Saygısı Düzeylerinin Belirlenmesi
Müyesser ERDEM*, Nazan TAŞCI**
* Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Yüksekokulu,
** Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Bilimleri Enstitüsü, DENİZLİ
ÖZET
Tüberküloz (Tbc) hastalarının tedaviye uyumunu arttırmada, kendilerini ve hastalıklarını algılama biçimlerini belirleme önemlidir. Hastalığa yakalanma nedeniyle benlik saygısının azalması, kişinin kendine olan güvenini kaybetmesine, sos- yal ilişkilerinin zedelenmesine ve hastalıkla mücadele etmeyi bırakmasına neden olabilir. Bu çalışmada, Tbc hastalarında benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Tanımlayıcı ve kesitsel tipte bir araştırma yapılmıştır. İzmir Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim Uygulama ve Araştırma Hastanesi’nde, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında akciğer Tbc’si tanısı ile hastaneye yatırılan hastalar araştırma kapsamına alınmıştır (n= 120). Araştırmaya katılan hastaların ben- lik saygısı puan ortalamaları 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maksimum 84) olarak bulunmuştur. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarını; işsiz veya ev hanımı olması, çalışmaması, hastalığın maddi durumunu etkilemesi, iyileşme umudu- nun olmaması, ailesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişmesi ve sosyal destek görmemesinin düşürdüğü belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler:Benlik saygısı, tüberküloz.
SUMMARY
Determination of Self-Esteem Levels of Patients with Tuberculosis
Tuberculosis patients and determining the perception of their illnesses are important in increasing treatment adaptation.
Decrease in self-esteem because of illness cause losing self confidence, deteriorating social relations and giving up struggle against illness. The aim of this study was to determine self-esteem levels of patients with tuberculosis. Descriptive and cross section study. Study was done on patients (n= 120) who were treated for pulmonary tuberculosis in “İzmir Chest Diseases and Surgical, Education, Practice and Research Hospital” between January 2001 and February 2001. Average self-esteem points of the patients were found to be 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maximum 84). It was observed that being unemployed and housewife, not having a job, effects on economic status of the patient, not having a hope to recover, change in family and social relations and not having social support decreased average self-esteem points of the patients.
Key Words:Self-esteem, tuberculosis.
Yazışma Adresi (Address for Correspondence):
Dr. Müyesser ERDEM, Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Yüksekokulu (Devlet Hastanesi Yanı), DENİZLİ - TÜRKİYE
e-mail: erdemmuyesser@hotmail.com
Dünyada tüberküloz (Tbc) hastalığı, 1953 yılına kadar giderek azalmış, 1985-1992 yılları arasın- da ise tekrar yayılmaya başlamıştır. Tbc basili, insan vücudunda uzun yıllar inaktif kalmakta, daha sonra hazırlayıcı faktörlerin etkisi ile aktif hale gelebilmektedir. Bu nedenlerden dolayı Tbc, insan sağlığını tehdit eden önemli bir has- talıktır (1,2).
Tbc tüm kronik hastalıklarda olduğu gibi, bireyi sadece fiziksel olarak değil, ruhsal ve sosyal yönden de etkileyen bir sağlık sorunu olduğu için, sadece ilaç tedavisi ile iyileştirilemez. Teda- vinin uzun süreli olması, ilaç kullanımındaki güçlükler, hastanın sahip olduğu sosyokültürel düzey ve benlik saygısı, tedaviye uyumunu etki- leyen önemli faktörlerdir (3). Kişinin sahip oldu- ğu benlik saygısı, hastalığa göstereceği tepkiyi etkilediği gibi, yeni duruma alışmasını sağlaya- bilir veya engelleyebilir (4).
Benlik saygısı ile çevreye uyum arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu, düşük benlik saygısı olan bir bireyde yüksek düzeyde kaygı, psikoso- matik ve depresyon belirtilerinin bulunduğu be- lirtilmektedir. Ayrıca, benlik saygısının düşük ol- ması, kişinin kendi durumunu gerçekçi algıla- masını ve değiştirilmesi gereken şeyleri değiştir- mek için harekete geçme yeteneğini olumsuz et- kiler (5).
Hastanın benlik saygısını yükselterek tedaviye uyumunu sağlamada hemşirenin önemli rolü vardır. Hastanın benlik saygısını yükseltmek için öncelikle güven verici bir hemşire/hasta ilişkisi kurulmalı, birey duygularını ifade edebilmeli, hastalığına ilişkin sorular sorabilmeli ve güveni- lir bilgiler alabilmelidir. Kişinin güçlü yönleri, kaynakları ve beklentileri belirlenerek, durumu- nu gerçekçi algılaması, yeni seçeneklerin göste- rilmesi, gerekli durumlarda toplumsal kaynakla- ra yönlendirilmesi yararlı olabilir (6,7).
Bu çalışmada; akciğer Tbc’si olan hastaların benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi amaç- lanmıştır.
MATERYAL ve METOD Araştırmanın Tipi
Akciğer Tbc’si olan hastaların benlik saygısı dü- zeylerinin belirlenmesi amacıyla bu araştırma, tanımlayıcı ve kesitsel olarak planlanmıştır.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini, İzmir Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim Uygulama ve Araştırma Hastanesi’nde, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında yatan tüm akciğer Tbc’li hastalar oluş- turmaktadır (n= 300). Evren belli formülü kulla- nılarak örneklem büyüklüğü 116 kişi olarak be- lirlenmiştir (8). Basit rastgele örnekleme yönte- mi kullanılarak örneklemin tümüne ulaşılmıştır (n= 120).
Örneklemin Tanıtımı
Araştırmaya katılan hastaların 25 (%20.8)’i ka- dın, 95 (%79.2)’i erkektir. Yaş ortalamaları 43.30 ± 15.98 (minimum 16, maksimum 79) yıl olup, %70’i 30 yaşın üstündedir. Hastaların
%54.2 (65)’si ilkokul mezunu, %2.5 (3)’i yükseko- kul mezunudur ve %38.3’ünün sağlık güvencesi bulunmamaktadır.
Verilerin Toplanması
Araştırmanın yapılabilmesi için ilgili kurumlar- dan ve hastalardan izin alındıktan sonra, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında veriler top- lanmıştır. Bu araştırmada veri toplama aracı ola- rak iki form kullanılmıştır. Birinci form; hastala- rın demografik verileri, hastalıklarına ilişkin bilgi ve sahip oldukları sosyal destek sistemlerini (25 soru) belirlemek amacıyla geliştirilmiştir. İkinci form ise, “Coopersmith Benlik-Saygısı Ölçeği”
dir. Coopersmith tarafından 1975 yılında gelişti- rilen bu ölçek, kişinin çeşitli alanlarda kendisi hakkındaki tutumunu belirlemektedir.
Verilerin Değerlendirilmesi
Benlik saygısı ölçeğinin değerlendirilmesinde, Coopersmith tarafından belirlenen yöntem kulla- nılmıştır. Ölçekte 25 madde bulunup, elde edilen toplam puan 0 ile 100 arasında değişmektedir.
Ölçekten elde edilen puan, 10-30 arasında ise düşük, 31-70 arasında ise orta, 71-100 arasında ise yüksek benlik saygısı olarak tanımlanmakta- dır. Türkiye’de ölçek Tufan ve Turan tarafından dilimize uyarlanarak, geçerlilik ve güvenilirliği yapılmıştır (5,9,10).
Elde edilen verilerin istatistiksel analizleri SPSS 9.0 programında, Kruskal-Wallis ve Ki-kare istatistik- sel yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir (11).
BULGULAR A. Benlik Saygısı Puan Ortalamaları
Araştırmaya katılan hastaların benlik saygısı pu- an ortalamalarının 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maksimum 84) olduğu belirlenmiştir (Tablo 1).
B. Benlik Saygısı Puan Ortalamalarını Etkileyen Sosyodemografik Faktörler
Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile yaş, cinsiyet, eğitim durumu, sağlık güvencesi olma durumu, medeni durumu, çocuk sayısı, evliliğini nasıl değerlendirdiği ve en uzun süre yaşadığı yerleşim yeri karşılaştırıldığında, grup- lar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p> 0.05).
Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının gelir getiren bir işte çalışma durumlarına göre dağılımları incelendiğinde gruplar arasındaki far- kın anlamlı olduğu saptanmıştır (p< 0.05). Çalı- şan kişilerin benlik saygısı puan ortalamaları (62.27), çalışmayan kişilere göre daha yüksek bulunmuştur (Tablo 2).
Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının mesleklerine göre dağılımları incelendiğinde gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulun- muştur (p< 0.01). Benlik saygısı puan ortalama- sının, çalışmayanlarda (işsiz, ev hanımı) en dü- şük (50.67), işçi, esnaf, çiftçi ve emekli olanlar- da orta (60.59), memurlarda ise yüksek düzey- de (72.00) olduğu görülmektedir (Tablo 3).
Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının ekonomik durumunun etkilenmesine göre dağı- lımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın an- lamlı olduğu bulunmuştur (p< 0.01). Ekonomik durumunun etkilenmediğini söyleyenlerin benlik saygısı puan ortalamaları (62.22), daha yüksek- tir (Tablo 4).
C. Benlik Saygısı Puan Ortalamalarını Etkileyen Diğer Faktörler
Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile hastalığı hakkında bilgi verilmesi, bilgi istemesi, hastalığı yaşama süresi, bakım ve tedavisinde fikrinin sorulması ve söz sahibi olması, hastane- ye yatarak tedavi olmanın gerekliliği, yeterli te-
Tablo 1. Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları.
Benlik saygısı puan ortalaması SS Minimum Maksimum
57.50 14.09 24 84
SS: Standart sapma.
Tablo 2. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının gelir getiren bir işte çalışma durumlarına göre dağılımı.
Gelir getiren bir işte çalışma durumu Sayı Ortalama SS
Çalışan 37 62.27 13.55 Kw= 5.772
Çalışmayan 83 55.37 13.88 Sd 1
p= 0.016
Toplam 120 57.50 14.09
Tablo 3. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının mesleklerine göre dağılımı.
Mesleği Sayı Ortalama SS
Memur 4 72.00 10.33 Kw= 17.240
İşçi, esnaf, çiftçi, emekli 74 60.59 13.12 Sd 2
İşsiz, ev hanımı 42 50.67 13.27 p= 0.001
Toplam 120 57.50 14.09
SS: Standart sapma.
davi görmesi karşılaştırıldığında gruplar arasın- daki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p> 0.05).
Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının iyileşme umuduna göre dağılımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulun- muştur (p< 0.05). İyileşme umudu olan hastala- rın (%76.7), benlik saygısı puan ortalamaları (58.91) daha yüksektir (Tablo 5).
Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile ai- lesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişme duru- mu karşılaştırıldığında, aradaki farkın istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır (p< 0.01). Ai- lesi ile olan ilişkilerinde herhangi bir değişiklik yaşamadığını ifade edenlerin benlik saygısı puan
ortalaması yüksek iken (61.41), ilişkilerinde olumlu veya olumsuz değişiklik yaşayanların düşük (54.91) olduğu belirlenmiştir. Ailesi olma- dığını ifade eden üç kişinin ise benlik saygısı pu- an ortalaması (48.00) diğerlerine göre daha dü- şük bulunmuştur (Tablo 6).
Aile ilişkilerinde değişiklik yaşayan 66 kişinin
%78.8 (n= 52)’i, ailelerinin kendilerine daha faz- la yakınlık gösterdiğini, %21.2 (n= 14)’si ise ai- lelerinin kendilerinden uzaklaştıklarını belirtmiş- lerdir. Çevresi ile olan ilişkilerinde değişiklik ya- şayan 50 kişinin %72 (n= 36)’si, çevresinin ken- dilerine daha fazla yakınlık gösterdiğini, %28 (n=
14)’i ise kendilerinden uzaklaştıklarını ifade et- mişlerdir (Tablo 6).
Tablo 4. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının ekonomik durumunun etkilenmesine göre dağılımı.
Ekonomik durumunun etkilenmesi Sayı Ortalama SS
Etkilendi 84 55.48 13.85 Kw= 7.747
Etkilenmedi 36 62.22 13.67 Sd 1
p= 0.005
Toplam 120 57.50 14.09
Tablo 5. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının iyileşme umuduna göre dağılımı.
İyileşme umudu Sayı % Ortalama SS
İyileşirim 92 76.7 58.91 14.01 Kw= 8.025
Kısmen iyileşirim 19 15.8 56.42 13.19 Sd 2
İyileşmem 9 7.5 45.33 11.66 p= 0.018
Toplam 120 100.0 57.50 14.09
Tablo 6. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının ailesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişme durumu- na göre dağılımı.
Değişkenler Sayı Ortalama SS
Ailesi ile olan ilişkisinin değişme durumu Kw = 7.005
Değişmedi 51 61.41 12.94 Sd 1
Değişiklik oldu 66 54.91 14.42 p= 0.008
Çevresi ile olan ilişkisinin değişme durumu Kw = 10.838
Değişmedi 67 60.96 13.91 Sd 1
Değişiklik oldu 50 53.44 13.35 p= 0.001
Toplam 117* 57.74 14.12
* Hiç kimsesi olmadığını ifade eden üç kişi değerlendirme dışı bırakılmıştır.
Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının sosyal destek görme durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın anlam- lı olduğu bulunmuştur (p< 0.05). Çevresinde bu- lunan insanlardan destek gördüğünü ifade eden- lerin benlik saygısı puan ortalamaları (58.93) daha yüksektir (Tablo 7).
TARTIŞMA
Araştırmaya katılan hastaların çoğunun orta yaş grubunda erkek ve daha çok ilkokul mezunu ol- duğu belirlenmiştir. Diğer araştırma bulgularında da hastalığın erkeklerde daha fazla görüldüğü saptanmıştır. Tbc hastalığının erkeklerde fazla görülmesi, onların daha olumsuz koşullarda, kahvehaneler, sağlıksız çalışma ortamları gibi yerlerde bulunmaları dışında sigara ve alkol alış- kanlığına bağlı olabilir (12,13).
Gelişmiş ülkelerde Tbc daha çok yaşlılarda görü- lürken, gelişmekte olan ülkelerde ise tüm yaş grubunda, özellikle de orta yaş erişkinlerde gö- rülmektedir. Ülkemizde yapılan çeşitli çalışma- larda, hastaların en fazla 20-30 yaş grubunda,
%38.2 ile %27.8 oranında görüldüğü belirlenmiş- tir. Hastalığın orta yaş erişkinlerde daha fazla gö- rülmesi toplumun sosyoekonomik yönden de et- kilenmesi anlamına gelmektedir (2,12,14,15).
Trakya Bölgesi’nde yapılan bir araştırmada, hastaların %16.7’sinin okur-yazar değil,
%58.3’ünün ilkokul, %5.7’sinin üniversite mezu- nu olduğu bulunmuştur (16). Çalışmamız cinsi- yet, yaş ve eğitim düzeyi yönünden diğer araştır- ma bulguları ile benzerlik göstermektedir.
Kronik ya da geçici bir fiziksel rahatsızlığı olan yetişkinlerde benlik saygısının etkilendiği belir- lenmiştir (17). Bu araştırmada da hastaların ben- lik saygısı puan ortalamalarının 57.50 ± 14.09 bulunması bu bulguyu destekler niteliktedir
(Tablo 1). Yapılan bir çalışmada, diyabet ve hi- pertansiyon hastalarına göre kanser ve romato- id artrit hastalarının daha düşük benlik saygısına sahip olduğu saptanmıştır (18). Baş ve boyun kanseri tanısı ile ameliyat edilen hastalarda aynı ölçek kullanılarak, ameliyat öncesi benlik saygı- sı puan ortalaması 76.74, ameliyat sonrası 69.68 olarak belirlenmiştir (7). Tbc hastalarının benlik saygısı puan ortalamalarının, cerrahi te- davi uygulanan ve beden imajı bozulan bu has- talardan daha düşük bulunması önemli bir bul- gudur.
Tablo 2’de görüldüğü gibi, çalışan kişilerin ben- lik saygısı puan ortalamaları, çalışmayan kişile- re göre daha yüksek bulunmuştur. Çalışan kişi- lerde benlik saygısı puan ortalamasının yüksek olmasını, daha çok toplum içinde olma, kendini ve yeteneklerini başkaları ile karşılaştırma, para kazanarak evin geçimine katkıda bulunma, pa- ranın yönetimine katılma hakkına sahip olma gi- bi faktörlerin etkilediği düşünülebilir.
Çalışma durumunun, bireyin benlik saygısını art- tırdığı gibi yaptığı işin de benzer şekilde benlik saygısını etkilediği belirlenmiştir (Tablo 3). Yapı- lan bir çalışmada da benzer sonuçlar elde edil- miştir (10). Memur olmanın, diğer meslek sahibi olmaya göre, kişilere daha fazla sosyal statü ka- zandıran bir meslek olduğu düşünülebilir.
Tablo 4’teki veriye dayanarak, hastaların benlik saygılarını etkileyen faktörlerden birinin de eko- nomik durum olduğu söylenebilir. Gereksinimi olan hastaların maddi yönden desteklenmesi, benlik saygılarını yükselterek tedaviye uyumları- nı arttırabilir.
Tablo 5’te görüldüğü gibi, hastaların iyileşme umudu benlik saygısı puan ortalamalarını olum- lu yönde etkilemektedir. Hastaların benlik saygı-
Tablo 7. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının sosyal destek görme durumlarına göre dağılımı.
Çevreden destek görme Sayı Ortalama SS
Görüyorum 97 58.93 14.36 Kw= 6.592
Görmüyorum 23 51.48 11.27 Sd 1
p= 0.010
Toplam 120 57.50 14.09
sını yükseltmede, durumunu gerçekçi algılama- sı önemli bir yer tutmaktadır (6). Yapılan bir baş- ka çalışmada da hastalıklarını öğrendikleri za- man olumsuz duygulanım yaşayanlar ve yadsı- ma eğiliminde olanlar depresyona yatkın bulun- muşlardır. Buna karşın, hastalığı yaşam sürecin- de karşılayabilecekleri bir durum olarak gerçek- çi biçimde kabullenenlerde depresyon saptan- mamıştır (19). Bu nedenle hemşireler, hastalara durumlarına özgü gerçekçi bilgiler vererek, iyi- leşme umutlarını desteklemelidir.
Tablo 6’daki verilere dayanarak, aile ve çevresi ile olan ilişkilerinde olumlu veya olumsuz deği- şiklik yaşamasının hastayı aynı şekilde etkiledi- ği söylenebilir. Kendini daha iyi hissedeceği dü- şünülerek hastaya daha fazla ilgi göstermenin, kişiden uzaklaşmakla aynı etkiyi yaratması il- ginç bir bulgudur. Araştırmadan elde edilen bu bulgular, hasta için, aile ve yakın çevresinin önemli sosyal destek faktörü olduğu ve benlik saygısını destekleyici rol oynadığını göstermek- tedir. Yapılan bir başka çalışmada da benzer so- nuçlar elde edilmiştir (19).
Çevresinde bulunan insanlardan destek gördü- ğünü ifade edenlerin benlik saygısı puan ortala- malarının daha yüksek (58.93) olması bize, sos- yal desteğe sahip olmanın önemini göstermek- tedir (Tablo 7). Hastaların yeterli sosyal destek görmesinin, tedaviye uyumlarını arttırmada etki- li olduğu düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
1. Tait AR, Voepel-Lewis T, Tuttle DB. Compliance with standard guidelines for the prevention of occupational transmission of bloodborne and airborne pathogens: A survey of postanesthesia nursing practice. The Journal of Continuing Education in Nursing 2000; 31: 38-44.
2. Hocking TL, Choi C. Tuberculosis: A strategy to detect and treat new and reactivated infections. Geriatrics 1997; 52: 52-8.
3. Utkaner G, Büyükşirin M, Yılmaz U ve ark. Tüberküloz olgularında kaygı (anksiyete) ve depresyonun incelen- mesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1997; 45: 199-204.
4. Carson J, Fagin L, Brown D, et al. Self-esteem and stress in mental health nurses. Nurs Times 1997; 93: 55-8.
5. Muslu L. Kırsal bölgede eşleri tarafından fiziksel şiddet gören ve görmeyen kadınların benlik saygısı düzeyleri- nin belirlenmesi. Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimle- ri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği ABD, Yüksek Li- sans Tezi. Denizli, 2001.
6. Carpenito LJ. Hemşirelik Tanıları El Kitabı (Çeviren: Er- demir F). 7. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 1999:
81-2.
7. Bilgin H. Baş ve boyun kanseri nedeni ile ameliyat olan hastalarda ameliyat öncesi ve sonrası beden imajı, ben- lik saygısı, depresyon durumları ile bakımda hemşirele- rin karşılaştıkları güçlüklerin araştırılması. İstanbul Üni- versitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Psikiyatri Hemşireliği ABD, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1996.
8. Sümbüloğlu V, Sümbüloğlu K. Sağlık Bilimlerinde Araş- tırma Yöntemleri. 2. Baskı. Ankara: Hatipoğlu Yayınları, 1998.
9. Gökdoğan A. Çalışan ve çalışmayan kadınların benlik saygılarının karşılaştırılması. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1996.
10. Karanisoğlu H. İnfertil kadınlarda benlik saygısı ve psi- kososyal sorunların incelenmesi. Hemşirelik Bülteni 1994; 8: 1-15.
11. Özdamar K. SPSS İle Biyoistatistik. 3. Baskı. Eskişehir:
Kaan Kitabevi, 1999.
12. Koç N, Keskiner N, Zeybekoğlu E ve ark. Antalya ili mer- kez ve ilçe dispanserlerinde 1995 yılında izlenen 335 tü- berkülozlu olgunun değerlendirilmesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marma- ris: 17-19 Ekim 1996:129-35.
13. Akyol (Durmaz) A, Ergün (Şenuzun) F. İzmir Kahraman- lar Verem Savaş Dispanseri’nde 1980-1996 yılları arasın- da tüberküloz olgularının durum incelemesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı.
Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 227-34.
14. Çelik P, Akın M, Yensel Ş ve ark. Tüberküloz olgularının yaş gruplarına göre klinik ve radyolojik olarak karşılaş- tırılması. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalık- ları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 99-106.
15. Özşahin SL, El R, Karacan ÖZ ve ark. SSK Ballıdağ Gö- ğüs Hastalıkları Hastanesi’ne sevk edilen tüberküloz hastalarının bazı özellikleri. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 119-28.
16. Tabakoğlu E, Hatipoğlu ON, Otkun M ve ark. Trakya Bölgesi’ndeki tüberküloz olgularının değerlendirilmesi.
XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kong- re Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 137-42.
17. Karaaslan A. Benlik saygısı: Genel bir gözden geçirme.
Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 1993;
9: 71-4.
18. Tuna P. Kanserli hastaların benlik saygıları üzerine bir araştırma. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1993.
19. Özkurt S, Oğuzhanoğlu NK, Özdel O ve ark. Tüberküloz- lu olguların tedaviye ve sosyal yaşama uyumlarının de- ğerlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2000;48:
213-8.
