. Ebü’l-Hasen Saîd b. Mesʻade el- Ahfeş, Meʻâni’l-Kur’ân, thk. Hüdâ Mahmûd (Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1990), 1/84; Ebü’l-Feth İbn Cinnî, el-Muhteseb fî tebyîni şevâzzi’l-kırâ’ât ve’l-îzâh ʻanhâ, thk. Ali en-Necdî Nâsıf-Abdülhalim en- Neccâr (Dârü Sezgin, 1986), 2/300; Cemâlüddîn İbn Hişâm, Şerhu katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, thk.

Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd (Dımaşk: Dârül’l-Hayr, 1990), 193-196.

29Ayete ilişkin gramatik yorumların bir değerlendirmesi için bk. Bünyamin Aydın, “Sözdizimsel Bulanıklık Bağlamında Gramatik Çözümlemenin Niteliği Üzerine Bir İnceleme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2018/1), 122-146.

30İbn Hişâm, Şerhu katri’n-nedâ, 196.

31Ebü'l-İrfân es-Sabbân, Hâşiyetü’s-Sabbân ʻalâ Şerhi’l-Uşmûnî, thk. Tâhâ Abdurraûf Saʻd (Kahire: el- Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.), 2/115.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

doğurmayacaktır. Bağlamsal unsurlara vurgu yapan bu yaklaşım, yorumcunun ye- tiştiği kültürel çevrenin ve fikrî/itikâdî kabullerinin gramatik çözümleme üzerin- deki belirleyiciliğini de ortaya koymaktadır.

2. Ebû Hayyân’ın Takdim-İhtisas İlişkisi Konusunda Zemahşerî’ye Yönelik Eleştirisi

Zemahşerî, mefʻûlün fiile takdim edilmesinin ihtisas bildirdiği görüşündedir.

Ona göre  ُدُبْعَن َكاَّيإ ayetinde³² “Mefʻûlün takdimi ihtisas içindir… ve ُدُبْعَن َكاَّيإ ifadesi, ةَداَبِعلاِب ُك صُخَن (İbadeti yalnızca sana yaparız.) anlamındadır.”³³ Takdimin ihtisas ifade ettiğine dair birçok ifadesi bulunan Zemahşerî, konuya besmeledeki bâ ( ِب) harfinin müteallakını açıklarken de değinir. Ona göre müteallak, mecrûrdan sonra takdir edilmelidir. Zira ِالله ِمْساِب ُأ َرْقَأ (Allah’ın adıyla okurum.) yerine ُأَرْقَأ ِالله ِمْساِب tercihi, ihtisas anlamını (Yalnızca Allah’ın adıyla okurum.) ortaya çıkarmaktadır.³⁴

Ebû Hayyân’ın görüşleri ise şu şekildedir: “İyyâ ( َّيإا ) kelimesi mukaddem mefʻûldür. Zemahşerî âmil üzerine yapılan takdimin ancak ihtisas kastıyla olabile- ceğini belirtir. Dolayısıyla ona göre ayet, َكاَّيإ َّلاإ ُدُبْعن اَم (Senden başkasına ibadet etme- yiz.) anlamındadır… Bize göre ise takdim, mefʻûle gösterilen itina ve ihtimam için- dir.”³⁵ Ebû Hayyân, mefʻûlün takdim edildiği  َنوُعْدَت ُهاَّيِإ ْلَب ayetinde³⁶ ise bağlama vurgu yapar:

“

.”

Ebû Hayyân’ın inayet ve ihtimam vurgusu, Sîbeveyhi’ye (ö. 180/796) yapıl- mış bir referans olarak okunabilir. Nitekim Sîbeveyhi, takdimin ihtimam bildirdiğini ifade eden ilk yorumcudur.³⁸ Zaten takdim-kasr ilişkisi konusunda ihtimam mer- kezli yaklaşımlar Sîbeveyhi’ye, ihtisas merkezli yaklaşımlar Zemahşerî’ye nispet

32Fâtiha 1/5.

33Ebü’l-Kāsım ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an hakāikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl, thk.

Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz (Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998), 1/117.

34Zemahşerî, el-Keşşâf, 1/100-102.

35Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Bahru’l-muhît, 1/141.

36Enʻâm 6/41. Ayetin anlamı: “Hayır, yalnız ona yalvarırsınız.”

37Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Bahru’l-muhît, 4/132.

38Ebû Bişr Amr b. Osmân Sîbeveyhi, el-Kitâb, thk. Abdusselâm Muhammed Harun (Kahire: Mektebetü'l- Hancî, 1988), 1/34.

Marife 20/1 (2020): 95-117

edilmektedir.³⁹ Ebû Hayyân’ın bağlam vurgusu ise Abdülkāhir el-Cürcânî’nin tak- dim-ihtisas ilişkisi konusunda mütekellimin kastına dikkat çeken açıklamalarıyla⁴⁰ uyum arz etmektedir.

Zemahşerî’nin “Mefʻûlün fiile takdimi ihtisas ifade eder.” şeklindeki görüşü- nün, kendisinden önce herhangi bir yorumcu tarafından dile getirilip getirilmediği sorusuna cevap aramak için önce kendisinden önceki tefsirlere sonra da na- hiv/meânî kaynaklarına bakmak faydalı olacaktır. Bu sayede, Ebû Hayyân’ın Zemah- şerî’ye yönelik dilbilimsel eleştirileri ilmî bir zeminde değerlendirilebilecektir.

3. Fâtiha Suresi Beşinci Ayete İlişkin Zemahşerî Öncesi Yorumlar

Zemahşerî’den önce  ُنيِعَتْسَن َكاَيإ َو ُدُبْعَن َكاَّيإ ayetini⁴¹ yorumlayan müfessirler, aşağıdaki hususlara değinmişlerdir:

İbadetin tevhid anlamı; ( ُدُبْعَن َكاَّيإ) ifadesinin ( َكُد ِِّح َوُن) “Seni bir kabul ederiz.” an- lamında olması.⁴²

İyyâ (اَّيإ) kelimesinin yalnızca fiile mukaddem olarak kullanılabilmesi, [ ُدُبْعَن َكاَّيإ] şeklindeki kullanımın yanlışlığı.⁴³

İyyâ kelimesinin mansûb oluşu, [ ُدُبْعَن َتْنَأ] ifadesinin yanlışlığı; ( ُدُبْعَن َكاَّيإ) ifade- sinin ( ُدُبْعَن َكاَّي ِإ اوُلوُق) “Yalnızca sana ibadet ederiz’ deyin.” şeklindeki izahı; nasb zamir- lerinin fiilden önce başında iyyâ olmadan kullanılamaması, [ ُدُبْعَنَك] ifadesinin yanlış- lığı; iyyâ’nın zamirlere muzâf olarak kullanılma zorunluluğu; iyyâ’nın âmilinden sonra kullanılabildiği durumlar.⁴⁴

İbadetin hudûʻ (عوُضُخلا), züll ( ِّلُذلا), iʻtiraf bi’r-rubûbiyye (ةَّيِبوُب رلاِب فا َرِتْعِلاا), hıdme (ةَمْد ِخلا) anlamları.⁴⁵

İbadetin huşûʻ (عوُشُخلا), istikâne (ةَناَكِتْسِلاا), havf ve recâ (اَج َّرلا َو ف ْوَخلا) anlamları;

ibadetin istiâneye takdimi.⁴⁶

39Cemâlüddîn el-İsnevî, el-Kevkebü’d-dürrî, thk. Muhammed Hasen Avvâd (Amman: Dârü Ammâr, 1985), 427. İhtimam-ihtisas karşıtlığı, bazen bir müellif ile onun şârihi arasında da görülür. Örneğin İbnü’l- Hâcib (ö. 646/1249)  ُد ُُبْعَن َكاَُّيِإ ayetinde ehemm olan takdim edilmiştir. Bu takdimin hasr ifade ettiği yönündeki görüş delilsizdir.” derken onun şârihi Radî (ö. 688/1289) “Her ne kadar musannif, Cârullah’ın

 ُدُبْعَن َكاَّيِإ ayetinin َكاَّيإ َّلاإ ُدُبْعَن اَم anlamına geldiğine ilişkin yorumunu reddetse de Arap kelamından zahir olarak anlaşılan şudur ki fiile takdim edilen mefʻûlde hasr anlamı vardır.” ifadelerini kullanmıştır. Bk.

Ebû Amr İbnü’l-Hâcib, el-Îzâh fî şerhi’l-Mufassal, thk. Mûsâ Binây el-ʻAlîlî (Bağdat: Matbaatu’l-ʻÂnî, ts.), 1/47; Radıyyüddîn el-Esterâbâdî, Şerhu’r-Radî ʻale’l-Kâfiye, tsh. Yûsuf Hasen Ömer (Bingazi: Menşûrâtu Câmiati Kâryûnus, 1996), 1/482. İhtimam-ihtisas karşıtlığı, Sîbeveyhi-beyân ehli karşıtlığı şeklinde de kurulmuştur. Ebû Hâmid Bahâüddîn es-Sübkî, ʻArûsu’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh, thk. Abdülhamîd Hindâvî (Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003), 1/384.

40Abdülkāhir el-Cürcânî’nin söz konusu açıklamaları, çalışmanın “Zemahşerî Öncesi Nahiv Kaynaklarında Takdim” başlığında ele alınmıştır.

41Fâtiha 1/5. Ayetin anlamı: “Yalnız sana kulluk ederiz ve yalnız senden yarım dileriz.”

42Mukātil b. Süleymân, Tefsîru Mukātil, thk. Abdullah Mahmud Şehhâte (Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l- Arabî, 2002), 1/36.

43Ebû Ubeyde Maʻmer b. el-Müsennâ, Mecâzu’l-Kur’ân, thk. Fuad Sezgin (Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.), 1/24.

44Ahfeş, Meʻâni’l-Kur’ân, 1/15.

45Sehl et-Tüsterî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʻazîm, thk. Tâhâ Abdurraûf-Saʻd Hasen (Dârü’l-Harem li’t-Turâs, 2004), 86.

46Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmiʻu’l-beyân ʻan te’vîli âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah Abdülmuhsin et- Türkî (Kahire: Dârü Hicr, 2001), 1/139-141, 159.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

İbadetin tâʻat meʻa’l-hudûʻ (عوُضُخلا َعَم ةَعاَّطلا) anlamı; iyyâke’nin tek bir kelime oluşu; ( ُنيِعَتْسَن) fiilindeki ibdâl ( ُنِوْعَتْسَن).⁴⁷

İyyâke ifadesindeki hitap.⁴⁸

İbadetin ibadet dışındaki tâat biçimlerini de kapsaması.⁴⁹

İyyâ’nın eyyâ (اَّيَأ) ve iyâ (اَيإ) şeklindeki kıraatleri; iyyâ’nın müphem bir isim/zamir oluşu; iyyâke ifadesinin tekrarı; iyyâke ifadesinde gaybetten hitaba geçiş;

( َن ُدُب ) fiilinin merfû oluşu ve âmili; ( ُدُبْعَن) fiilindeki muzâraat harfi; ( ْع ُنيِعَت ) fiilinin ْسَن ıtlâkı; ( ُنيِعَتْسِن) nisteʻînu kıraati.⁵⁰

Naʻbuduke ( َكُدُبْعَن) yerine iyyâke naʻbudu ( ُدُبْعَن َكاَّيإ) tercihi: Nehhâs (ö. 338/950), takdimin ihtimam bildirdiğini ve anlatım açısından daha güçlü olduğunu belirtir.⁵¹

İbadetin tezellül anlamı.⁵²

İbadetin nasıl yapılacağına dair değerlendirmeler.⁵³

Naʻbuduke ( َكُدُبْعَن) yerine iyyâke naʻbudu ( ُدُبْعَن َكاَّيإ) tercihi: Saʻlebî (ö.

427/1035); ibarenin sıhhati ve kastedilen anlama uygunluk bakımından takdimin önemli olduğunu, takdim neticesinde nazarların mutlak ibadetten Allah’a ibadete çevrildiğini belirtmiştir.⁵⁴

İbadetin takarrub bi’t-tâʻat (ةَعاَّطلاِب ب رَقَّتلا) anlamı.⁵⁵

İyyâke ifadesindeki kâf ( َك)’ın harf-i hitâb olarak iʻrâbdan mahalli olmayışı;

ibadetin şükür anlamı; vakf durumunda dâl harfinde işmâm yapılması.⁵⁶

Râcih kavle göre câmid kabul edilen iyyâ kelimesinin alâmet anlamındaki âyet (ةَيآ) kelimesinden iştikâkı. Buna göre ( ُدُبْعَن َكاَّيإ), ( ُدُبْعَن َكَت َقيِقَح) demektir.⁵⁷

İyyâ kelimesindeki ihtisas: Vâhidî (ö. 468/1076), Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Nazmu’l-Kur’ân⁵⁸ adlı eserine atıfla, ayetteki iyyâ kelimesinin tıpkı ُتْب َرَض كاَّيإ cümle- sinde olduğu gibi ihtisas anlamı taşıdığını, hatta iyyâ kelimesinin tahzîr üslubunda

47Ebû İshâk ez-Zeccâc, Meʻâni’l-Kur’ân ve iʻrâbuh, thk. Abdülcelîl Abduh (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988), 1/48.

48Ebü’l-Hasen el-Kummî, Tefsîru’l-Kummî (Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, 1435), 1/53.

49Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu-Bekir Topaloğlu (İstanbul: Mizan Yayınevi, 2009), 1/18.

50Ebû Caʻfer en-Nehhâs, Meʻâni’l-Kur’ân, thk. Muhammed b. Ali (Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 2013), 1/13-14.

51Nehhâs, Meʻâni’l-Kur’ân, 13.

52Ebû Abdillâh İbn Hâleveyh, İʻrâbu selâsîne sûre, thk. Muhammed Fehmî Ömer (Medine: Mektebetü Dâri’z-Zemân, 2006), 90.

53Muhammed b. Hüseyn es-Sülemî, Hakāiku’t-tefsîr, thk. Seyyid İmrân (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001), 2/291.

54Ebû İshâk es-Saʻlebî, el-Keşf ve’l-beyân, thk. Ebû Muhammed (Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002), 1/117.

55Ebü’l-Hasen el-Mâverdî, en-Nüket ve’l-ʻuyûn, thk. es-Seyyid Abdülmaksûd (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.), 1/57.

56Ebû Caʻfer et-Tûsî, et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân, thk. Ahmed Habîb (Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.), 1/37-39.

57Vâhidî, bu görüşü İbn Cinnî’nin Sirru sınâʻati’l-iʻrâb adlı eserinden nakletmektedir. Bk. Ebü’l-Feth İbn Cinnî, Sirru sınâʻati’l-iʻrâb, thk. Hasen Hindâvî (Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1993), 2/656; Ebü’l-Hasen el- Vâhidî, et-Tefsîru’l-basît, thk. Muhammed b. Sâlih (Riyad, 1430/2009), 1/513.

58Bu kitap mevcut değildir.

Marife 20/1 (2020): 95-117

kullanılmasının sebebinin, tahzîrin ihtisas ile tevil edilebilmesi olduğunu belirtmiş- tir.⁵⁹

Söz konusu yorumlar bütünü içinde takdim olgusuna ne ölçüde önem veril- diği ve takdimin hangi noktadan itibaren konu edinildiği hususu önem kazanmakta- dır. Sarf, nahiv, iştikâk, meânî, kıraat, ahbâr, fıkıh ve tasavvuf gibi birçok ilme temas eden farklı tefsirlerde dikkat çeken ilk husus, ( َكُدُبْعَن) yerine ( ُدُبْعَن َكاَّيإ) şeklindeki kul- lanımın Nehhâs’a kadar sorgulanmamış olması; ikinci husus ise böyle bir kullanımın ihtisasla ilişkisinin Cürcânî’ye kadar kurulmamış olmasıdır. Nehhâs söz konusu ter- cihi Sîbeveyhi’nin yorumunu takip ederek ihtimam üzerinden açıklamış, ihtisas veya kasra değinmemiştir. Benzer şekilde Saʻlebî, ifadenin “kastedilen anlama uygun- luğu” üzerinde durmuştur. Vâhidî’nin rivayetine göre Cürcânî burada ihtisastan söz eden ilk yorumcu olarak gözükmektedir. Ancak Vâhidî’nin ifadelerinde ihtisas iyyâ kelimesiyle ilişkilendirilmiş, genel anlamda mefʻûlün takdimine değinilmemiştir. Ni- tekim Cürcânî Delâilü’l-İʻcâz adlı eserinde,⁶⁰ takdimin genel bir ilke olarak ihtimam bildirdiğini belirtmiş, takdimin birçok anlamına değinmiş ve bu anlamlardan biri olan ihtisası mütekellimin kastına bağlamıştır. Dolayısıyla Zemahşerî’nin “Mefʻûlün takdimi ihtisas ifade eder.” şeklindeki görüşünü Cürcânî’de bulmak mümkün değil- dir. Tam da burada aralarında Cürcânî’nin de bulunduğu nahiv/meânî kaynakları- nın takdim-ihtisas ilişkisi konusundaki görüşlerini ortaya koymak, Ebû Hayyân’ın bu konuda Zemahşerî’ye yönelttiği eleştirisini değerlendirmede yardımcı olacaktır.

4. Zemahşerî Öncesi Nahiv Kaynaklarında Takdim

Takdimin anlamsal sonuçları erken dönemde meânî konularını da içine alan nahiv eserlerinde ve daha sonra müstakil bir ilim dalı hâline gelen meânî kitapla- rında ihtimam veya ihtisas kavramları üzerinden değerlendirilmiş, belirleyici etken olarak ya sözdiziminin kendisi ya da bağlam üzerinde durulmuştur.

4.1. Takdim Edilen Ögenin Önemi: İhtimam

Sîbeveyhi’ye göre takdimin amacı, takdim edilen ögenin önemini vurgula- maktır. Ona göre “Araplar daha önemli olan ve üzerinde özellikle durmak istedikleri lafızları -الله ُدْبَع اًدْي َز َب َرَض örneğinde olduğu gibi- takdim ederler.”⁶¹ Sîbeveyhi’nin bu görüşü, kendisinden sonraki birçok yorum üzerinde belirleyici olmuştur. Sîrâfî (ö.

368/979) Şerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserinde takdimi ihtimam ile açıkladıktan sonra

59Vâhidî, et-Tefsîru’l-basît, 1/513-514.

60Abdülkāhir el-Cürcânî’nin söz konusu görüşleri, çalışmanın “Zemahşerî Öncesi Nahiv Kaynaklarında Takdim” başlığında ele alınmıştır.

61Sîbeveyhi, el-Kitâb, 1/34. Sîbeveyhi’nin iki gramatik unsur arasındaki takdime ilişkin yorumu, bazı yorumcular tarafından cümleler arasında gerçekleşen takdim için uygulanarak  ُبَهَي َو اً اَنِإ ُإا َُُُشَي ْنَمِل ُبَهَي َروُك ذلا ُإا َُُُشَي ْنَمِل ayetinde (Şûrâ 42/49) kız çocuklarının (inâs) erkek çocuklarından (zükûr) önce dile getirilişi, bir önem belirtisi olarak görülmüştür. Bazı yorumcular ise erkek çocuklar anlamındaki zükûr kelimesinin marife olmasından hareketle, marife bir kelimenin muahhar da olsa mukaddem bir nekra kelimeden daha önemli olduğu şeklinde bir yorum geliştirmişlerdir. Bk. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el- İmtâʻ ve’l-muânese, thk. Heysem Halîfe (Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011), 3/345. Zemahşerî ise burada bağlama ve ihtimam olgusuna vurgu yapar. Ona göre ayette, Allah’ın yaratma sıfatının yalnızca kendi meşietine bağlı olduğu hususu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla insanların umumiyetle istemedikleri kız çocukları, bu bağlamda ehemmiyet kazanmış ve “Daha önemli olan, takdim edilir.

( ْقَّتلا ُب ِجا َو مَهَلأاميِد )” kaidesinden hareketle takdim edilmiştir. Zemahşerî, el-Keşşâf, 5/420.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

seci, kafiye ve başka amaçlarla da takdim yapılabileceğini belirtir.⁶² Sîrâfî’nin bu açıklaması, bağlamsal unsurlardan biri olan mütekellimin muktezâ-yı hâle göre söz konusu amaçlardan birini gözetebileceğini vurgulaması bakımından önemlidir.

İbn Cinnî (ö. 392/1002) ihtimam kavramını “mefʻûle gösterilen ihtimam”

üzerinden ve farklı kullanım biçimleri arasında karşılaştırmalar yaparak açıklar.

Ona göre;

“Cümlenin rükünlerinden biri olmayan mefʻûlün cümledeki yeri - ٌدْي َز َبَرَض

اًرْمَع örneğinde olduğu gibi- fâilden sonradır. Asıl olan budur; ancak mefʻûl

fâilden daha önemli görüldüğünde takdim edilerek ٌدْي َز اًرْمَع َبَرَض ^denilir.

Önemin derecesi arttıkça fiilin de önüne getirilerek ٌدْي َز َبَرَض اًرْمَع denilir.

Önemin derecesine göre mefʻûl cümlenin rükünlerinden biri hâline getirile- rek mübtedâya dönüştürülür ve ٌدْي َز ُهَبَرَض وٌرْمَع denilir. Daha sonra fiildeki zamir de kaldırılarak ٌد ْيَز َبَرَض وٌرْمَع denilir. Mefʻûle gösterilen önemin son derecesinde fâil atılır ve fiil meçhul sıygaya dönüştürülerek وٌرْمَع َب ِرُض ^de- nilir.”⁶³

Süheylî (ö. 581/1185)’ye göre de takdim ihtimam ifade eder. O takdim-ihti- mam ilişkisini fiil ve mefʻûl gibi gramatik ögeler arasındaki takdimden ziyade, metni oluşturan cümleler veya birbirine atfedilmiş ögeler arasında gerçekleşen takdim üzerinden ele alır. Ona göre Sîbeveyhi’nin “Araplar üzerinde özellikle durmak iste- dikleri lafızları takdim ederler.” ifadesi açıklığa kavuşturulmalı ve “iki şeyden birinin ne zaman daha önemli hâle geldiği” ve “mütekellimin söz konusu şeyin beyanına hangi durumlarda daha çok önem verdiği” hususları izah edilmelidir. Nitekim bazı ayetlerde semâ kelimesi arz kelimesinden önce, bazılarında ise sonra zikredilmiştir.

Süheylî’ye göre lafızların sözdeki sıralanışı, manaların kalpteki sıralanışına tabidir.

Manalar ise kalpte zaman, rütbe, eşyanın doğası, sebep-sonuç ve fazilet esaslarına göre takdim veya tehir edilir. Dolayısıyla bir kelime farklı bağlamlarda bu beş esas- tan biri itibarıyla önemli hâle gelebilmekte ve bunun sonucu olarak farklı sıralanış- lar görülebilmektedir.⁶⁴ Süheylî söz konusu beş esasın dışına çıkılarak lafızların söy- leniş kolaylığı veya zorluğu esasına göre de sıralanabileceğini; ancak bunun tüm kul- lanımlarda geçerlilik kazanamadığını; nitekim sakîl olanın hafîf olandan önce zikri- nin vâki olduğunu belirtmektedir ki bu durum konuya ilişkin belirleyici tek esasın bağlam olduğunu ortaya koymaktadır.

Sîbeveyhi’den Abdülkāhir el-Cürcânî’ye kadar olan kaynaklarda takdim, söz- dizimsel boyutuyla ele alınmış ve iʻrâb alametlerinin takdim konusunda esneklik sağlaması, takdim edilmesi uygun olan ve olmayan gramatik ögeler, kıyasa uygun olmayan ancak zaruret nedeniyle yapılan takdim, tehir niyetiyle takdim, metni oluş-

62Ebû Saîd es-Sîrâfî, Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi, thk. Ramazan Abduttevvâb vd. (Kahire: Matbaatu Dâri’l- Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2008), 1/272-274.

63İbn Cinnî, el-Muhteseb, 1/65.

64Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân es-Süheylî, Netâicu’l-fiker fi’n-nahv, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992), 208-215.

Marife 20/1 (2020): 95-117

turan cümleler arasında yapılan takdim, lafzî taʻkîd ve bunun mukaddem lafzın an- lamca muahhar sayılmasını gerektirmesi gibi konular üzerinde durulmuştur.⁶⁵ 4.2. Bağlam: Tekit mi Tahsis mi?

Abdülkāhir el-Cücânî, Delâilü’l-İʻcâz adlı eserinde takdim konusuna dair ay- rıntılı çalışmasında takdimin amaçları arasında tahsisi de zikretmiştir. Onun tak- dim-ihtisas ilişkisi konusundaki görüşleri şu şekilde özetlenebilir: Birinci husus:

Takdim üzerinde düşünmenin gereksiz olduğunu savunanlar yanılmaktadır.⁶⁶ İkinci husus: Takdimin bazı kullanımlarda anlam üzerinde etkisi olduğunu, bazı kullanım- larda ise sırf lafzî (seci, kafiye gibi) bir maksatla tercih edildiğini söylemek tutarlı değildir.⁶⁷ Cürcânî; sözcük dizilişi ile anlam arasındaki ilişkiye dair çelişkili yorumun reddedilmesi, tüm takdim durumlarında geçerli tek bir yorumun benimsenmesi ve her bir durum için (örneğin mefʻûlün takdimi) aynı hükmün uygulanması gerekti- ğine inanmaktadır.⁶⁸ Üçüncü husus: Bir unsurun takdim edilmesi, ilkesel olarak ona önem verildiğini (ihtimam) gösterir. Örneğin دْي َز َّي ِج ِراَخلا َلَتَق cümlesinde mefʻûl, öne- mine binaen takdim edilmiştir. Cürcânî’ye göre “Takdim ihtimam içindir.” cümle- siyle yetinilmemeli, söz konusu ihtimamın kaynağının tespit edilmesi gerekir. Nite- kim Zeyd’in Hâricî’yi öldürdüğü haberini veren örnek cümlede, -bahsi geçen Hâricî, öldürülmesi beklenen bir kimse olduğu için- mütekellim fâili geri planda bırakarak mefʻûlü öne almıştır. Takdimin vaki olduğu her cümlede bu şekilde ihtimamın kay- nağına (vechu’l-inâye) inilmesi, takdim olgusunun öneminin kavranmasını sağlaya- caktır.⁶⁹ İstifhâm, nefiy ve isbât üsluplarına ilişkin farklı cümleler üzerinde takdimin anlamsal sonuçlarını ayrıntılı olarak ele alan⁷⁰ Cürcânî, mefʻûlün fiile takdim edildiği soru cümlelerini de tıpkı دْي َز َّي ِج ِراَخلا َلَتَق cümlesinde olduğu gibi ihtimam kavramı üze- rinden yorumlamıştır. Örneğin ُب ِرْضَت اًدْي َزَأ (Zeyd’i mi döveceksin?) cümlesinde is- tifhâm/inkâr, dövme eyleminin vaki olduğu Zeyd üzerindedir. Aynı durum  َرْيَغَأ ْلُق اًّيِل َو ُذ ِخَّت َأ ِالله (Allah’tan başkasını mı veli edineceğim.) ayeti⁷¹ için de geçerlidir. Zira mefʻûlün takdim edilmediği اًّيِل َو ِالله َرْيَغ ُذ ِخَّتَأَأ (Allah’tan başkasını veli edinecek miyim?)

65İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr (Kahire: Mektebetü Dâri’t- Turâs, 1973), 205 vd.; Ebü’l-Abbâs el-Müberred, el-Muktedab, thk. Muhammed Abdülhâlik (Kahire:

1994), 3/118, 4/101; a.mlf., el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim (Kahire:

Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1997), 1/28; Ebû Bekr İbnü’s-Serrâc, el-Usûl fi’n-nahv, thk. Abdülhüseyn el-Fetlî (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996), 2/228; Ebü’l-Hüseyn İbn Vehb, el-Burhân fî vucûhi’l-beyân, thk.

Hifnî Muhammed (Kahire: Mektebetü’ş-Şebâb, 1969), 101, 125; Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, el-Îzâh fî ʻileli’n-nahv, thk. Mâzin el-Mübârek (Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1996), 69-70; Ebû Ali el-Fârisî, et-Taʻlîka ʻalâ Kitâbi Sîbeveyhi, thk. ʻİvaz b. Hamed (Kahire: Matbaatu’l-Emâne, 1990); Ebü’l-Hasen er-Rummânî, Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi, thk. Muhammed İbrahim (Mekke, 1415), 1/183; Ebü’l-Feth İbn Cinnî, el-Hasâis, thk. Muhamed Ali en-Neccâr (Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li Kusûri’s-Sekâfe, 2006), 1/298, 329; 2/382, 391; Ebü’l-Hüseyn İbn Fâris, es-Sâhibî fî fıkhi’l-luga, thk. Ömer Fâruk et-Tabbâʻ (Beyrut: Mektebetü’l- Maârif, 1993), 244; Ebû Mansûr es-Seâlibî, Fıkhu’l-luga ve sirru’l-ʻArabiyye, thk. Ahmed Şevkī (Kahire:

el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 2015), 320; İbn Sinân el-Hafâcî, Sirru’l-fesâha (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1982), 111.

66Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 108.

67Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 110.

68Baalbaki, “The Relation Between Naḥw and Balāġa”, 20.

69Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 107-108.

70Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 111-128.

71Enʻâm 6/14.

Bağlamında-

Marife 20/1 (2020): 95-117

cümlesinde söz konusu vurgu yoktur.⁷² Cürcânî mefʻûlün takdiminin ihtimam ve te- kit bildirdiği yönündeki yaklaşımını olumsuz cümleler üzerinden verdiği örneklerle sürdürür. Buna göre;

I. اًدْي َز ُتْب َرَض اَم “Zeyd’i dövmedim.” (Başka birini dövüp dövmediği belli değil.)

II. ُتْب َرَض اًدْي َز اَم “Zeyd’i dövmedim.” (Başka birini dövdüğü anlaşılıyor.) cümlelerinden ikincisinde vurgu, mefʻûlün üzerindedir. Dolayısıyla birinci cümle, ِساَّنلا َنِم اًدَحَأ َلا َو اًدْي َز ُتْب َرَض اَم (Ne Zeyd’i ne de başka birini dövdüm.) şeklinde devam ettirilebilir. Buna karşın ِساَّنلا َنِم اًدَحَأ َلا َو ُتْب َرَض اًدْي َز اَم ifadesinin ikinci kısmı, bi- rincisiyle çelişmektedir.⁷³ Dördüncü husus: Takdim bazı durumlarda ihtimam ve te- kidin ötesinde ihtisas bildirir. Örneğin ُهُتْش َرَح اَنَأ ِّبَضِب يِنُمِِّلَعُتَأ (Benim avladığım keleri bana mı öğreteceksin?) cümlesinde söz konusu hayvanı başkasının değil, kendisinin avladığını anlatmak isteyen mütekellim, fâili⁷⁴ takdim ederek kasr yapmıştır. Buna karşın ةَسْبِل َنَسْحَأ َدْجَملا ِناَسَبْلَي اَمُه (Mecd libasını en güzel şekilde onlar giyerler.) beytinde şair, dünyada sadece methettiği kimselerde bulunan bir özellikten bahsediyor değil- dir; zira bu muhaldir. Şairin fâili takdim etmekteki amacı, methettiği kimselerin söz konusu sıfatta çok üstün olduklarını ve bu özelliğin onların bir âdeti hâline geldiğini vurgulamaktır (tekit). Aynı durum  َنوُقَلْخُي ْمُه َو اًئْيَش َنوُقُلْخَي َلا ًةَهِلآ ِهِنوُد ْنِم اوُذَخَّتا َو ayeti⁷⁵ (Hâl böyle iken onun dışında, hiçbir şey yaratamayan, kendileri yaratılmış bulunan birtakım mabutlar edindiler.) için de söz konusudur. Nitekim ayetteki takdimden ha- reketle yaratılmanın putlarla sınırlı olduğunu tasavvur etmek mümkün değildir.⁷⁶ Görüldüğü üzere Cürcânî’ye göre tahsis anlamından bahsedilebilmesi için mütekel- limin bunu amaçlamış olması gerekmektedir. Dolayısıyla takdimin hangi amaçla⁷⁷ yapıldığının tespit edilmesi şarttır. Bu da mutlak surette bağlama müracaat etmeyi gerektirmekte ve tahsis-tekit ayrımında belirleyici unsurun bağlam olduğunu or- taya koymaktadır. Cürcânî, bağlama ve mütekellimin kastına odaklanan bu yaklaşı- mını diğer kasr yollarını ele alırken de sürdürür. Ona göre haberin el takısı (لا) ile marife olması, her durumda kasr ifade etmemekte, innemâ (اَمَّنإ) ve mâ-illâ ( َّلاإ ... اَم)

72Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 121-122.

73Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 126.

74Anlamca fâil kastedilmektedir; zira اَنأ zamiri, gramatik açıdan mübtedâdır.

75Furkân 25/3.

76Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 128-131.

77Cürcânî’ye göre takdim, muhatabın kuşkusunu giderme, hatasını düzeltme, iddiasını yalanlama, yapılanın akla aykırı olduğunu bildirme, tuhaf bir durumu ortaya koyma, inkâr, vaat, kefil olma ve yüceltme gibi maksatlarla da yapılabilmektedir. Bk. Cürcânî, Delâilü’l-iʻcâz, 133-135. Cürcânî’nin bağlama ve mütekellimin kastına vurgu yapan söz konusu yaklaşımının, takdimi anlatım araçları bağlamında bir üslup elemanı olarak ortaya koyan çalışmalar üzerinde olduğu gibi takdimi ʻudûl kavramı çerçevesinde değerlendiren çalışmalar üzerinde de etkili olduğu görülmektedir. Nitekim takdimin bir üslup elemanı olarak incelendiği çalışmalarda, üslup elemanlarının değerlerinin kullanıldıkları bağlamda ortaya çıktığı belirtilmekte ve ihtisas, takdimin sebeplerinden biri olarak ortaya konulmaktadır. Benzer şekilde takdimin nahiv ʻudûlleri kapsamında incelendiği çalışmalarda da ihtisas, ʻudûlün anlamsal etkilerinden biri olarak ifade edilmektedir. Bk. Celalettin Divlekci, Anlam- Üslûp İlişkisi Bağlamında Kur’ân’ın Üslûp Analizi -Fâtiha Sûresi Örneklemesi- (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009), 218-228; Murat Tala, Sarf ve Nahiv Açısından Kur’an’da ʻUdûl (Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016), 243-244.