4 Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Menemen Olayı; Atatürk-İnönü Ayrılığı

ANKARA ÜNİVERSİTESİ TÜRK İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ

“ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ”

ATA-102 DERS İÇERİKLERİ

4 Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Menemen Olayı; Atatürk-İnönü Ayrılığı

Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Menemen Olayı Serbest Cumhuriyet Fırkası

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra çok partili demokratik hayata geçiş için atılan ikinci adım Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıdır. 1922-1930 yılları arasında devrim yolunda atılan adımlar muhalif unsurların tepki ve direnişini doğurmuştu. Ayrıca, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı Türkiye’yi de etkilemiştir.

Tek Parti iktidarının, basın ve Meclis muhalefeti üzerindeki sıkı kontrolü, ülke genelinde görülen memnuniyetsizlik gerçeğini değiştirmemiştir. Yaşanan ekonomik ve siyasal bunalımların, toplumsal bir patlamaya dönüşmesini istemeyen Mustafa Kemal Paşa, bir muhalefet partisinin kurulmasının yararlı olacağı kanaatine varmıştır. Bir muhalefet partisinin gerekliliğini düşünmesi, yeni rejimin oturduğuna inanması ile de ilgiliydi.

Mustafa Kemal, CHF karşısında yer alacak partinin başkanı olarak arkadaşı Fethi Bey’i uygun görmüştü. Fethi Bey ve İsmet Paşa ile yaptığı görüşmeler olumlu sonuçlanmış, 12 Ağustos 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur. Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası karşısına cumhuriyetçi, laik ama liberal bir anlayışla çıkmıştı.

Mustafa Kemal, SCF’ye güven vermek için yakın arkadaşlarını yeni partide yer almaya teşvik etmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkası hızla yurt düzeyinde örgütlenmiş, Yarın ve Son Posta gazetelerince desteklenmiştir.

Serbest Fırka’ya halk yoğun ilgi göstermişti. 4 Eylül 1930’da İzmir’e giden Fethi Bey’i, eşi görülmemiş bir kalabalık karşılamıştır. Bu durum Cumhuriyet Halk Partilileri endişelendirmiş, İzmir Valisi Kazım (Dirik) Bey, Fethi Bey’in konuşmasını engellemek istemiş, sorun Mustafa Kemal’in araya girmesiyle çözülmüştür. CHF’lilerle SCF’liler arasında olaylar çıkmış ve iki kişi ölmüş, on beş kişi de yaralanmıştır. 7 Eylül 1930’da yapılan mitingde Fethi Bey, Cumhuriyet Halk Fırkası’nı ağır bir dille eleştirmiştir. 1930 yılında yapılan Belediye seçimlerinde iki parti arasında gerilimler yaşanmış, SCF, 502 belediyenin 22’sini kazanmıştır. SCF seçimlerde yolsuzluk yapıldığını savunmuş, Fethi Bey bu konuda Meclis’te önerge vermiştir. Haklı olduğunu düşünen ancak önergesi kabul edilmeyen Fethi Bey partiyi kapatma kararı almış ve17 Kasım 1930 günü partinin feshine ilişkin dilekçeyi İçişleri Bakanlığı’na göndermiştir.

Böylece Atatürk dönemindeki, çok partili siyasal yaşam denemesi ikinci kez başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Serbest Fırka’nın kapanmasından kısa süre sonra yaşanacak olan Menemen Olayı’nın da etkisi ile 1946 yılına kadar çok partili siyasal yaşam için herhangi deneme yapılmamıştır.

Menemen Olayı

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte laiklik yolundaki düzenlemeler, dinsel kurallara bağlı çevrelerin tepkilerine yol açmıştır. 1929 Dünya Ekonomik Buhranının ülke genelinde, özellikle de Ege Bölgesi’nde yarattığı ekonomik sıkıntının, halk üzerinde oluşturduğu olumsuzluklardan yararlanan gerici çevreler 23Aralık 1930’da Menemen’de bir ayaklanma çıkarmışlardır.

Müfrezesiyle olay yerine gelen Asteğmen Kubilay ayaklanan grup tarafından şehit edilmiştir. Gönderilen takviye güvenlik güçleri olayı bastırmış bu arada Derviş Mehmet de öldürülmüştür.

3 Ocak 1931’de kurulan Divan-ı Harp Mahkemesi’ndeki duruşmalar sırasında, İstanbul’daki Nakşibendî şeyhlerinin isyan ile bağlantılı olduğu saptanmış, Mahkeme’nin verdiği kararlar doğrultusunda 28 kişi Menemen’de idam edilmiştir.

Atatürk-İnönü Ayrılığı

1

2

3

İsmet Paşa, (1924 yılı sonu- 1925 yılı başı hariç) 1923’ten 1937 yılına kadar Başbakan olarak görev yapmış, Atatürk’ün en yakın çalışma arkadaşı olmuştur. Ancak özellikle 1932’den sonra Atatürk’ün, Hükümete müdahale etmesi Başbakan İsmet Paşa’yı rahatsız etmiştir.

Atatürk ile İnönü arasındaki diğer anlaşmazlık konusu, Devletçilik hususundaki görüş ayrılığıdır. Atatürk ılımlı, İnönü katı bir devletçilikten yana olmuştur. İsmet Paşa’dan sonra liberal çevrelere yakın olan Celal Bayar’ın Başbakan olması rastlantı değildir. Bir diğer neden, Hatay sorununda yaşanan anlaşmazlıktı. İsmet Paşa, sorunun görüşmeler yoluyla, Atatürk ise kararlı bir politika ile bir an evvel çözülmesini savunmuştur.

Söz konusu sebepler üzerine İsmet İnönü Başbakanlık görevinden istifa etmiş, yerine Celal Bayar atanmıştır. 10 Kasım 1938’de Atatürk’ün vefatı sonrasında ise yeni siyasi gelişmeler yaşanmıştır.

4

5