Diyanet işleri Başkanlığı Yaymlan/1101 ilmi Eserler/181
Yayın Yönetmeni Dr. Yüksel ·SALMAN
Yayın Koordinatörü Yunus AKKAYA
· Redaksiyon/Tashih Ramazan ÖZALPDEMLR
Grafik&Tasanm AliYÜCEER
Baskı ÇmarBasım
Tel.: (0212) 628 96 00
Eser inceleme Komisyonu Karan: 08.04.2015/46
1. Baskı, lstanbul 2015 2015-34-Y-0003-1101 LSBN: 978-975-19-6357-4
Sertifika No: 12930
© Diyanet işleri Başkanlığı
iletişim
Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı
Tel: (0312) 295 72 93-94 Faks: (0312) 284 72 88 e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr
2~14
kutludoguITJ
\
İNSANYETİŞTİRMEANLAYIŞIMIZDAAHLAKINYERİ
Prof. Dr. Mehmet TÜRKERİ
Dokuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
I.GİRİŞ
Bu bildiri, insan yetiştirme anlayışımızda ahlakın nerede durduğunu, değer ve erdem üzerinden analiz etmeyi amaçlamaktadır. Ahlakın insan yetiştirme ve eğitim anlayışımızdaki yerini görebilirsek bu konuda ne tür eksikliklerimiz olduğunu tespit edebilir ve bu eksikliklerimizi giderebiliriz. Bu doğrultuda öğrenme örneği, değer açı
sından ve temel erdemlerin başında yer alan bilgelik (hikmet) erdemi bakımından analiz edilecek, pratikte bunların hayatımızda mevcut olup olmadığı, mevcut ise bu konulardaki eksikliklerimiz ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.
İki olgusal tespit önemlidir:· ( a) İyi olduğumuzu düşündüğümüz konuda eksiklik- lerimizi görmeyebiliriz. (b) Ahlaki açıdan başkalarının durumlarını şikayet anlamında değerlendiririz; takdir ya da tekdir ederiz. Kendimizle ilgili bir değerlendirme ve tefek- kürde bulunmayız. Yani hep başkasının ahlaksızlığından ve ahlaki olarak düzeltilmesi
gerekliliğinden söz ederiz. Herkes böyle yaptığı için, yani ahlakı kendisi açısından dü-
şünmediğinden ahlak sorurıu hem hep var olarak kalır, hem de çözülmez olarak kalır.
Ahlak, hpkı din ve sanat gibi bir değer alanıdır. Bu, ahlaki özelliğe sahip olması
beklenen davranışın değer üretecek tarzda ortaya konulması anlamına gelir. Burada
değerle kastedilen negatif değil pozitif değerdir. Bu ise, bizim davranışlarımızı ortaya koyarken (iyi niyet, ahlaki ilkeyi bilme, değer vurgusu ve can-ı gönülden yapma gibi) bir takım şartları dikkate almamız anlamına gelmektedir.
Bırakalım değer üretmeyi, gündelik hayatımızda ahlak kavramlarını kullanışımız
ve değerlendirişimiz dahi 'keyfi' görünmektedir. Gündelik hayatta uğradığımız bir hak-
sızlıkta ya da benzeri bir durumda bunun haksızlık, adaletsizlik vb. olduğunu rahatlıkla
BlRlNCi OTURUM
söyler ve şikayette bulunuruz. Ancak herhangi bir davranışımızı ortaya koyarken o .
davranışın hakkaniyeti ve adaleti ne kadar yansıttığını ya hiç düşünmeyiz ya da bunu biz yaptığımız için zaten adildir ve hakkaniyete uygundur, diye düşünürüz. Herkes de böyle yapmaktadır. Diğer bir olgu, davranışımızı kılavuzlayacak pozitif değerlerden
söz ederken "kime göre'; "neye göre" soru ifadelerini kullanma rahatlığımız olmasına
yani olayı sübjektivizme ve keyfiliğe dayandırmamıza karşın olumsuz bir durumla kar-
şılaştığımızda yukarıda söylediğimiz gibi, bunun adalete uygun olmadığı, hakkaniyete uymadığı gibi bir yakınma ile objektivizme atıf yaparız. Başka bir deyişle, davranışı ortaya koyarken ahlaki değerlerin hepimizi bağlayan objektif yanının bulunduğunu
görmeyiz ve dikkate almayız. Eğitimini yıllarca aldığımız bir alanda dahi yarılışlar ve hatalar yap~biliyorken, dirıin hassas bir değer alanı olarak gördüğü ahlak konusunda hiç eğitim almadan değer üretmemizi beklemek zaten yarılıştır.
İnsan yetiştirmeden söz ettiğimize göre, bu bildiride öncelikle öğrenme örneği
değer açısından analiz edilecek, daha sonra dört ana erdem üzerinde durulacaktır. Bu örnekler çerçevesinde bir şeyi ahlaken değer olarak görmenin ya da ahlaken değer
olarak ortaya koymanın yolları (altı adımlı yol) 1 açıklanacaktır.
II. İNSAN YETİŞTİRME VE AHLAK
Bildirimizin iki anahtar kavramı vardır; insan yetiştirmek ve ahlak. İnsan yetiştir
mek, insanı her hangi bir meslek açısından yetiştirmek ve para kazanmasını sağlamak
olarak arılaşılabilir. Ayrıca ve daha önemlisi, insanı yine insani değerler bakımından yetiştirmek kastedilebilir. Her iki düzlemde eğitim ve öğretim kavramları önemli unsur olarak kendini göstermektedir. Çünkü bir bireyi hem meslek kazandırmak hem de
değerleri yaşatan bir konuma getirebilmek ancak eğitimle mümkün olabilir. Eğitim kavramı kapsamında da öğrenme kavramı hayati öneme sahiptir. Öğrenme bilincinin yer almadığı bir süreç eğitimi (ve hedeflerini) boşa çıkaracak ya da görünüşte başarılı olacaktır. Dolayısıyla burada öne çıkan iki kavram öğrenme ve değerdir.
Ögrenme ile kitap okumayı, okul okumayı, ders çalışmayı, okumayı okul ile sınır
landırmayıp hayatın bir parçası olarak görmeyi ve daha ileri düzeyde davranışlardan, olaylardan ahlaki dersler çıkarmayı ve oradan ahlaki değer üretmeye yönelmeyi kaste- decek şekilde geniş kapsarrılı düşünüyorum. Kapsamdaki ahlaki değer üretme genişliği, eğitimin ikinci düzleminde bireyin insani değerle~ bakımından yetiştirilmesi arılayışı
Değeri pratiğe yansıtmada altı adımlı yol haritamızın ilk spesifik şekli, UluslararasıAntalya Değerler Eğitimi sempozyıırııunda sunulmuştur. Bkz. Tıirkeri, Mehmet, "Değer Nedirve Eğitim Açısından Pratiğe Nasıl Yansır?, Uluslararası Antalya Değerler Eğitimi Sempozyumu 28-29 Mayıs. 2013,
Sempozyııın Bildiri Kitabı, Antalya 2013, ss: 102-107. '
iNSAN YETİŞTiRME SiSTEMLERi
2~14
kutludoguııı
ile uyumludur. Dolayısıyla öğrenme bilinci açısından eğitim ile ahlaki değer üretme birbiriyle sıkı bir bağlantı göstermiş olmaktadır.
Ahlak, tıpkı din ve sanat gibi değer alanıdır. Ahlaktan söz ettiğimizde değer alanın
'\ılan söz ettiğimizi asla hatırdan çıkarmamalıyız. Ahlak bir değer alanıdır. Kelime olarak, huy; tabiat gibi anlamlara gelir. Bu huydan iyi davranışlar ortaya çıkarsa bu huya güzel ahlak, kötü davranışlar ortaya çıkarsa buna kötü ahlak denir. Dolayısıyla ahlak, kelime itibariyle nötr olmakla birlikte Türkçede iyi ve güzel ahlak anlamında kullanılır. İnsandan
iyi ve güzel davranışlar ortaya çıkmasının, erdemli fiiller ortaya konulmasının, irısanın
fiillerini irısan olması bakımından ele almasının bir ilmidir ahlak.2 Bütürı bu durumlar
üzerirıe konuşmak, sorgulamak, tefekkür etmek, temellendirmelerde bulunmak, kav- ram analizleri yapmak vb. edimler de etik kapsamına girer.3 Ahlak ile etik arasında sıkı
bir bağlantı vardır. Aralarında özdeşlik bağlantısı bulunmamakla birlikte birbirirıden
tamamen bağımsız da değildir. Etik, ahlak felsefesi demektir. Dolayısıyla bu iki kavramın
birbiriyle bağlantılı olduğu açıkça görülmektedir. Buradaki önemli nokta, ahlakın bir
değer alanı olduğu gerçeğirıden hareketle ortaya koyduğumuz davranışların, verdiğimiz kararların, yaptığımız değerlendirmelerin değer üretecek tarzda olması gerekliliğidir.
Ahlakın bir değer alanı olmasının pratikteki anlamı nedir? Bunun cevabı yaptığı
mız bir davranışin iyi olmasının şartlarını hatırlamayı gerektirmektedir. Ahlak kitapla-
rından saptadığımız şartlardan bazıları şunlardır; irade özgürlüğü, değer vurgusu, iyi niyet, bilinçli olma, ahlaki ilkeyi bilme, rasyonellik, objektiflik, özgecilik (diğerkamlık),
analiz-sentez, tutarlılık, ilkeye bağlılık, evrensellik, yarılış yapanı model almamak, fule yansıma ya da yansıtma, iyiye yörılendirme şevki (melyorizm) ve kendimize yönelik ödev çıkarmadır.+ Demek ki yaptığımız bir işi can-ı gönülden yapmak, elimizden gele-
nirı en iyisini yapmak, bu konuda bilinçli olmak, iyi niyete gereklerini yerirıe getirecek tarzda sahip olmak, ahlaki ilkelere dayalı bir tutum sergilemek, Allah rızasını ilke olarak
aldığımızda bundan bir karşılık beklememek gibi unsurlar öne çıkmaktadır. Tersten söylersek, yaptığımız bir işi bu ölçüler ya da ilkeler doğrultusunda yapmamız o işi bir
şekilde yapmayı, sorıımluluktan kıırtulmak, zaman doldurmak, günü kıırtarmak, göz boyamak içirı ya da örneğirı teftiş edilme duygusuyla yapmayı dışlamaktadır.
Elimizden gelenirı en iyisini yapmayı biraz açıklamalıyız. Çünkü çoğurılukla biz
işleri bir şekilde yapıp elimden gelen budur, diyebiliyoruz. Bunun etik ayırt ediciliği şudur; gündelik hayatımızda can-ı gönülden yaptığımız, severek yaptığımız, sevdik- lerimizle yaptığımız şeyleri düşünelim. Orılarla bir şey yaptığımızda itirıalı hazırlıklar
2 lvliskeveyh, Telızibıı'l-Alılak, Daru'l-Kütübi'l-llmiye, Beyrut 1985, s. 30; Tıirkçesi, Alı/akı Olgıı11/aş
tuma, çev: A. Şener, C. Tunç va Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1983, s. 40.
3 Tıirkeri, Mehmet, Etik Kııraınları, Lotus Yayın evi, Ankara 2013, s. 1 1.
4 Tıirkeri, Mehmet, Etik Bi/i11ç, Lotus Yayın evi, Ankara 201 1, s. 22.
2~14
kutludogurn BiRİNCi OTURUM
yapar, hiç bir eksiklik bırakmamaya çalışır ve hazırladığınuz, yaptığımız şeylerirı aynı
zamanda estetik olmasına çaba gösteririz. Bu tarz şeyler daha çok boş zaman etkinliği, ·
arkadaşlarla buluşma etkinliği olarak ender yapılan şeyler kapsamındadır. Öte yandan gündelik hayatımızın çoğunu da,· ev işleri, mesleksel işler de dahil, bir tür mecburiyet hissiyle yaparız ve o işi bir an önce yapıp ondaıi kurtulmak isteriz. Bu tarz davranışları
mızda diğer türdeki gibi can-ı gönülderılik bulunmadığından ne sevgi mevcut olabilir ne de elimizden gelerıirı en iyisirıi yapabiliriz. Bu şekilde yapmamızın nedeni, onları
yapmaya kendimizi mecbur hissettiğirnizden, severek yaptığımız kategoriye dahil et-
mediğimizden, can-ı gönülden yapılması gereken bir şey olarak düşünmediğirnizden
dir. Böyle olunca pratik olarak ilk gruba giren şeylere değer verirken ikirıcilere değer verme~ş oluruz. Bu noktada değer vurgusu ve can-ı gönülden olma, değer üretmerıirı ayırt ediciliğirıi oluşturmaktadır. Dolayısıyla ikirıci gruptaki davranışlarımızı değerle bağlantılı, değer üretec_ek tarzda düşünmemiş oluruz. Düşündüğümüzü söylememiz bu konuda değer ürettiğimiz anlamına gelmez. Çünkü bu gruptaki davranışları mecbu- riyet ve sorumluluk hissiyle yapmamız, bu konuda diğer gruptaki davranışlardaki gibi
davranmamamız sonucunu doğurmaktadır. Yani zorunluluk hissiyle diye yaptığınuz davranışlarda can-ı gönüldenlik ve en iyisirıi yapma ayırt ediciliği bulunmamaktadır. İlk
gruptakileri değersizdir, diyemeyeceğimize göre, ikirıci gruptakiler değer verilmeyen kategoriye girmiş olurlar. Ayrıca, bir şeyi dışsal mecburiyet gereği yapmak, o konuda
değer üretmeye engel değildir. Dıştan gelen bir mecburiyete bizim değer üretme tarzı
bir mukabelemiz söz konusu olmalıdır. Değer ancak bu şekilde üretilebilir. Örneğin namazın mürrıirıe farz olması onun için bir mecburiyettir. Bu ayrı bir şeydir, kişirıirı
bunu değer olarak algılayarak ifa etmesi daha ayrı bir şeydir. Değer ancak bu ikirıci
yolla üretilebilir. Dirıirı, değer alanı olması nedeniyle, değer üretme hedefi, her şeyde asıl olarak gözetilmelidir. Aksi durum
dlltl,
ahlaki ve sanatsal değerlerirı hayatımızayansımayacağı anlamına gelebilir.
Bırakalım değer üretmeyi, gündelik hayatımızda ahlak ve etik kavramlarını kulla-
nışımız ve değerlendirişimiz dahi 'keyfi' göriinmektedir.5 Gündelik hayatta uğradığınuz
bir haksızlıkta ya da benzeri bir durumda bunun haksıztıız, adaletsizlik vb. olduğunu rahatlıkla söyler ve savunuruz. Ancak herhangi bir davranışımızı ortaya koyarken o
davranışın, hakkaniyeti ve adaleti ne kadar yansıttığını ya hiç düşünmeyiz ya da bunu biz yaptığımız içirı zaten adildir ve hakkaniyete uygundur, diye düşünürüz. Herkes de böyle yapmaktadır.
Bir irısan herhangi bir k~nuda hatam yoktur diye düşünürse, böyle bir kişirıirı o konudaki hatalarını ve eksikliklerirıi tespit etmesi çok zordur. Eğer kişi, ben nere- lerde hata yapıyorumdur diye düşünürse böyle bir kişirıirı hatalarını tespit etmesi ve
S Tıirkeri, Melunet, Etik Bili11ı; s. 11.
İNSAN YETİŞTİRME SİSTEMLERİ
2~14
kutludogurrı
düzeltmesi büyük bir ihtimaldir. İnsanlar gündelik hayatlarında, genel olarak insanın
hatalar yapabileceğinden söz ederler; ancak pratik hayattaki spesifik konularda, her bir konuda, davranışta, meselede ne hatalar yaptığını, ne yanlışlıklar yaptığını ahlaki
\çıdan pek düşünmez. Bu yüzden öğrenme değerine yönelik analizimizde negatif tu- tum saptamasıyla işe başlamalıyız. Yani öğrenmeyi değerli bulduğumuzu söylememize
rağmen fiiliyatta onu pek değerli bulmadığımızı, daha ileri bir düzeyle bu konuda ne
hatalarımızın olduğunu görmek için hatalı olduğumuzu baştan kabul etmeliyiz. Bu, altı adımlı yolumu,zun ilk basamağını oluşturmaktadır.
ili. NEGATİF TUTUM SAPTAMASI
Öğrenmeyi değerli bulmayan neredeyse kimse yoktur. Ancak gündelik hayatta böyle olup olmadığını analiz etmeliyiz. Bunun için de geçmiş hayatımız ve şimdiki hayatımız açısından öğrenmeye yönelik tutumumuzu sorgulamalıyız.
Biz öğrenci iken öğrenmeye, kitap okumaya, kendimizi geliştirmeye çalışan bir öğrenci miydik? Yoksa çalışıp çabalayanlara bir takım lakaplar takanlardan mıydık? Şu anda yani yetişkin iken, çocuklarımızın çalışıp çabalamasını ve bir şeyler öğrenmesini
istiyor muyuz? Yani bizim, zamanın.da negatif gördüğümüz bir özelliği çocuğumuz sahip olsun istiyor olmayalım? Biz artık değiştiğimizi söyleyebilir ve öğrenmeye, bunun için
çalışıp çabalamaya değer verdiğimizi söyleyebiliriz. Bunun gerçekten böyle olduğunu
görmek için öğrenmeye yönelik şu andaki tutumumuzun da analizi gerekmektedir.
Günlerce elimize kitap almıyorsak, kitapların "pahalı" olmasını sebep gösteriyorsak, kitaba ve öğrenmeye yönelik harcama yapmayı fuzuli buluyorsak ya da öğrenmeyi
sadece okulla ilgili bir şey olarak görüp bir şekilde okulu bitirip mesleğe girmeye ve para kazanmaya yarayan bir şey olarak algılıyorsak, dolayısıyla öğrenme adına gündelik
hayatımızda hiç bir şey yoksa, o zaman öğrenmeyi değerli bulmuş olur muyuz?
Öğrenmeyi sadece okula gitmek ve sonunda iyi bir üniversite, iyi bir meslek, iyi bir gelecek (hayattarzı) olarak görüyor ve bu nitelendirmelerde "iyi" ile sadece maddi
refahı ve parayı ya da makam-mevkiyi kastediyor ve hedefliyorsak yani erdemler hiç
aklımıza ve gündelik hayatımıza bu şekilde gelmiyorsa o zaman burada ahlak nerede- dir? Ya da öğrenmenin önündeki engellerden sürekli söz eden ve eleştiren bir yapımız
varsa, öğrenmek ve onu gündelik hayatın bir parçası yapmak için bir çabamız yoksa o zaman bu nasıl bir değerdir ki onu gündelik hayatımıza getirmemek için elimizden gelenleri yapıyoruz?
Lafa geldiğinde "İlim talep etmekher mü'min erkek ve kadına farzdır." "İlim Çin' de de olsa arayınız:' "İlim öğrenmek beşikten mezara kadardır:' "Hikmet, mü' minin yitik
malıdır, onu nerede bulursa alır:' gibi hadisleri peş peşe sıralayabiliriz. Ancak fiili hayatta
'Ağaç yaşken eğilir." "Okumak insanın karnında olur." "Benim kafam basmaz." gibi dü-
2~14
kutluôogunı BİRİNCİ OTURUM
şüncelerle öğrenme değerini kendi gündelik hayatımızdan çıkarmış oluruz. Ya da kişi,
sadece öğrenme ve eğitimin önündeki engellerden, bu işin masrafından söz ediyor ve ·
yakınıyorsa bu kişi öğrenme etkinliği için olumlu bir şey yapmış olur mu?
Sadece eleştiri yapmak ve yakınmak ne kadar haklı olursa olsun ahlaki açıdan
problemlidir. Çünkü kişinin söyledikleri doğru olsa da o konuda olumlu bir şey yap-
maımştır. Hayatta böyle kişi gördüğümüzde, o kişinin konuştuğu konuda olumlu bir
değer anlayışına sahip olduğunu düşünürüz. Kişi sahip olduğu değer anlayışı konusunda olumlu bir şeyler yapmıyorsa, o değer gerçekten var olmuş olur mu? Çünkü değer, hem sübjektif yanı hem de objektif yanı bulunan, sübjektif ve objektif yanların bağlantısından doğan ilişkisel bir şeydir.6 Değerin tanımında yer alan ilişkinin olması değerin üretilebil- mesi için:yeterli değildir. Çünkü ilişki ya da bağlantı pozitif anlamda kurulabileceği gibi negatif anlamda da kurulabilir. Başka bir ifadeyle, süje-süje ya da süje-obje arasındaki ilişkiden hem negatif hem de pozitif değer üretilebilir. Kişi sadece eleştiri yapıyor ve
yakınıyorsa bu ilişkiden değer üretilemez, çünkü insan-öğrenme ilişkisi yoktur ki değer
üretilebilsin. Biraz derin analiz edilince kişinin bu değere yönelik tutumunun olumlu bir şey yapmamış olması nedeniyle negatif olduğu ortaya çıkar.
"Değerin hayata yansıması saruldığının aksine ciddi bir çabayı ve bilinçlenmeyi gerektirmektedir. Kazuistri denilen sorun bununla ilgilidir. Değer kabul edilen şeylerin
gerçek hayatta yer alabilmesi için onun öncelikle ilkeye dönüştürülmesi, oradan kural-
ların çıkarılması, ilkelerin ve kuralların uygulanması ve uygulamada davranışlarımızın
ölçülmesi ve ödev değerlendirilmesinin yapılması gerekmektedir. Bu süreçte, değer
kabul edilen şeyin gündelik hayatta bizzat amaç olarak ortaya konulması, gündelik
hayatın bir parçası haline getirilmesi ve bu işlemin "iyi insan olmak" ya da "erdemli olmak" dışında bir hedefinin bulurımaması gerekir. Bütürı bunlar pozitif değer üretme sürecinin köşe taşlarıdır:'7
ıv. DEGERLERİN GÜNDELİKHAYATTAAMAÇ OLARAKYERALMASI Her hangi bir konuda, davranışta, kararda, değerlendiımede vs. ahlakiliğin bulun-
masının yani ahlaken değer üretilmesinin ikirıci adımı değet bildiğimiz, değer olduğunu düşündüğümüz şeyleri kendi başına amaç görmememiz, onları bir takım maddi ya da pratik hedeflere feda etmememiz, araçyapmamarnızdır.8 Gündelikhayatta tam da tersini yaparak yaşarız. Bunu da bir takım gerekçeler ileri sürerek yapar ve haklı göstermeye
çalışırız. Dolayısıyla uygulamaçla, başta değer bildiğimizi söylediğimiz şey ortadan kalk-
6 Tıirkeri, Etik Bilinç, s. 34.
7 Tıirkeri, "Değer Nec!IT ve Eğitim Açısından Pratiğe Nasıl Yansır?", s. 104.
8 Hösle, V, "Fazla Enformasyon Çağında Felsefe", Etik ve Meslek Etikleri, Türkiye Felsefe Kurumu,
Yay., Haz. Harun Tepe, Ankara 2009, s. 135. '
İNSAN YETİŞTİRME SİSTEMLERİ
2~14
kutludaguııı
mış ve hatta tam tersi bir değer hayatımıza yerleşmiş olur. Öğrenme örneği üzerinden devam edelim. Kişi öğrenmenin değer olduğunu kabul eder, sonra da öğrenme adına
hiç bir şey yapmaz ise, öğrenmenin önündeki engellerden söz edip durur ise, öğrenmeyi
s\dece okulla, meslekle ve nihayetinde para kazanma ve sosyal statü gibi şeylerle ilişc kilendirmiş ise bu kişi bu hedefleri amaçlamış demektir ve o amaçlar gerçekleştiğinde öğrenme durumu ortadan kalkacak demektir. Ayrıca bu amaçlar yönelik başka yollar var ise o zaman öğrenme bütünüyle devreden çıkmış olacaktır. Bir öğrenci, bir veli ve bir yetişkin için öğrenme iyi bir okul okuma, sınavları geçme, diploma alma, iyi bir üniversiteye gitme, iyi bir meslek kazanma gibi hedeflere aracı yapıldığında yani insanın
ahlaki olgunlaşması ve erdem amacı (pratik ipuçlarıyla birlikte) hiç aklımıza ve günde- lik hayat programımıza gelmediğinde öğrenme değeri amaç olmaktan çıkmış sonuçta para kazanmaya vasıta konumuna düşmüş olur. Bunu gündelik hayatımızı ciddi bir
şekilde gözden geçirdiğimizde görebiliriz. Günlerce elimize kitap almıyorsak, elimize
aldığımız kitaplar, okumalar erdemli bir hayat yaşamak amacına yönelik değil de bir takım başka sebeplerle yapılıyor ise o zaman öğrenmek değer olmuş olmaz. Öğrenme de)rince aklımıza, insanın ahlaki olgunlaşması geliyor mu? Genel konuştuğumuzda evet.
Ama gündelik hayatımızı yaşarken bütün bu okuma faaliyetlerini, eğitim işlerini ne için
gerçekleştiriyoruı? Hiç siz, insarıların, benim çocuğum iyi okusun, çalışkan olsun iyi üniversiteleri kazansın ve iyi bir işi olsun, deyip de bu hedeflerindeki iyiyi erdemli bir hayat olarak algıladığını gördünüz mü? Erdemin ne olduğu, nasıl kazanıldığı, alt erdem- lerin neler olduğu, burıların bizde bulunup bulunmadığı hiç umurumuzda mı? Eğer öyle
olmuş olsaydı bu tarz şeylerin peşinden koşar ve onlara gündelik hayat programımızda
yer vermiş olurduk. Bu durum ahlaki değer üretmede üçüncü adımı oluşturmaktadır.
V. GÜNDELİKHAYATTADEGERLERE ZAMAN AYIRMA
Ahlakın gündelik hayatta var olabilmesi için iyinin yani ahlaki değerin kendi başına
amaç olarak gündelik zaman diliminde mevcut olması gerekmektedir.9 Değer kabul
ettiğimiz bir şeye şu ya da bu gerekçeyle gündelik hayatımızda yer veremiyorsak, böyle bir değerimiz büyük bir ihtimalle yok demektir. Zira bugün ona yer ayıramıyorsak, bu durum yarınlarda ona yer ayırabileceğimizin değil bilakis ayıramayacağımızın bir gös- tergesidir. Zira bugünümüzde değerin hayatımızda bulunmasını kendimizce engelleyen
şu ya da bu gerekçeler, yarınlarımızda da var olmaya devam edecektir. Değeri bugüne getiremiyorsak, elimizdeki mevcut zaman dilimi sadece yaşadığımız an olduğundan, hayatımıza getiremediğimiz anlamına gelir. Söz olarak değeri savunmak, gerçekte ona sahip olmak değildir. Öğrenme örneğine devam edelim. Öğrenmeye, okumaya, kendimizi geliştirmeye değer verdiğimizi söylüyor, ancak gündelik hayatımızda kitabı
elimize hiç almıyorsak, bilgi kaynaklarına başvurma ihtiyacı duymadan yaşıyorsak bu
9 Hösle, "Fazla Enformasyon Çağında Felsefe", s. 135.
2~14
BİRİNCİ OTURUMkutludogunı
durum hayatımızı öğrenme değeri çerçevesinde kılavuzlamadığımız anlamına gelir.
Etik kitaplarında, etik pratik hayattan kaynaklanır, diye bir cümle vardır. Bu, ahlakın . gündelik hayat diliminde ortaya çıktığı, gündelik hayatta yapıp ettiğimiz şeylerle ilgili
olduğu anlamına gelir. Böyle olduğıına göre, öğrenme değerinin sözde var olduğıınu
kabul etmemiz, ama hayatta ona hiç ihtiyaç duymadan yaşamamız, öğrenme, bilgi ve kendini geliştirmeyi gerektiren konu ve davranışları değerle kılavuzlamadığımız anla-
mına gelir. Bu durumda o tür davranışları kılavuzlayan şey; negatif değer olmuş olur.
Öğrenme örneğimizle ilgili söylersek, öğrenmeme değeri hayatımızda mevcut olmuş
olur. Gündelik hayatımızı yaşarken tutumlarımızı dayandırdığımız şey; büyük ölçüde,
değerimizi belirler.
Etik:aç~dan söylersek, gündelik hayatımızı ne için yaşadığımız temel değerimizi,
ona yönelik nasıl davrandığımız yükümlülüğümüzü, her ikisi birden ahlakımızı belirler. 10
Öğrenmeyle ilgili, gündelik hayatında hiçbir şey yapmayan bir kişinin böyle bir değe
ri yok demektir. Bu kişinin yapıp ettiği şeylerin temelindeki şey onun temel değerini
belirler. İnsanlar, yetişkin olduklarını, belli bir mesleği icra etmek, para kazanmak, ev geçindirmek zorunda olduklarını vb. söyleyebilirler. Yani aslında bir bakıma öğrenmek
için zamanları olmadığını, öğrenmenin okulda olan bir şey olduğıınu vb. söylemek ve kendi yapmakta oldukları şeylerin asıl olduğunu ve bu konuda haklı olduklarını savunurlar. Buradaki ahlaki açıdan önemli nokta şudur; insanın geçimini sağlamak için
çalışması ayrı bir şeydir ve bu hiç kuşkusuz önemsiz değildir. Ama insan hayatının amacının para kazanmak olması daha ayn bir şeydir. Böyle düşündüğümüzde ahlaki ve elini değerler hayatımızda yer bulamaz. Çalışmak ayrı bir şeydir ama hayatımızın değer amacı etrafında düzenlenmesi daha ayrı bir şeydir. Eğer biz değerleri gündelik haya-
tımıza getiremiyorsak, bu hayat programımızda yer almayacak, hayat programımızda
yer alan şey para türünden şeyler olacaktır. Bu durumda değeri hayata getirebilmenin etik dışı (örneğin para, mal-mülk, haz vb.) an1açlarla değil, başta değer vurgusu olmak üzere "iyi"yi ortaya çıkaran şartlarla söz konusu olduğu unutulmamalıdır. Bu değeri
hayata getirmede dördüncü adımı oluşturmaktadır.
VI.DEGERVURGUSUVEDİGERETİKŞARTLAR
Gündelik hayatımızı ne için yaşadığımız ile nasıl yaşadığımız yani hangi amaçlar için yaşadığımız ile bu amaç için yapılmış şeyleri yapış şeklin1iz, ikisi birden ahlakımızı oluşturmaktadır. Bu ahlakın 'güzel ahlak' olabilmesi için yukarıda söylediğimiz bazı
ilkelere ve ölçülere uyması gerekir. İnsanlar sadece irade özgürlüğiinün ahlak için yeterli
olduğıınu düşünebilirler. Hiç kuşkusuz bu görüş doğrudur, ancak eksiktir. Çünkü irade
özgürlüğü ahlakın zerrıin şartıdır. İrade iyi yönde kullanılabildiği gibi, kötü yönde de
kullanılabilmektedir. Ahlakı bir değer alanı olduğu görüşümüzü hatırlarsak, buradan
10 Tıirkeri, Etik Kuramları, s. 11.
[NSAN YETlŞTiRME S[STEMLER[
2~14
kutludogunı
beklenenin iyi değer olduğu aşikardır. İşte yukarıda atıf yaptığımız ilkeler ve ölçüler bu değeri üretmenin şartlarıdır. Değer üretmekten söz ettiğimize göre, değer vurgusu önemli bir ölçüt olarak karşımızda durmaktadır. 11 Değer vurgusu, davranışın değer :\anına çıkışını ya da çıkmayışını belirleyici bir etkendir. Değer vurgusunu anlayabilmek
içın gürıdelik hayatımızda can-ı gönülden yaptığımız şeyler ile böyle yapmadığımız şeylerin arasındaki farkı düşürımeliyiz. Değer vurgusu yaptığımız şeyi severek, iste- yerek, bilinçli bir şekilde yapmayı ifade eder. Bir şeyi severek yapma, zorunluluk ya da sorumluluk hi~siyle yapmaktan farklıdır. Çünkü severek, isteyerek yapma bizi değer alanına yöneltirken, diğeri böyle yapmaz. İkincisinde bir takım gerekçeler sunarak işi bir şekilde yapıp o işle ilgili zorunluluktan, sorumluluktan kurtulmak isteriz. Oysa ilkinde, hiçbir gerekçe sevdiğimiz şeyi yapmaya bize engel olamaz. Ayrıca sevdiğimiz şeyi 'en iyi şekilde' yapmaya çalışırız.
Değer vurgusu açısından öğrenme örneğimizi incelemeyi sürdürelim. Hatırlanaca
ğı gibi, ahlakı belirleyen iki temel sorumuz vardır. İlki temel değeri belirler. Öğrenmeyi değer olarak almayı ve gündelikhayatİn amaa yapmayı ifade eder. Ayrıca bunu pratik ve maddi hedefler için feda etmemeyi de gerektirir. Eğer bunlar için feda edilecek olursa, kendisi için feda edilen şeyler asıl amaç yani değer konumuna çıkmış olur. Bu durum genelde gayet meşru bir şeymiş gibi ortaya çıkmaktadır. Öğrenmek iyidir, faydalıdır, diye düşünülmektedir. Okul okumayla eşitlenmektedir. Yakın hedef olarak sınavımızı bir
şekilde geçmek, kitaplara, sınav sorusunun nerelerden gelebileceği tarzında yaklaşmak,
okumak zorunda olduğu için kitap okumak, sadece sınav öncesi çalışmak vb. amaç-
lanmaktadır. Uzak hedef olarak iyi bir üniversite, iyi bir meslek, iyi bir hayat amaçlan- makta, bu amaçlarda "iyi" nitelemesi maddi karşılıklara çıkmaktadır. Böyle olduğunda öğrenme etkinliğine yönelik tutumumuz can-ı gönülden ortaya konulmuş olmakta
mıdır? Böyle olmadığı apaçıktır. Çünkü kişi gürılerce eline kitap almayabilmekte, kitap
okıimayı zorunlu bir etkinlik, kitaba para harcamayı "fuzuli" olarak görebilmektedir.
Başka bir deyişle öğrenmeyi, kitap okumayı gündelik hayatın bir parçası, 'insan olma' nın
olmazsa olmazı olarak görmemiş olmaktadır. Uzak hedefle ilgili olarak da, bize sadece
diplomanın lazım olduğu kanaati, mezun olduktan sonra eline kitap almama vb. du- rumlar öğrenmenin değerli görüldüğünü mü yoksa değersiz görüldüğünü mü ortaya
koymaktadır? Bu ve bunun gibi değer bulduğumuzu söylediğimiz şeyleri ne için ve nasıl yaptığımıza bakmamız, davranışı ortaya koymadan önce onu, ayrıca, ahlaki açıdan yani
değer oluştuıma açısından inceleyip incelemediğimize bakmamız söz konusu davra-
nış, karar, ilişki vb. konusunda değer üretip üretmediğimizi ortaya koymada ipuçları
verebilecektir. Bu, ahlaki inceleme eksikliğidir. Oysa bu durum, başkasına ithafen iyi niyet yokluğu olarak görülebilmektedir. Bizce durum böyle değildir. Ayrıca iyi niyet sadece karaktere atıfla kullanılmakta, davranışla irtibatı kurulmamaktadır. Böyle olunca
11 Ttirkeri, Etik Bilinç, s. 32.
2l@J14
kutıudı;&unı BİRİNCİ OTURUM
iyi niyetli olmak sadece "iyi niyetliyim" deyip, sonra 'istediğini yapmak' tan öte geçme- mekte, spesifik olarak davranışla bir bağlantısı kurulmamış; niçirı ve nasıl yapıldığına,
ne yapılması gerektiğirıe, ahlaki değer üretme şartlarını taşıyıp taşımadığına bakılmamış
olmaktadır. Bu yüzden davranışm ahlaki değer üretebilmesi içirı hem başta hem süreçte hem de sonuçta değerlendirmeler yapmalıyız~ Bu konuda bizim teklif ettiğimiz adım, ilke-kural-sorgulama anahtarını kullanmaktır.
VII. İLKE-KURAL-SORGULAMAANAHTARINI KULLANMA
Her bir değeri olduğu gibi, öğrenme değerini de pratiğe yansıtmak içirı ilke-ku- ral-sorgulama anahtarından yararlanabiliriz. Bilirıdiği gibi, ilke tutumu, kural ise dav-
ranışı kı,lavuzlar. Değer olarak düşündüğümüz şeyi tutumlarınuzı ve davranışlarınuzı
olumlu etkileyecek şekilde düzenleye bilmeliyiz. Öğrenme değerimizi nasıl pratiğe yan-
sıtırız? Bunun pek çolz boyutu bulunmaktadır. Biz, ömeğirı kitap okuma boyutunu ele alabiliriz. Kişi, öğrenme değeri doğrultusunda, kitap okumayı değerli buluyorsa ve bunu pratiğe yansıtmak istiyorsa buradan bir ilke çıkarmalıdır. Ömeğirı bu ilke "her
gürı kitap okumak" olabilir. Bunu, gürıdelik hayatın bir parçası yapmak ve davranışa
dökmek içirı de bir kural belirlenmelidir. Ömeğirı bu kural "her gün yirmi sayfa kitap okumak" olabilir. Kitap okumayı değerli bulduğunu söyleyip, şu ya da bu gerekçeyle hiç eline kitap almayan bir kişirıirı kitap okumak gibi bir değeri, ilkesi ve kuralı olmamış olur.
Bu durum değerli bulduğumuzu söylediğimiz her şey içirı geçerlidir. Değerin ilke-kural süreciyle pratiğe yansıyıp yansımadığını görmek içirı de sorgulama yapılmalıdır. Öğ
renme örneği açısından sorgulama şu şekilde, tersirıden, yapılabilir: "eğer kitap okuma gibi bir değerim olmamış olsaydı, gürıdelik hayatımda ne değişirdi"? Cevap "hiç bir
şey" ise, o zaman böyle bir değerimizirı olmadığı ortaya çıkmış olur. Çürıkü biz değer bildiğimiz şeyirı, gürıdelikhayatırnızda hiç bir olumlu değişiklik meydana getirmediğini
tespit etmiş oluruz. Ayrıca gündelik hayatta yapıp ettiğimiz pek çok şeyi 'iyi' bir hayat, 'iyi' bir üniversite, 'iyi' bir meslek vb. içirı yaptığınuzı düşünürüz. Burada kullandığımiz
'iyi' nitelendirmesi pratik ve maddi hedefler olarak ortaya çıkıyor görünmektedir. Oysa 'iyi; ahlakın temel değerini ifade eder. Böyle olunca bunun her şeyden çok değerlerle
ve erdemlerle bağlantısının kurulması gerekir. Öğrenme 've okuma etkinliğini, teknik
anlamını ve kapsamını bilmek şartıyla erdemli bir irısan olmak ya da erdemli bir hayat
yaşamakiçirı ortaya koyan kişi, ebeveyn, öğrenci vb. gördünüz mü? Oysa erdemler de-
ğerlerirı pratiğe yansıtılmasında çok önemli işleve sahiptirler. Bu değer üretmede,bizim son adırnınuzı oluşturmaktadır.
VIII. ERDEM HAKKINDAKİ BİLGİLERDEN İSTİFADE ETMEK
Değeri pratiğe yansıtmada bize gör~ erdemler vazgeçilmezdir. Çürıkü değerler soyuttur ve hayata g~lmeleri gerekir. Erdemler ise hem karakteri hem de davranışı ni-
İNSAN YETİŞTİRME SİSTEMLERİ
2~14
kutludogunı
telendirir ve bize belli bir somutlaştırma sağlar. Öğrenme değerini hayata yansıtma
konusunda temel erdemlerden ilki olan hikmet (bilgelik) 12 erdemine bir bakalım.
Bilgelik erdemi, düşünme gücünün yerli yerinde kullanılmasını gerektirir. O, teknik
\!arak cerbeze yani düşünce gücünü gereksiz yerde ya da kötü amaçlar için kullanmak ile beladet yani hiç kullanmamak arasındaki orta nokta olarak tanımlanır. İkinci tanım, varlığın ve eşyanın (şeylerin) hakikatini bilmek şeklindedir. Üçüncü tanım, doğru bilgi ve doğru davranış olarak ifade edilir. Bilgelik erdeminin çabuk kavrama, öğrendiğini hatırlama, zek'a, doğru düşünme, tam tanım yapma gibi alt dalları bulurırnaktadır.
Bilgelik erdemiyle ilgili bu bilgileri dikkate aldığımızda öğrenmeyi değer bilen bir
kişinin öğrenmeye, eğitime, bilgiye, kitap okumaya vb. ihtiyaç duyan, onları hayatının
bir parçası gören, onlara gündelik hayatta zaman ayıran, düşünme gücünü kullanan ve geliştiren, hakikati ne ise öylece öğrenmeye çalışan ve yerli yerinde davranan birisi
olması gerekir. Tersinden bakacak olursak hikmet erdemini göz önüne almak demek, bir şey öğrenmek için önce "bu benim ne işime yarayacak'; "bana ne faydası olacak"
gibi kanaatlerle öğrenme etkinliğine yaklaşmamayı ifade eder. Çünkü hikmet mü' minin yitik malıdır, onu nerede bulursa alır. Bunu dikkate aldığımızda kişi kayıp malını nasıl arıyorsa ve ona yönelik arama ve bulma şevki nasılsa öğrenmeye yönelik durumu da aynı olmalıdır. I<.işi sürekli öğrenme önündeki engellerden söz ediyorsa öğrenmek için hiç çaba göstermiyor ve bunu kendisi hatırına bir değer görmüyorsa o zaman "İlim Çin'de de olsa arayınız:; "ilim, beşikten mezara kadardır:; "ilim her mü' mine farzdır:'
gibi ilkelerin hayatta hiç yeri yok demektir.
Bana bir harf öğretenin kırk yıl kölesi olurum, düşüncesinden köle olmayı mı çıkaracağız yoksa ilim öğrenme aşkı ve şevkini mi? Biz öğrenen olmaya talip olmaz isek o zaman ilim, her mü' mine farz olmuş olur mu? Hayatımızı, bilgiye rağmen düzenleme gayreti içinde isek, "Benden geçti:; "Öğrenmek insanın karnında olan bir şey, o da ben de yok:' vb. şeklinde düşünüyorsak o zaman öğrenmeye değer vermiş ve bilgelik erdemini dikkate almış olur muyuz? Ya da gündelik hayattaki meşguliyetlerimiz hemen bir önün- deki pratik ve maddi hedefleri gerçekleştirmek maksadıyla ortaya konulursa o zaman erdemler ve değerler hayatımıza gelmiş olur mu? Örneğin kişi zekasını ve hafızasını 12 Platon, Plıaidoıı, 69b; lvfeııoıı, 88b; Devlet III, 402c; Aristotle, Nicoıııaclıeaıı Etlıics, VI, 1140-1141;
Farabi, Fusul, s. 43, 47-48; Miskeveyh, Telızibıı'l-Alılak, s. 16, 22; Pazarlı, Osman, fslanıda Alı/ak, Remzi Kitabı, İstanbul 1980, s. 178; Aydın, Mehmet, "İslam Felsefesi (Ahlak Maddesi", TDVİs/aııı Aıısiklopedis~ İstanbul 1989, C. II, s. 12; Çağncı, Mustafa, İs/aııı DiişiiııcesiııdeAlılak, Marmara Üniv.
İlahiyat Faliiltesi Vakfı Yay., İstanbul 1989, s. 123-124; Oktay, Ayşe Sıdıka, Kıııalızade Ali Efeııdi
ve Alılak-ı Alai, İz Yay., İstanbul 2005, s. 97 vd.; Tıirkeri, Mehmet, Falırettiıı Razi'ııiıı Alı/ak Felsefes~
DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1999, s. 100; Tıirkeri, Mehmet,
Elıııalılı'ııııı Alı/ak Felsefesi, Lotus Yay., Ankara 2013, 123.
2~14
kutludogurn BlRlNC[ OTURUM
geliştirmeye çalışmıyorsa, kitap okumayı bir zorunluluk olarak görüyorsa, öğrenmeyi
sadece okulla ilişkilendiriyorsa ve onları sınav ve sınıf geçme, diploma alma, iş bulma, · para kazanma gibi amaçlarla bağlantılandırıyorsa, kitabı eline aldığında, kafasından
kitaptaki bilgilerden başka her şey geçmeye başlıyorsa, böylesi bir sürecin erdemleri dikkate aldığı ve değer ürettiği nasıl söylenebilir?
IX.SONUÇ
Sonuç olarak ahlaki ~zellikleri tamamlamak için gönderilmiş bir Peygamber' in takipçisi olduğumuzu düşünüyor, ancak gündelik hayatta sadece karşımızdaki kişinin
ortaya çıkmış davranışları, kararları, değerlendirmeleri, hükümleri ve ilişkilerini sonuç
açısından "iyi" ya da "kötü" diye değerlendiriyor, övüyor ya da kınıyorsak burada bir takım soiunJar var görünmektedir. Önemli bir sorun, ahlakı çıktılar üzerinden kurmuş, girdiler açısmdan düşünmemiş olmamızdır. Diğer önemli sorun, ahlakı başkalarına yönelik değerlendirme kriteri olarak hoyratça kullanırken kendimiz açısından ve de-
ğer alanı olması bakımından hiç dikkate almıyor görünmernizdir. Çünkü kendimizin
ahlaklı olduğıınu düşünüyoruz, ama öte yandan başkalarını bu noktadan eleştiriyoruz.
Herkes de böyle yapıyor; kendisinin ahlaki açıdan problemli olmadığını düşünüyor,
ama diğerlerini ahlaki bakımdan eleştiriyor. Böyle olunca da ahlaki sorunlar hem hep var olarak kalıyor hem de çözülemez olarak. Teşekkür ederim.
KAYNAKÇA
-Aristotle, Etlıica Nicomaclıea, Translated by WD. Ross, (Tlıe Basic Works of Aristotle içinde, Edited by Richard McKeon), Modem Library PaperbackEdition, New York, Toronto, 2001.
-Aydın, Mehmet, Ahlak Felsefesi Ders Notları, Daktilografi, İzmir trhsz.
"İslam Felsefesi (Ahlak Maddesi'; TDV İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1989.
-Bourke, Vemon J. History of Etlıics, Image Boks, New Yorkl968.
-Çağrıo, Mustafa, İslam DiişiincesindeAlılak, Marmara Üniv. lla:hiyat Fakültesi Vakfı Yay.,
İstanbul 1989.
-Farabi, Fıısıılii'l-Medeııi, Çev. H. Özcan, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 1987.
-Gazali, ihya'u Ulurni'd-Din,: Ezher Matbaası, Mısır, 1302, Çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir
Yayınları, İstanbul 1985.
-Hösle, V, "Fazla Enformasyon Çağında Felsefe'; Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz. Harun Tepe, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara 2009.
-Kılıç, R.Alılakııı Dini Temeli, Tıirkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992.
-Lipson, L. Uygarlığııı Alılaki Bıınalıınları. (Şev. J. Ç. Yeşiltaş, T İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2003.
iNSAN YETiŞTiRME SiSTEMLERl
2~14
kutludogurrı
-Maclntyre, A.1 Erdem Peşinde, Çev. Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2001.
-Miskeveyh, Tehzibıı'l-Ahlak, Daru'l-Kütübi'l-İlmiye, Beyrut 1985. Tlirkçesi: Alılakı 01-
gıınlaştırma, Çev. A. Şener, C. Tunç, İ. Kayaoğlu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlan, Ankara 1\183.
-Oktay; Ayşe Sıdıka, Kıııalızada Ali Efendi veAlılak-ı Alai, İz Yay., İstanbul 2005.
-Pazarlı, Osman, İslamda Alılak, Remzi Kitabı, İstanbul 1980.
-Platon. The Colleded Dialogııes of Plato. Edith Harnilton and Huntington Cairns, (Editör- ler). OnikinciB;skı, Princeton Univ. Press, Princeton, New Jersey 1985. Tlirkçesi, Platon Toplıı Diyaloglar-1. Çev. N. E. Erim, Eos Yayınları, Ankara 2007.
-Pieper,J.1 Tlıe Foıır Cardinal Virtııes, University ofNotre Dame Press, Indiana 1966.
-Singer, P (Editör)., A Coınpanioıı to Etlıics, Blackwell Publishers, Bodmin 1997.
-Ttirkeri, Mehmet, "Değer Nedir ve Eğitim Açısından Pratiğe Nasıl Yansır?, Uluslararası
Antalya Değerler Eğitimi Sempozyumu 28-29 Mayıs. 2013, Sempozyum Bildiri Kitabı, Antalya 2013.
Elıııalılı 'nııı Alılak Felsefesi, Lotus Yayınları, Ankara 2013.
Etik Bili11ç, Lotus Yayınları, Ankara 2011.
· Etik Kııraıııları, Derleme ve Çeviri, Lotus Yayınlan, Ankara 2013.
Falırettin Razi'ııi11 Alı/ak Felsefesi, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Doktora Tezi, İzmir 1999.
Muharrırned Hamdi Yazır, Elıııalılı'nın Alılak Felsefesi, İzmir ilahiyat Vakfı Yayınlan, İzmir 2006.
