KAZANDIRILMAYA CALI$ILAN T~CAR~

(1)

TURK K ~ L ~ M L E R ~ N E KAZANDIRILMAYA CALI$ILAN

T ~ C A R ~ URUN ^OZELL~G~ ^BAGMINDA DUZ DOKUMALARIN PET MONDRIAN, WASSILY KANDINSKY, JOAN MIRO, PAUL KLEE'N~N YAPITLARIYLA Y ~ Z E Y DEGERLEND~RME

ACISINDAN KAR$ILA$TIRILMASI

~ r ~ . ~ i i r . ~ z l e m SALMAN Mlmar Sinan hniv.~iizel Sanatlar Fak.

Geleneksel El Sanatlari BBliimii. ISTANBUL

O m

Estetik degerlendirmeler toplumlann IcCltirrlerine bagh olarak decj@kendirler. Bu nedenle ge- lenelcsel anlamda-fonksiyonel olaralc yapllm~$ bu t13 dmeklerin eurensel sanat ue estetik dl-

~iilerle degerlendirilmesi

dahn

saglikh olacaklu. Illcel ddneme ail rnagara resimkrinin prirnilu sanat anlayLy ile degerlendirilmesinde o l d a u gibi lcilim motffleri de Piet Mondrian Wassily Kandinsky. Joan Miro ue Paul Klee'nin yap~tlnmdalri diUe decjerlendirilebilir.

COMPARISON OF PLAIN WOVEN FABRICS WITH THE WORKS OF PIET MONDRIAN, WASSILY KANDINSRP. JOAN MIRO, PAUL KLEE FROM THE POINT OF VIEW OF

SURFACE EVALUATION DJRELATION TO COMMERCIAL PRODUCT ASPECTS BEING TRIED TO BE IMPARTED TO T W S H RUGS

Aesthetic values are varidde depending on the cultures oJ communities. As a consequence, it will be healthier to assess samples of this sort manufactured a s f i c l i o n a l items in the Lra- ditional sense by universal criteria or art and aesthetics. As in the assessment o f the cave pa- intings of the primitive era b y the primitwe art concepts. the rug motiues may be assesed by the same language

as

that in the works orPiet mondrian, Wassib Kandinsly. Joan Miro and of Paul Klee.

Gfiniimiizde Geleneksel Sanat YaprCI kapsamrnda degerlendlrllen klllm, clcim, zili glbl tekniklerle do- kunmug dk6 dokumalar ile hall, iilkemlzln drg U- caretinin dnemll blr k ~ s r m m ~ oluglunnaktad~r. Ta- A s e l degerlerl renk, motlf ve kompozlsyonunda koruyan bu dokumalar, yapildrklan m a n her ne kadar kullannn a m a ~ t ~ olsalar da blr klglye alt ol- mas1 aqsindan bugan blr sanat y a p ~ h olarak deger- lendlrilerek muze ve ilzel kolekslyonlada yerlcrinl almi*lardrr. Bunun y a n ~ n d a biz akademlsyenleri II- gllendlren, diiz dokumalar~ yilresellikten kuhvaral<, evrensel boyutlarda dunya sanat plyasasma sanat ve kiiltilr degeri olarak sunabllme zorunlugudur.

Yiizy~IIar boyunca dokuyan lnsanln y e a d ~ g r yer, algrlama gucU, zekasr, inanclan, at oldugu toplu- mun killtiid, doga olaylan, lnsan lllgkllerl glbl sos- yolojik ve pslkoloJlk kavramlar ve dogal etkenlerln yUzeylne birehir blr illgklyle yans~CIld~gr dokumalar, blr nevf onlann kendllerinl a n l a m araqlan ol- muglardu. Bu a w l a n bakddrgmda sembollk an- lamlan acrsmdan ilkel dilnem magara resimleriyle aynr dogrultuda diigiinfdebllh. lklsi de giirsel an- lahm

aiacr

o l d k u l l a n ~ l m ~ l a r d u . Sanat eserl ya- ratma kaygrs~ hiq d i i s f i n ~ e d e n yalmzca geleneksel kullanm arnaqh kllim, clclm. zU telrnlklerlyle do-

kunmug bu doltumalan, g ~ ~sanat anlaylsma k 6 dayanarak "y0zey degerlendlme" olarak adlancl~r- mak dogru olur lan~smdayim.

Bugiin. Ukel daneme alt magan resimlerinl prl- mltlf bir sanat an lay^;;^ ile degerlendlriyorsak, kl- limfedekl bu qok renkll geometrlk yiizeylerl dc 20.

y13zyllrn plastlk sanat yapltlan lle degcrlendlrebllirtz.

Killm motlflerlnln y e a m d a n p~kanlm~g semboller ol- dugunu kabul edersek kl: 6yledir. Plet Mondrlan.

Wasslly Kandlnsky, Jaon Mlro ve Paul Klee'nin ya- p~ttmndaki dllle a y n ~ d u . Iktncl ortak nokta kl- Ilmlerln lkl boyutlulugu ile bu sanatqdann pers- pekttften k a g g ~ ve yiizeysel reslmler yapmaland~r.

Bir diger ortak noktayl ise renk seqlminln canl~llgi olarak gdstereblltriz [Reslml-2). Bu benzer noktalan Cllkemizde bekleyip, klliml sanat ve estetlk degerler Ile tan~mlayan sanatq Bedri Rahml Eyirboglu'dur.

Bedri Rahmi, "BLzlm memleketlmiz motif ba- W d a n eglne dqnyada az rastlanan bir zenglnllk g6sterir. Motif kundaktan mezar tagma kadar bl- zmle bereberdlr. Reslm ve heykelln yoklugu pa- hasma siisleme sanah kollarrnm hepsinde birtiin diinya sanatqllannl qlleden ~ l k a r t a n blr aqkhga blr sadellge ve bu sadelik i ~ l n d e sonsuz blr zenginllge varrn~$lz" dlyor ve devarn edlyor. "Bugiiniin reslnl

TEKSTILVE MSHENDh YIL: 8 AY: EYL~L-ARALIK SAYI:45-46

(2)

siisleme sanatlanna dogru gldlyor. Eger blz mem- leketimlzdekl siisleme sanah drneklerine a h c ~ gd- ziiyle bakarsak

.

bugmiin resmlyle yabanc~ kal- mayu."

Resim sanatmm temeU sayllan dgelerln kllim yo- zeylnde degerini korudugu halde hakstz l i i q h - semeyl ve resimdekl saplanhlan gayle anlat~yor:

" D k blr sahh b r i n d e derinllk blr marifet sa- y d m , fotografta kllometrelerce derinllk, hlkaye, masal, tlyatro lstlyoffian a1 sana sinema. Resinlde derlnllk anlaylgmr, benzetmeyi,heykel aguhgmr, edebl tarihi, hlkayeyl q~kardrktan sonra geriye diim- diiz bir sahb, renkler, qlzgUer, blr kellme Ue moUf kalu. Resim sanahmnr varllg~ bu iiq ana ageye bat- hdu. Dilz blr sahh, renk ve qlzgl. Motinerinde dzii ayn~du. lgte bugiiniin blrqok okuryazannr gagutan da budur. Reslm sanatmm ana dgelerl lle siisleme sanahmn dziinii olugturan degerlerin birblrlne ka- nrjmasl. Motlfleri a y g m m alhndakl M m d e ve a- yak lglerinde gdrmeye al~grk bu tiir seylrcl onlan sanat escrleri ile aynl degerde gdnince kiiplere bl- nlyor." mrkler dteden beri gdqebe oluglarunn getlrdlgl ayncal~kla dag, gdk, su, gfineg glbl Ilksag felsefeslne dayah gerqekler temellnde, $amanlzlm.

Buda, Tao, Zerdiigt. Mani. Musa, lsa glbl zamanm felsefe ve lnanclanna yabanc~ deglllerdl. Rdne- sans'la blrUkte ilkqag felsefesl Ue tamvan Av- rupal~lar buntarm dne q h a s l Ue sanah evrensel boyula tag~d~lar. 19. riizyllda Avrupa'y~ etklleyen Cln, Hint. Japon ve Amka k i i l t i i ~ Avrupah sa- natqllann y a p ~ t l a n n ~ etklledl ve y a p ~ t l a d a gerek fel- sere, gemkw sembouer, lgaretler olarak kargrmua qikh. Anadolu kilimlerinln bu felsefe ve lnanqlarla Lan~gmas~nm dncekl ddnemlerde olmasl bu sem- bollerin ne lcadar evrensel oldugunun ayn blr ka- n ~ h d ~ r .

Tiirkledn milzlk a l m n d a k l kaval, davul, zll, zuma, diimbelek glbl kulland~klar~ m k i k aletleri lle gellgUrdiklefl mehter milzlgl nioUflcrlnin getlrdlgl qoskunlujiu toplwnun ortak dzelllgl olan dokuma- lam motif, desen, renk ve diizenlemelerle aktara- cak sanatqlann olmas~ da dogaldu.

20. y i i y ~ l ~ n dahlleri o l a d c Lan~mlayabUeceglmlz sanatqdardan Klcc. Bauhaus'dalri dgrenclleriyle $12- gllerin, hlqtm kahplannm, renklerin, slmgelerln, perspektlfln vc benzeri dgelerln reslmsel lglevleri iizerinde uzun uzun durur ve her zaman bunlarla dogal eylemler aras~ndakl lllgklnln dneminl bc- I l r W 1 . Sanatq~ olmak iqin yalnu el ustal~g~nm degil. lglek ba zekanm da olmas~ gerektl@nl siireldl vurgulad~g~n~ giinliik nollanndan blllyoruz. A- nadolu killmlerinde gdrimiu olan el Lgqlllglnln yanmda, temelde diigiince i i ~ n i i soy~~tlamayl da gor- melcteylz. Klee'nln laMlde daymmayan ~lzlnil de- nernesl glbl, Mlm'nun lgaretlcrle kurdugu dlll, resl~nlerlylr blr yalunhk kwulup onun s~radan.

ralcat aynl zamanda da tnsanc~l Ilgllerinln ortaya

~ ~ k m a s ~ y l a kendl kendinl anlahnasl glbl, yada Mondrian'm gdrdiigii Ilk blstmlerden yola &amk

daha s o u kompozlsyonlann~n barjl~ca qLzgllerini buimug, esteUk yaganhslni resrnln geqirdlgi aya- malarla kar&iyarak sonucun blr b e t i d e degU sa- natqmm heyecarurn resme bakan klmseye aktaran blr aq~klama olmasm~ sag lamas^ glbl, veya Kan- dtnsky'nln resme bakan klvlde blr titregim ya- ratmay amaqlayarak, blqlmlerle renklerin o klginin lclne iglemeslnl, milzlgln dinleylclyi sanp he- yecanland~rdlg~ glbl, resme bakan klglde heyecan ve yanlu yaratmasm lstedlgl glbl Anadolu klllmleri.

hemen hemen aynl anlahnu yiizeylerinde tagl- maktadu.

Sembol dl11 farkl~ blr manhkta. qagn~un a g u l ~ g ~ evrensel blr dlldlr. Islam yilzey siislemelerl asll- metrik temele gdre qdziunlenebllseler de. Anado- lu'da kullanllan motlflerln ~dziimlenmesl tam an- lam~yla yapllamlyor. bmegin. Anadolu dokumala- nnda lcullan~lrmg olan blr motif biz1 gometrtlc temele dayall Islam siisleme dilzenine gdtiiriirken, dncekl diigiincelerimlzl Hltlt uygarhgmm ana tannya k d - tiinlne veya Ion uygwhgmm sadellgine gd- tiumektedlr. Bunlarm yanmda Blzans sanalmm ku- d h n lle aydmlatacagunu bir motlf. Orta Asya kdkeninln gdNlmesl yanmda. Mandala motineri wasmda koyboluverlyor.

Evrensel degerler ve lylng ile yang bldegmeslnde oldugu glb!) lcaq~~tlann yanyana geldlgl varolugu dfle getlrmesl 20. yiizy~l sanatqdannm yap~tlannda oldugu glb Anadolu klllderinde de gdnllmektedlr.

Bu tiu geometrlk ve sembollk mollflerin psl- kolojik ~dziunleneslnl Carl Gustav Jung'm arag- hrmalannda gdrmekteylz.

1909'dan sonra yaphg~ ban resimlerine "do- agaqlamalar" Iimpmvlsatlon) admr veren Kandlns- ky'nin bu yap~tlarmda hala figiulere, blnalara, dag- lam, vb

...

rastlanu: ancak bunlar arlllc betlmleme degll, btrer lgaret olma Lglevinl yiiklenmlglerdlr. Bun- lann dogrudan dogruya o nesnelerle degll. bu nes- nelerin sanatp l a d m d a n daha dnce yahn- la$tullmrg betlmlemeleriylc llgllerl vardlr. Bu tutum gdrsel ve diigsel blr lzlenim yaratu. Klee, yantma- m gerqek temell olan maddelerin fiziksel diinyas~

Lle ruh diinyaslmn blrllglne. blr lnsanm duyabllecegi en biiflk yalunhgl duyuyordu. Doganrn siireqlerlnln gdrsel kan~tlarml bulmak &In, evrenl ve lnsanl In-.

cellyordu. "Ballgm Cevresinde" ad11 reslmlnl dmek verecek olursak, orta yerde dlkkatlnl qeken ana mo- Uflyle basft glbl gdritniir: oysa bu reslmde dogal ve geomebik blqimler, belimlemeler ve lgaretler ilginq bir .dilzen iqinde blr araya getlrilmlgtlr. Bunlann hepsl bal@ qevrelerlerse de, biitiin degl~ikllklerlne ragmen birblrleriyle lllgkl kurarlar ve blrblrlerinln lz- lerinl tagular. Burada bulug ve benzetme tam olarak blrblrleriyle kaynagmlgtu. Klee'nln bu y a p ~ h Iqln ya- pilan anlahnu Anadolu'nun gdbeldi klllmleri Iqln de geqerll bir anlatun olarak kabul edeblllrlz (Reslm 3- 4)

.

Mlro'nun reslmlerinde blr lnsarun l y odaldan- rnasmln elverdlgtnce kendlne dzgii dill ve c h l e ya- 35

(3)

Resim 1

Resim 3

Resim 2

prsryla dile getirdlgl blt a~rklamayr algllarjak da, butiin bu olaylann st~rali heneyden cok dlkkatllNz1 qeker. I$aretlerle kurdu@ dU, resimlerlyle blr ya- lunlk kumlup onun suadan, fakat aynr zamanda da lnsancd bilgilerinin ortaya ~lkmasryla kendi ken- din1 anlatmasm~ ylne Anadolu kllimlerinde giir- diigiimWii siiylemekle abartrmg olmaylz.

Sonuc olarak: estetik degerlencllrmeler toplilm- lann kfiltiirlerlne baglr olarak deglgkendir. Gele- neksel anlamda fonkslyonel olarak yaplhnrg b u tar iirneklcrin evrensel sanat ve estetlk 6I~Sltlerle de- gerlendlrilmesl daha sag11kl1 olacakhr. Bu gdnigler qer$eveslnlde klllmlerln sanat yaprh olarak, ayru soyut tablolar glbi sanat pazanna sunulmasr, b u prezantasyonu yaparken konuya sanatsal ve estetlk k a y g h l a yaklagllmasr gerektlgine dikkat ~ e k e r e k s8zlerimi bltllmek istlyorum.

Resim 4

EYOBOGLU. BEDRI W I M I , 1986

.

Resme Bag- larken. Bilgl Yaymevl, Istanbul

GOMBRICH, E.H., 1992. Sanahn d y k ~ s i i .

Cev.

Bed- rettln Cdmert Remzl Kltabevl. Istanbul IP$ROGLU, NAZAN VE IPSIROGLU MAZUAR. 1991.

S q a t t a Devrlm. Rernzl kltabevi, Istanbul LYNTON N. NORBERT, 1982. Modem S a n a h dy-

kfisii. Cev. Cevat p g a n ve Sadl 6zi+ Remzl Kltabevl, Istanbul

PARTSCFI, SUSANNA, 1990. Paul Klee, Benedlct Taschery. Germany.

RUCHTING, HAGO., 1991. WASSILY KANDISKY, Be-

.

nedht Taschery . Germany.