Biitiin eski tifrensel ve rituel niteliginde ikili bir i l i ~ k i buluruz.
Bunlar siiz (muthos) ve yapllan Sey, eylem (dromanon)'dlrl. Bu gene1 ayrun aqsmdan, dramln, tragedyantn qrklgl da epos ve mithos ile, ri- tiielin eylem y6uliajin birle~mesiyle o l u w u ~ t u r . Ritiiel ve tarende,
g e ~ i eylem, s W c q daha anemlidis, ancak soz ve mithos eylemin is-
bvselli&nc
kargn, oaun kalrci, yiiceltici, yorwnsal ve anlamsal yiS.nil-nii
tamamlar. 191evsel ritilellerk, 'kallcr, eskimc~ mithosun birbirineg&jmed d r a m yriratmrgtlr. B u g b Anadolu'ds kliyliimiiziin oy~adljSl d r e t i k
oyunlanrs
wlc
eskiden aynl bblgelerdeki toplumlar~nmith~s
voritiielleriain
bir kaltntrsi olduBunu ~ ~ i t l i yorwn ve orneklcrk giis-termeye
saQq~Sflk'.
Ay ylIlna gore
Muharrem,
ilk aydlr, ayrl bir ijnemi ohn, Ruz-ikafi, yerilt-i
apre
de denilen h u r e lse bu ayln onuncu giinudiir. Ta- ziye ise, Muharrem ve Asure ile iigili mithos ve stiylencelerle, gene bununla ilgili olarak yaplht~ ritiiellerin bir araya gelmesinden ortaya$&an dramdrr. Apjj~da aqrii~tllj olarak gasterihneye qalr~ilacag~ gibi
Muharrem
ve Abure'nin yeri oynak olan ay takviminden, duragan gii-w
takvhhe ~vrildi&nde, bu rituellerin bu bolgelerin eski Loplum-larrndaki belirlr riliiellerin zamanrna uydub, aynca. iglevleri, birtakrm
EI&elerizdtki sin~gesel anlamlarl baklmtndan da islam dig1 vz iinccsi uygula.tnalarrn, ~slamda uzantrs~ndan bagka bir $ey olmadlgt ortaya SI-
'
Dran, dtomcna w d r m siize(lklerinin ilijkisi iqin bkz. A.W. Pickard-Cambridge, Dltfimmb. Tragedy wd Comedy, Oxford 1962. ss. 108-111 ; ayrlca bkz. Jane Harrison. blagomena to the study 4 Greek RrlIjpion, New York 1959, 3s. 567-571.'
Bk. Metin And, Dioniso~ ve Anadolu Kliylusu, fstanbul 1962; Oywr ve Bugu,TIbk filliirURds 0- K a w m , blanbul 1974: "Dram;ltll Koylu Uostcrilerinia Rituel
b&&i",
Tiirk F.ikbru Araqtwmbr~ YIAI~I. Belleten, A n h a 1975, 5s. 1-17.Tiyatro Araştırmaları Dergisi,
kar.
C b e bu oonwla, ayru kakenden olan Anadolu dramatik koylu oyunlafinaiglev
ve adamlaribak~rrmzdan
tlpabp uymaktadir. Yaygln olanaher din dram do~rtucusudur" sC)a, konumu.Wkmlndan fs-lama
uygulandi&nda gtiyle deBgtirilebilir : "Her din kendisinden on--
mki dink-riu do@du&u dramlan, kendi yorumu ve simgesellibi i~inde
olwturuf@5
&!$aidma% 8 t +: ' . * '2 J * , L . a- 44s ,t3
.
Muharrcm
v tA
&
'
g e h t b d c aw&da ayrlnt~li olarak giiriile- W&gibi, ~a&m'da
8 i l dve
#,pypm, bu anlama dcgi~ik uygulamalar, inanglar ptirmigtir.Limi
Isw toplumlan Muharrem'i ve A$urelyiycq
yil
baglayci olarak kabul etmig, bununla ilgili uygulamalar da bu anfama uygun olarak nepli, sevin~ i ~ i n d e kutlanmtlktad~r. Oysa Muharrem ve Agure, giine~ takvimindeki gerwk yerine oturtuldu~un-da,
b u n u ~ yeni y11 dejjil, y11 sonu tijrenleri oldugu anlab~lamakla, bu-nunla ilgili ritueller, yas, acl s k m e , doviinme, uluma, aljlama, oruc
tutma gibi davranralarla yeni y11 kutlamasindal~ y.ok dcgiyk bir giirti-
niira gostemektedir.
islam'da Muharrem, Agure ve Taziye, Sumn t ra'dnn Jamai ka'ya dek
wk
genig bir kugajSt kapsamaktad~r. ~zellrL.le $ii olan tslam top-lumlamda titizlikle giizetilmektedir. Bu aradn l t i z gelimi A~erbeycan Tiirklerinde gerek ritiiel gerek dram ularn!: p:lg:~rniikt;id~r. Oysa Aria-
dolu'da Muharrem ve A ~ u r e geleneginin q z ~ i t l i yii~let-ini buhna kla bir- M e , Taziye ve buna bag11 dramatik sunu?larln bulanup h u l u n ~ n a d ~ g ~ heniiz ayd~nfrga kavugmamlgtlr. G r r ~ i 3'urk t i j ,ttrosu i~zcrinc cal, i I b i r
yauda3 Tiirklerde tiyatronun "Karagii~", ''I'aklll" ve l'a7iyc"tlc11
olugtugu belirtildikts-n sonra, uzun uzun Taziyc iizcrinc bilgi . L C J ' I ~ - mektedit, Ancak ikulci elden kaynablaria \;II i1,i1: hu i,nnliC bfiylc\inc
kcsinlik kazanmarnrgt~r. Buna kargrn Anadolu'da AIrvilerdc, BckLa-
gilerde vb. gtirirlen oruc ve yas tutma: ogundurma orucu; okur~an a- Bitlar, mcrsiyeler, nefesler; pma$lr y~kamama ve defjlftirmeme; sa- bun kullanmama; trag olmama; aynaya bakmama; bir gey koklama-
ma; ttirkii sliylememe; haz. wlmama; yenmesi yastk olan yemekler;
bit, pim, aldiirrneme; kadrnla bir yatakta yatrnama; agure pibirip ye- me ; b b a n kame ; Secde Tap ve benzeri uy ylamalar4 ~ o k yayg~ndlr;
-
a Jmqm Wlicu. "Lc ThC$trs Turc", Revue d'Arr Drarnatiqut?, XI11 (ocak-mrt l889), w. *SO*
a n r w ~ ~ f v K ~ Y L U OYUNLAHI 5 1
ancak bugiinlerle ilgili dramatik glisterilerin bulundugunu kesinlikle
soylemek..bugiin i ~ i n ohnaks~zd~r. Cofiunlukla siinni olan 'i'urklerin bum1 gbzetmemesi bogaldir. Nitekim bir gezgin 1694'te oeyrettisis bir Taziye temsilini ayrintrlarry lc anlatirken, bu taren slras~nda hiq
bir Tiirk'iin camni tehlikeye atmadan ortalarda goriinemi yecegini be- lirtiyor. istanbul'da eskiden 3;1i azlnl~k Muharremi ozellikle Valide Han'dti kanli gosterilerle kutlardtb. Blr gorgii ~arlr j r fstailbul'ilu Vnli-
Je Hani gibi lranitlar~n oturdugu Hanlardan Muharrem'de bir gecit alayl yaplldtg~n~ ve A ~ u r e giinii~ide bu alay~n O\kiidar'da $eyh Ali Deresi'nde yapt~ki Muharrem rituelini ayrtntllt anlatryor ve sonunda Turklerin bu torene kat~lmad~klarin~, kimi Tiirklerin ise gormek bile istemediklerini, ayrica mezarlikta Gay igme toreninde bulunmad~klar~n~ belirtiyor7. Anadolu'da qok uzun siire bulunmuy, Anadulu Kolcji'nitl mudiirliijfiinii yapmq yabanc~ bir din ad am^, White, Anlrdolu folklo-
ru ve ozellikle Anadolu'da $ii halkln inan~larln~ yaklndan incelcmig, bu konuda ~egitli a r a ~ t ~ r r n a l a r ~ yay~nlamr~trr. White, Anadolu alevi- lerinde, Muharrem'in kullan~y ile ilgili tiireleri anlallrken, gii Tiirk- lerde Tailye'nin buluninad~Hrnt kesinlikle belirtiyorw. Bu kesinligc ramen, Anadolu'da gene Muharrem ve Taziye ile ilgili dramatik gs-
- -
b r a 1975, $8. 90--92; 26162. Ancak bir yurtdlgl yolcuIil&una qkt~grrn iqia kat~lrnacllg~m,
dCln00Umde do iki w k i n Tiirk profesiiriinOn kongreye son dak~ka kcyfi olarak alrnniddl-
&UI ogrenmern &mine bildiuinin tam metnini yay~nlanlak uzere vermekten vazgestirn.
1976 Agustosunda $iruz0da tqplanan I. Uluslararas~ Taziye Scrnpozyomuna Anadulu'da
Muharrem i n a n ~ l a r ~ ve tllrenleri il~erine yazdrg~m fngilizce uzun bildiri (The Muhar- ,
rem Observances in Anatolian Turkey) ilerde sempozumun lutanak ve bildirilcri ile birlikte yay~nlanacakt~r. Taziys'nin tiyatto aclslndan degerlendiril~nesi i ~ i n b k ~ . McLin
And, "@gc~i Tiyatroya Geleneksel Bir Kaynak". Tiirk Tryu/ro~rc, ekrni-aral~k 1976,
say1 422, ss. 55-60. Ayr& Uluslararas~ Tiyatro Elegtirmenleri Birligi (A1CT)'nin Ati- na'da Ternn~uz 2977'de toplanan ve Konusu 'Anlik Dramln yaratic~ blqrnde yeniden
canlanduilmasr' konusundaki V. Kongresine taziyc ile tregedyay~ hdigllagt~ran "Taziyc,
tragedy in bfam" W l ~ k k lngilizce uzun bir blldiri ilc katrld~ni.
O.F. Gcmelli Careri. Ciru de1 hfunclo, Nrlpoli (1609 1700); bu1ad.t ~nSilirce qcvi- risini inceledik, bkz. Dr. John Francis Gernelli-Careti, A. V(JYNRE Huund ~ h p U o r W (y.y.y.)
yaklag~k 1704, s. 146.
'
Bu konuda bkz. V.A. Gordlevski, "Dni mohharrenra v Kori~~anrtnuple (*lstanbtrI'-da Muharrern Gunlet'). Sbornik Muzryu Antropolugii i Elnogrufir, 7 (1928), ss. 167-1 72;
kr Revue Orientah, 9(1885), ss. 374-75; Kafku~kii Viestrrik, 7(1W2), ss. 163-65; Kcsnin Bey, The EvN of the East: or Truths about ~ u r k e y , London 1888, ss. 144-51 ; Max Mullet,
h l t e r s f i o m Constantinopie. London 1897, 8s. 164-1 78.
Henry Clrmoy-Jean Nloolddcs, Folklore & Consluntmople, Paris 1894, $5. 189-
201.
W . E . White, "On the Shia Turks", Journal of tire ~ r u ~ J u c l i o n oj llrc Cicloriu Itisti- lure, X I (1908). s. 234. s
t~ilerih pprldr@a ve ysprlmakm uidiituna inanlyoruz. 6rellik lr
A'mdolu'nun uzak do@sunda alevi kliylerinde bu tiirlii dramatik
gi)stcrilcrin
bulunduwu duymaktayrz. Ancak bunlar~ ortaya ~ t k a r -mak
i ~ i n beoerikli w yiirekli derlemeciler gerckir. Antidolu'da $iiaunl~&m,
siinni co&mlu&un baslusl karpslnda bunlar~ yiizylllarca gizli tutmasr, Bzsllikle alevilerin dernek danslarrndan Samahlar'~n~ bugiin bile gizlilik i~inde ytlrfititSlmIl8 olmasi gerw&i kargrsmda bu gfiriigiimiizdestcklenrpi~ olur. Bu arada q a g ~ d a gariileceg gibi Maktellerio ya &a
bqkaw metinlerin dramatik okunu~unun d;.l Muharrem ve Agur k u t l ~ ~ ~ i l a n n d a dramatik yon* unutuln~adrg~ntn bir belirtisidir
1
Muharrem, Ajure ve Taziye gelenegi iizerine kaynaklarl iiq kii
mede toplayabiliriz: A) Gezginlerin tanlkilgl ve gozlemleri; 3) Konuy inceleme ve yorum yolundan yaklaglmlar; C) Konuya bir dramati ve tiyatro olayi aqlsmdan yaklagunlar. Kisaca bunlardan ornckler v
relim. '
A)
Yabanc~lar Dogu'ya yapt~klar~ gezilcrde bu konuyr hijyiik il duymu~lar, gozlemlerini ~ & u kez ayr~ntlit bir bi~imde saptan~~g;la dir. Bunlar 17. yiizylldan ba~layarak giiniimiize dek gelmi>tir l o .Esk
liklerine gare bunhrdan bir ikibini ywllar~tlda giiriiidlikleri yrlr belirterek slralayallrn : Hemmius 1624'te
f
sfahan'da" , Olearius 1 637' Sama~a ve tsfah.an'da'2, Tavernier 1667'de1', Raphaelo du Mans 16 da fsfahan'da", Chardin 1674'te1), Gemelli-Careri 1694'te16, Deuyn 1704'tea7, James Morier 181 l'del', Cornte de GobineauI9 vb.
* Bu konuda hkz. Oyun ve Blicpii, u. 18595.
lo BU gezginler Uzerine bkz. J. &rgk, Rousen in Persien nach Chnrv/iit, f i ~ s r r r , Fru
ih, Gmlin, rrnd anriern reiselschre ibuilgen, kipzig 1805.
I' N. Hemmius, Per~ia, sive regin Perscici statu3, varique itineru in arqire oer Or
al. Lttgtlini Batavorum e~io/flcina elzevirinna, Ann. 1633, ss. 23-159.
" Dczs NkIt-bri.iiRn?ten Adami OIearii i-olligirti unll vie1 rcrrrvkrtc, Reise-I~CC bungen etc Hamburg 16%.
' V . B . Taverder, Les six voynges de Jean-Bapii~lr 'I'avernier, u r r ' ~ l rr f.:rf c 3 r l f i r 1
rfd Psrse c! aux Inde.s pendant i'espnre de 40 ans, Paris 1679-1681.
I* R. du Mans (le Ptre), fitat de la Perse en 1660, Paris 1890.
" Chardin, Voyage du Chewlier Chardin en Perse, Paris 1723, I-IV.
I' Gerrslli.Caru-I, a.g.s., ss. 144 va.
8' Le Bryn (dc Bruyn), Voyage de Corneille Le Brun pur la Moscuvk, cn Pe a w I&s Orlentaks, Anutcrdam 1781.
'Vamcs Morier, A journey through Persia, Armenia and Asiu, to Curisratrii 1808-9; A wcond/ourney through Persla, Arttunla Pnd Asia Mintor to Cons:unli~wpIe 16, 1-11, London 1812, 1818.
"
Comte de Qobinew, La religions et Ies philosophies dnnr PAS& Uentraic,arada qqitli tarihlerde bu turden ingilizce, Frans~zca, Alma~ica Rusc;a
pek ~ o k kaynak vard1P0. Bu gdzlellllerin biiyiik bir $ogurtlu$u daha
~ o k fran iizerinedir. Bununla birlikte b a ~ k a islam toplumlar~ndaki Muharrem ve Taziye gosterileri iizerine gozlemlcrc, tan~klrga da ras- I~yoruz. Sozgelimi Bombay'da2', bir Liibnan koyiinde2' ve Jamaika'- da Musluman Hintlilerin Muharrem uygulamalanZ3 ve h a ~ k a jslam toplurnlarlndaki Muharrem toreleri iizerine gozlemler buluyoruz. Bu arada lstanbul'da Me$rutiyct yrll:~rrndii sahnelrrj~l-ri~de biiyiik vnrllk gostemis olan Ermeni tiyatro s a n a t ~ l s ~ Vahram Pnp:\zyan da, Kaf- kasya'da Azerilerdeki Muharrem uygulamalar~ iizcrine giizlcmlerini anllarlnda yamrgtrr2*. Bunlardan Chodszko, Pelly gibi Taziye mctinle- rini toplay~p yay~nlaml~ derlemecijerin ~altgmalar~ daha ilcride Taziye kaynaklarl alt boliimiinde ele al~nacakt~r.
B) Konuya daha ~ o k inceleme ve yorum yiiniinden yaklaymlar da gerek kitap, gerek siireli yay~nlardaki incclcmelerlc cok 7cngindir.
Ancak bunlarln birinci kiime ile iicuncii kiimedcki kayn:lhl:1r rtraiill- daki ayrlm gizgisini her 'zaman kesinlikle snptamuk giiqliir. Bunlar
aras~nda kanlmizca bizim iqin en iincmlisi, lvar Lassy'nin Kafkasya'- daki Azeri Tiirkleri nroslnda Muharrem uypul:~mal:~rrn~ incclcycn bii-
I
yiik eseridir2'. fncelemci, ProfesBr Yrjo llirn, PlLofcs6: Edward Wes-
.
Bunlardan kimini gBsterelim: W. Francklin, Tour from Bengal to Persia, London 1790; Arthur Conolly, Journey t o the nort of lndia overland fruttt Etrgla~ld rhrultgh Russi~r,Persia, and Afghanistan, London 1834, K-IJ; E.J. Polak, Persien, Leipzig 1865: P.M. Sykes,
me Glory of the Shla WorW, Macmillan 1910; T. Herbert, Some Yearcs Travels into AfrC
ca and A s h the Great etc., London 1638; S.G.W. Benjamin, Persia and Pcr:rians. London 1887, ss. 365-406; C.J. Wills, Persia as it is, London 1881; J. Bererin, Pilr~eltvie po sever- noj Persil, Kazan 1852, ss. 297-347; 11. Rent d'Allernagne, Du Kitnrossnn nri pnys des
, Backtiaris, Trois mois de voyage en Perse, 1-V, Paris 1911 ; K . Srnirnov, P.,r,icl otprk re-
ligil Persii, Tiflis 1916; C. Gmeling, Reisedurrh Russlund I l l er theii-relse rltirclr dus norlic-
he Persian, in derjqhren 1770-1771 bis im april 1772: A. Christoph, 'Bunte Bilder aus der
stid-ostlichsten Eckc des europaischen Rwsland", Cilobrrs, LV ( 1889): W. O~iseley, Tmw- vels in Various Countries of the East, London 119-23 ; W. de Bunsen, Snril of a Turk, New York 1910; J.M. Tancoigne, Lxttres sur la Pcrse et la Turquir d'A~ie, Paris 1819.
Grattan Geary, Through Asiatic Turkey. Narrative o f a Juurtrey j i o m Butrtbay to the Bosphorus, 1-11. London 1878, 1, ss. 322-32.
''
Emrys Peters, "A Muslim Passion Play, Key 10 a Lebd~lcse V~ll,~gc", 7hc. Arkrt~-L Monthly. ekim 1956. ss. 176-80.
"
Martha Warren Bcckwith, The Hitssuy Fi,stiv+al in Juttruicic, N c u Yot k 1924, 5s.1-17.
''
V. Papazyan, "Tcatr v..
.
Pesii Iz vespojinanij v. I'apz~riana", i i c ~ j A o ~ h i i t'i'c.s!trik,8 /9(1902). 3s. 15260.
Ivar Lassy, The Muharram Mysteries among the Azerbeijatl P i r r X ~ of (irucri.\ia,
termarck gibi iinlii bilginlerin yo1 giistericiliginde bir doktora tezi
h a z l r l a m a k iizere 19 15 yillnda Kafkasya'da Azeri Tiirkleri araslnda
bir yli kalmr~ (bunun be$ h a f t a s ~ n ~ Rus siyit+aI cezrlcv~ndc g e ~ i r m i y )
ve konuyu her yiinuyle incelemi$tir. Bizim ~ a h ~ r n a l a r ~ r n r ~ d a da L d > > j ' -
nin
bu degerli a r a $ t t m a s i r u n i i n e m l i bir yer tuttugu, dip r~i)~lar~ncias ~ k
slk
adtrun anllmasuldan anla,$tlacakttr. Eldeki aragt~rmalar~n kimi ycrindc gSzlemlera dayanarak, kimi ise ba~ka tcmrklarrn verdili ler i bil- gilera dayanrnaktad~~~.C) Konuya tiyatrovc dram aq~sindan y a k i a b l n i uxcrtt~e de pck
qok droek verilebilir. Tarihqe oldukqa eski dtrrt cilllik brr duityii ti-
L
Davoud
onc chi-zadeh,'
Taq*lya D ~ S P m i s :he Pus~iunsspiei, S~scldrolm 1967 ; B. D. Eetdmoot. "Der Ursprung det Ckemot~lcn dcs J-fosci~~ Fe~rc~s", Ze,rsOtr/f~ fiir A.rsi riolo#ie, IX(1894), ss. 208-307; A. Noldcke, Das Heiligturn al-Husains ru Kohclu, Uerl1909; Ahmat-Bcy, "La 1 . ~ 4 6 t d P @ w " , La Nuurelle Rrvue, ll(1892-3). ss. 278-29
524-38; Mulk Raj h a n d , "The P e r t h i Theatre". The Sufi quarterly, L I I /1(1332).
205-25; M.O. van Vloten, "Les Drapeaux en usage a la fctc de Husein a Tcheran", Int nalQllyrIe~ Arckiv fir EtfiopwpIrfe, Y / 3(1892), 3s. 105 vs.; Jean Hytier, "Vie et Mort de
Tragedlo Religieure Perssna", Les Cahiers du Sd. L'lslnrn er f'Occident, (agustos-eyl
1935). ss. 121-34; F.J. Goldsmith, "b M t r e Perran", Jourt1ai d r h e Rovai Asiatic So
ety, 1890, a. 663-64; L. Bogdanpv, "Muharm in Pcrrin (sornc note3 nn if* myrterieb o ceremonies)", Vista-Bharati quu1ei.b: I(1923-241, ss. 118 27; Herbert Oudii. *Dos Yers
he Pa?r~ionsspiel", Zeitschut fiir Missionskitttde ut1'1 R~lieionswi.s~cnsch(d/, 49(1934),
97-1 14; "The Passion play of i s l d ~ ~ " , X::slit~ Wurltf, 22(lY 31). ss. 287- Xb: C i . Lii,:! I, "I
lian contributions lo the study of Persian dranu", East orrd We,!. lS(IY65), s.r. 79-8 A. Piemontcse, '[A rappresentazione della ta'ziye durar~tc it regno di N~.ero'cl-Uii) 5'
(1848-1896), secotldo lo crittore persiano 'Abdallah Mostoufi", A~i~nilr I~rirttro orreril
di Nupoll, NS 13(1%3), 5s. 303-309; Peter Chclkowski, 'Dramatic and Literary A\pc
of Ta'Lieh-Khanz-Iranian Passion Play", Review of Nutiom1 Literutires, I1 / l ( l 9 7 1 ) ,
121-38; Ern& Renan, "LeY Teazies de la Pasc", Nouvelles crrcrleu d ' l t t ~ ~ o i r ~ ~ L ~ I ~ I P U
Paris 1884, ss. 185-215; Matthew Arnold, Essuys in Crrlicistn, London 1895; 6 . Albe~
"Das Mouharren~ fest d. Perser", Auskud, 18W; Allefl. "Yersidskra mis~ei~.t", h'uvia
329(1883); J. Bcrein, "Kerbela", kfugarin Zetnlevedrrtia i Pure~~srviu, 1854. su. 206-23 H, Ethe, *Die persichen passiompiele", Mur~rnku/ J ~ c 1 1 e sfudren, LTIPLI~, ~ b . 174-316;
Horn, Gesoehichte &r persichm litemtw, Leipzig 1901, RS. 210-212; b. Johnston, 'Jiass
and Husein'*, Open Ccjurr, 24(190!3), se. 458-68; 1. Kalamazov, "Hhojdcti~c v Kerbs1
Nd', lhidi vat. ode/. Ittiy~r. &SS. ark& obyestva, V111(11164), rs. 353-83;
loff, T t a u r n i mesiatz Mogarrem u musulmn giitov erivans-gubcr~i", Sbor.
dlia op~tmotel I plrman Kavkazu, 25(1898), a. 161-188; E. Laut, "Lc dtdrnc rcli
Perse (La Tazie)", Nouvells Revue, 1903, es. 500-14; N. Mikahiloff, "Pcrsidskia ponun
ill W, htda goubun Vtr&mpsri, 50(1&42); "Mugarrem MiigorneLm~ki 0raz.d
Ve&m Odwskovo gradnot~uIrutw, 246(1879); "Musulmanski prazdnik mogarrcm". kas, 69(1852); A. Quury, " R o w #atl, drama. thefitre persan", Revue de I'Orient, s. 371-80; J.M. Unvala, "The Moharram festival in Persia", S ~ d e matericrli di
&Ue rellgioni, 1927, 8s. 82-96; E. Aubin, "La Chiieme d la aatiooalitd persane",
yatro tarihi Taziye'ye yer vermi$tirZ7. Dogu Tiyatrosu iizerine [fb- rani, Arap, Iran, Hindistan, Gin, Japon ve Cava tiyatrolar~ ] ncdensc incelemecilerin goziinden kacm~g
1
talyanca bir k itap2"i
ran tiyatrosu-na a y l r d ~ i ~ iic biiliimden birinde bu konu iizerinde duruyor, elegtiri- sel bir gozle o l d u k ~ a ilginc yoruitilnr yapigor. Bu y i i ~ y t l ~ n b a p d a yazllmlp "islam ve Trajik Anhn" ba>Ilkl~ bir yazl Taziyc'yi bir tra- gedya olarak inceliyor ve yorumluyor. Oldukqa 6nemli olan bu yazl d a incelemecilcrin goziinden kac;rn13tlr~'. Gene gii~cle~l kaynii3 Iran tiyatrosu iizerinc 6nemli bir incelemede Taziye vc 'Piziye temsillcii
iizerinde g e n i ~ kapsaml~ d u r ~ l u y o r ' ~ . Tragedyanin ve kon~cdyan~n kij-
keni iizerine degi~ik yorumlar~ ile tiyatro tarihinde o i i ~ ~ i i l i yeri elan William Ridgeway'in Avrupa d~g~ndaki toplumlar~n dram ve dromatik danslnrln~ inceledigi kitablnda Taziye'ye dc fo~oPraflarla yer vcrmi?. bunu da ki~isel yorumlar~na uygun bir yakla$imla ynpm~~tir-". Cava, Hint, Cin, Tiirk, Kore tiyatrolar~ iirerine R u s ~ a bir incelemede Tazi- ye'ye ~ o k az yer verilmigtir"'. Her ikisinde de yay~n yeri YC yayin yiit giisterilmcmig biri fslam'du fiyatro konusl~nu inceleyen", iitcki Tazi'-
ye'yi O r t a ~ a g Avrupa dramlarryla jbrahim'in kurban e d i ~ i konusu aqslndan inceleyen3' iki k i t a b ~ da anmak qcrinde olur. 1rat1 tiyatrosu iizerine pek ~ o k incelemede Ta7iye iizerine penis bilgi buluy o ~ u r . Bun- lar igindc en g c n i ~ kapsaml~s~ Kcnoni'nin I\il;ib~rlir. :111cal, kiini he- simlerinde yanllglara, bilimsel sayllmayacak ynrgtlnra ~~aslanmahta- dlr3'. Arap, fran, Tiirk tiyatrosu iizerine kitaplarda, siireli yayinlarda
"
Alphonse Royer, Hisroirc unhcr.~elle drc thedlre, I-V, Paris 1896-70.2H Antonio Paglicci Brozzi. Teufri r Spuriucoli clrr P ~ ~ p v l i O~ir!rrrrlr, Milano tXX7, .%. 62-70.
"
Dominiquc Peren, "L'islainisn~e et lc scnb trag~quc", &ouvc*ilc. Kevrrr, 1 subat 1909, SS. 339-53." James Mew, "The Modern Persian Stage". The Formihtly R e ~ i e w , LIX 1 5 ( u ~ d k -
haziran 1896). 5s. 902-18.
''
William Ridgeway, The Druntus and Drantaric Dances of Not1 Furopcun Rorev. Cambridge Univers-Press 1915, ss. 65 86.''
S . Kriziskij, t k z o r i g e ~ l r i j f;*crr. Leningrad 1927; 61. sayfanln k a l . ~ ~ s ~ n d a bir dc Taziye fotografi bulunnlaktadlr."
Mohnmed A z i ~ , Le Thehtre et L'lslunr (y.y.y.-y.1.y.) Kltapta t i ~ i l u I\oni~l;ir.l ilc. ilgili 8 renkli resit11 a l q g t ~ r ." Dr. Mehdi Forough, A Con~parafive Study of Ahrrrlfnr*r'r Sutrificr in Pers~un Pus- rlon Plays and Western Mystery Plays (v.y.y.-y.t.y.). Kitapta bol siyah-bcyaz fotografya yer verilmigtir; ayrlca bkz. M. 1-orough, "A somparative study or Pcrsian passion plays and western mystery plays", Revue Irctnirrine rl'Antlrro~~i~lr~qie. l( 1 ~ 5 7 1 , 5 3 ;j CtO.
56 M E T ~ N A N D
ve ansiklopedilerde bunIari bol bol buluyoruz3". Bunlar iizerine en kap- samli ve her yoniiyle konuyu inceleyen bir kaynak, Profesor Carl Ni-
essen'in
dev
eseridir3'. A n a k Niessen on biiyuk cilt olarak tasarladlk~ eserinin y a k birinci ciidinin, i& biiyiik ciltten olu~an ilk i i ~ boliimii-nU yaylnlayabilsnig, CIteki ciltler (iiliimii nedeniyle olacak) yay~nlan- mamlqbr, Muharrem ve Taziye ile ilgili oIan birinci cildin iiyiincii bo-
liim cildindeki geni~ derlcmede kaynaklar~n tam kiinyeleri eserin biti- minde verilcce&i ipin yazarln CIliirniiyle bu ciltler yaylnlanmndt$~ndan. bugiin bu kaynakludan ywarlanmak yolu kapanmlgtlr. Bu arada biraz
da bitbirinin yinelemesi olan Montet3' ilo ViroUeaud'nunJD pqitli ki- tap ve 8iirdi~yaymlardaki yavlaru11 da anmak yerinde olur.
I
IT.
MUHARREM'DE M~THOSVE
RfTUELMuharrem-Asure tareni ve buradaki dramatik gosterileri ilk ba- klgta Kerbelii, olayl i ~ i n acl qekerek yas tutulmasl ile, yorumlanabi-
lirken,
&nda
bu ritiielin i~levi Islam Bncesindc qok gerilere gittigi,bunlarm Anadolu'daki dramatik koylii oyunlarln~ll ritiicl kokcnlcrin- den p k deIfigik olmad1&1 kolaylikla ileri' siiriilebilir. Bunu mithos ve
ritiiel a ~ ~ s l n d a n yapmak gerekir. A ~ a g ~ d a takvimdeki yeri bak~mm- d m gi)stcrtce&imiz gibi, her pyden Cince yeni yll baglanglc olan Muhnr- rem
ve
bunun onuncu giinii Agure'ye bag11 soylence ve inanclar uxrin-de
lusaca duralun. Bir incelemeci A+ure'ye bag11 diinyamn yaratll~gr, Hasreti Eyub'un iyi olmasr, Hazreti Yunus'un balinamn karnndanC I ~ I S I , Hazreti fsa'nrn dohgu ve go& e r i ~ i vb. soylenceleri sayryorqO.
Bir b a ~ k a incelemeci ilk ya@ur, fbrahim'in yakrlly, fsa'nln dogunlu E. Cerulli, "Le Thcltre persan rt ses origincs", .Vour~a/ie C'lin, 7-9( 1955- 7). 55. 18 1 .
88; E. Bertels, PersIdski Theatre, Lcningrd 1924, ss. 5-93; A. Thalasw, "Le TheBtrePer- san", Lo &vus Thedtrale, 37)1905); Ehsan Yar-Shator, -ia:r~is", 771e &oi!clcu's Dtcyclo- pedla of IVorld Drama, New York 1969, 88.647-52; Biri Arap Jteki Tdrk tlyatrusu u~erinc.
iki kitapta da konuyta ilgili bir biiliim vardrr. bkz. Jacob M. Landau, Studres itr the Arab
Theater cuui Ciwma, Philadelphia, 1958, as. 5-8; vc Thcodor Menzel, Me&, Schattent-
heater utid Orta Ojunu, Prag 1941, ss. 16-22.
Carl Niessen, H&u& Jer Theater-wissenschqft, 11 3(1958), Emstdetten (West- falen), w. 1255-85.
"
E. Montet, "La religion et le thc$tre en Verse", Revue ak I'his~olre des rel&iuns,Paris 1887; La ~ k d t r e err Perse, G e n h c 1888; "Le theatre persan", Journal of Royal Asi- atic Society, 1 890.
*
C, Virollcaud, "LC ThClltrt peroiln ou le drame de Kerbela". L'Btwgraphie, NS44(1946) as. 69-87; Le Thldrre Person ou Ie Drume de Kerbeb, Paris 1950; 'Le Thtlltre Persan ou la Drame de Kerbela", Lcs Thefftres d'Asie, Paris 1961, 6s. 257-269.
'
ve
gage erkini gtj~teriyor.~' jrali folklorullda Muharr-em'in giinlcri iqin.
pgitli inant;hr vardlr. flk giinu giri~imler igin ugurlu bir gun say~llr; ilqUncti gun Yusuf'un kuyudan ~ ~ k a r t l m a s ~ ; herinci giin Musa'n~n
Turi
Sina'ya ~lkigi; dokuzuncu giin Yunus'un baltgln kan~ndan/qi- k!y; onuncu gifn deimam
Htiseyin'in whit olmnsrdir. Kazvini'nin ilnlU Aacayfb el Mahldkat kitab~nda'~ onuncu A ~ u r e giinune raslayail $u Unemli olaylart suallyor: Adem'in pi$manIl&; fbrahim, Musa ve fea'nln dogugu; tbrahim'in igine atildigi atesin Allah'ln b u y r u b ile sp#umasl;Yakuh'm
o&u Yusuf'un ac~slndan aglayarak kor olan g(5zlerinin ~ i l m a s t ; Yusuf'un tutukluluktan Szgurliige kavugmasi; Siileyman'm t ~ l s ~ m l i yhiigiinu bulunca kralk~min ululanmasi; Yu-nus'un dua ve ofiiitleriyle Ninova kentinin kurtulu~u; Eyub'un katii- liiklerden sakalmasi; Vaftizci Yahya'nin dobgu; Vaftizci Yahya'nln babasi Zekeriya'nm yagllll&nda ~ o c u b olsun diye Allah'a duaslnln kabul ediligi; Musa'nln Kutsal Tuva vadisinde ate$ agaclnl gBru$u; Musa ve kavmi fsrail ojjullar~nln Mlslr'dan ayrilr$larr. Medine'dtrki Yahudiler bu nedenle bu giinii kutlarlar. Muhmmed de aynl giinde Hiiseyin'in *hit olduguna gore, Miisliimanlarln bunu l~aydi l~aydi kutlamasl gerektigini buyurdu4'.
Bunun gibi Yakup Peygamberin, oglu Yusuf'a kavu$ugu giin, Nuh'un gemisinin Cudi Daii'na vanp ; Adem ile F-Iavvahln ccnnettcn k o w l u ~ u ; Adem'in tovbesinin kabul edili~i; Nuh'un gclnisinin Tufan3- dan kurtulugu vb. gibi Nitekim Nuh'la ilgili olarak ltirde yaygtn oltln ' soylence avure gununde pi~irilip yenen ngure'dir. N u h pcrnicic~i ailc- siyte qktlglnda Muharrcm'in onuncu guniiydii. pemidc kalan erzrtk birbirine kar~gtlrlllp bunlardan asure y a p ~ l m ~ ~ t l r ~ ~ . Bu uygul:ima b;igka
fslam iilkeleri~~do de goriiliir. Azerbeyciin'da a$urc gqhil al;ly,nda hir kiiqiik klz dew ya da at strtlnda, b11111ar ipt.lLli y a l l ~ ~ r , ; i v n : t l i ~ r \ c ~esitli
bezeklerle suslenir. Bu klz 3arn.a gidcn ~cl.r~rin : I I ~ C ~ I C ~ I I . 1 IIIIUL. i t , i ~ i l S ~
bugday ya da lapa bulunan bir hiiqiik torba t u t a ~ , L I ; C I ~ I I C \c: ;<tiiktrii;,i
da bugday gibi taneliler serpigtirilmi$tir. Arkasrnda at111 ctcrinc ULC- rine kan buhnmrg bir ~ i f t beyaz giitcrcilt ha~fanmrgtir. Ijurada d:i bi7-
" Jaffur Shurref, Qanoun-e I ~ l i r n t , Icl:i<lr;ls l ( i i 3 i . \ . 98 \ \ .
Kazvini'nin bu cscrinin hitapl1lrl.ir~nii7~1a bir oh yamuai ~ U I ~ L I I L I I ~ ~ L I gilx, lumqa- tarlii yazmalar~ da bulunm&tadir: British Museum, Add. 7894; Tuphrtp~ S n r a ~ t 11. 401 ; BibliothQue Nationale, sup, turc. 1063; Bibliotl~i.c/uc Egyp~icniic. Kaltirc. rn, titic 124.
''
Bess Allen Donaldson, Tire kViYi(d Rtre, London 1938, b. l 2 1 .deki a$vrc'nin karglllej~ olaruli hedik'' pigiriiir. Bu doviih~irmi$ bug-
day, bezelye, kuru fasulye, yumurta iie yupll~r". Lus), h~>'Itk'ill 8nc1n-
li cizelliginin tanelilerin &#iittilmcden pi~irilmesi oldulfunu soyliiyor
ve Kerbelti olaylrun, iiriin toplama mevsiminin sonuna gelmesiyle, bu
ritiielin a h s t o s ba~langrs~na raslayacab gor&jiinii destekledikini, ancak 8fure giinii gegit alrtyurda bubday gibi tanelilerin ya da lapa- nm bulunugunun ekim Iya da bi~irn ] ritiieli mi, yokii koruyucu a m a p la 01du)funun konuou dqinda kakllgmi br:lirtiyor4'.
Mlur'do da asure giiniinde hubtSb denilen bugday, ya dii pirinc
i l t caviz, badtm, iiziim vb, hazltlanip bal ya da bagka maddelerle tat- 11Iagtir1la.n bir yemegin pi~irilip ytlunesi gelenek olm ytur". Bunun gibi Ta-uz
kin
yas tutmada da bugday, tatli bakla, hurilia, uziim gibi Sey-ler ye11diSn.i. Dionisos tareninde buna benzer lapalar hazirlandr~~nr, Anadalu'daki Arap Oyunu'nda tileuin a&na kuru yemibier veriierek di-
rilttigi unutulrnarnal~du~~. Bu da tarrmla, bollukla, dogay1 canlandir-
makla ilintili bitkisel ritirellerin ortakla~a o~elerinden biri oluyor. Muharrem uygulamas~rrdaki temsillerde a$a&da gorccegimiz eksen kiai Hiiseyin'in $ohit edilmesi i ~ i n acl pkmek olmakla biriikte, bunu wrgulamak i ~ i n baska gehitlerin, gidcrek f s b diinyasl dqln- daki kigiler i ~ i n de aci skilrnesi, ritilelin bir islev drnejSi iizerinc bir bi- rikim o l d u b n u gastermektedir. fncelemeciler Suriye-Mls~r-Yunan Adonis'i, Babil'in Temmuz'u, Frigya'nm Attis'i, Mls~r'ln Osiris'iso ile fslam'rn Bzellikle Siiligin Hiiseyin'i araslnda kolayl~kla bir kogutluk kurulabilmektedir. Bir incelemeci Taziye iizerine y a z d ~ g ~ bir liitapla
bas11 baglna bir boliimii ~ g i t l i ogeler a~istndan Adonis-Hiiseyin i1i.y- k i s i ~ ~ e aylrmlgt~r". Bunda konuya egilmip biitiin incclilmcciler t;irle>- mektediP2. Ancak tragedyan~n kokeni iizerinde degi~ik yorumlan olan Ridgeway, dinsel kokeni benimsemekle birlikte Dionisos tapln~mr
4 ~ o l u * d a lredik, hudrk, hutik. hedek, lirrlrhu+~, ht,<lrX kurnurA, I~+t.timn+ bugday.
bulgur, nuslr, nohut vb. tanelilcre,.a$weye, bugdaya, peLi11~~1c ) d ~ ~ n . ~ ; l a n y,tprl,ln $orhi-
ya, kaynamrs b a d a y l a a v i z iciui kari+l~rmaya denil~r vc yaygln oldrah hulldt~illr. Hkr.
T.D.K. Derlenie SozluP:P ( t l - I ) , Ankarq 1974, ss. 2329-30.
" Lasay, se. 127-28.
*'
b y , 8 . 159.Edward William Lane, Tho Manners and Custom oJ the Moilcrn F ~ v y i u n s , 1-ur.- don 1954 bash!, s. 434.
'*
Dlonlsos, as. 73-74. DionLro~, W. 12-17.'I Virolleaud, a.g.e. (1950), as. 128-36.
"
C)rn&n bkz. Eudemons, a. 304.yerine oliiye taplnlmla a~lklamaya akrrhk vermektedir. Ridgeway daha qok Hiiseyin ile Osiris araslnda biiyiik be~~zcrlikler bu1uyorS3. Bunlardan kimini gorelim: 1- Osiris ve Isis gibi, Ali. Fatma, Hiiseyin
ve
Hasan da gerpk ki$iliklerdir; 2- Her ikisi dc iilkelerinin ilcri ge- lenleriydi; 3- T ~ p k i K u r e y ~ kabilesi i~indeki cgcmenlik kavgalari gibi, Mulr'daki saray @XI& benzcri kavgalar sii~ciiiriiliiyordu. Hiiseyin,Yezid'in, Osiris'te Set'in dolantllar~ sonucu oldiiriildii; 4- Osiris'in aciinii dul karlsr
ve
o&u aldlQi ve Mislr tahtln~ koruyusundaki benzer durumlar; 5- Osiris ile fsis'in erdemleri ve acilarr onlarl kahraman yapt~, Tanri katina qrkardi. A y n ~ durum H h y i n i ~ i n de siiz konusu- dur; 6- Bu inang her iki durumda da yaygmlagt~, onlar i ~ i n hac, ug-rak yerleri, tiirbeler, an~tlar kuruldu. N a s ~ l Hiiseyin uzerine Taziyeler, seyreden hallit acilara bo&yor onlari, cogturuyorsa, Abidus a a ~ e k - me oyunu da ulu #chit Osiris'in yenidon dojjquna yoneliktir.
A s l i d a
kahramm
yiielrilu~esi, amlmas~, ululanrnas~, mevsimin yinelenmesi ve canlrindlrilinasi i~levine aylurl da dii~mez. lran isin birkahraman gehitin ardlndan da acl qekmcnin bir bagka ouemii orne- &ni Jailii buluyoruz. Bu da ulusal bir kahraman olan ve Hiiseyin gibi Sldiiriilmiiv destan k a h r a ~ ~ ~ a m Sjyavu$'tur. Efradyab, Siyavug'un b a p n ~ vurdurur, Siyavus'un oglu babasin~n ociinii ahr. Gerek Zer- diitt dininin huts31 kitnbl Avestn'da, gerck Sehnatne'de yes alan bu
destan 01untusu~~ Buhara'da bir acl ~ekmt: tJrcninc yo1 acmlgtir. 1311- hara'h t a r i h ~ i Nergahi, Buhara'da Siyanq'un mezarlnln a y r ~ bir
in an^
oltqturdu&nu bildiriyor. Her yd, ycni y~lda giine~in dogumu ile Bu- hara'da Siyavus'un a n ~ s ~ n a bir horoz kurban edilmekte, onun trajikoliimii iizerine agrtlar okunrnaktadlr. Ancak bagka bolgelerde giisteri-
ler daha negeli olabihnektedirss. Pek ~ o k oke Adonis, Siyavu~ ve Hii- seyin araslnda ili~kileri gostermektedir. i)rncgin Falikcli Adonis'in akan kanl bir &&in dogmasina yo1 aqnlgtlr. $ehnatt~e'de de Firdevsi, Siyavus'un bag1 govdesinden kopar~llnca akan kandan bir qic;ek hit-
migtir. $ii inanc~na gore KerbelP'da sava9 rneydanl aynl giin ya da er- tesi giin bir ~iqek-tarlaana donibmiigtiir. Taziye'lerde az da olsa Siya- vug'un s d ~ geq ge~mektedir. Sehrbanu'nun erkek kardegi, savaata askerlerine Siyavut'un karumn kaynadr jjm~ belir tir56.
Ridgeway, an. 118-19.
''
Ahmet Mithat Efendi dc bundan esinlenerck Siyavu~ yahut Fiirs-l Kadimde RlrEbcb odlt bir dram ytimqlu. bkr. Mctin And, Tanzimat ve Isribdat Donemituie T~irk ntwtrosu, Ankara 1972, u. 3584159.
*
Bla. R e z v d , oa 173-4; bu tiirlii bqka tarenler -iizerine de bilgi vcrti~ektedir. * SU LCWb Pelly, lkMiracle Play of Hason and Huruin, London 1879,l-11, sn. 173-Bu
in an^
siirekliliginin bir ortak iigcsi Jc yasl~ sna (AIc1tcr Dolo-rosa)'dlr. Olenkahramanm yaslt anau, acl qekcn tanrlca, toprak ana,
Frigya'nin Kiibele'si, Fenikelilerin r~tar-Astartc-A~torct'i, Abur vc
Babilonya'nm Militta'sr, Misrrlrlarln tsis'i, bir bakima Yunanl~lar~n Afrodit'i, Romal~lar~n ~eniis'iinden sonra Tdtonlarln titnr1c;asl Frcya ve
f
sa'nm anasl Meryem, Taziye'lerde de Htlsey in anncsi Fa tma'ya, Hawa'ya, Yusuf'un annesi Ra~el'e ve ba$a yasll annclerc anlgtlr- malar wktur. Taziye'de kadln gibi giyinmig nevlta-hanun korosu a& layarak bu yasli ana simgesini vurgularlar. Andolu kayliisilniin dra- matik oyunlar~n da yasl~ ana izle&no raslartzs7.Yasl~ ana, ya da yasli eg Bgesi Taziye tenlsilinde anemli bir bi- cimde vurguiar-maktad~r. Sozgelimi "Avrupal~ Ke~iyler Manast~ri" ad11 Taziye'nin son sahnesinde, tii~cc HGscyin'in oliimiine aglayan Adem, Ibrahim, fsa, Musa, Muhammet, Ali ve Hasan gelirlcr. Bun- dan sonra da karaiar giyinmig Havva, tbrahim'in karlsl Hamr, Su- ayb'in
k m
Musa'ntn karis~, Meryem, Musa'ntn anncst. Hueyin'in b U y 6 k a ~ e s i Hatice ve en son annesi Fatma gelirler5',Gerek b n d i pltgmlanmda, gefck bqkalar~nln ~ a i l ~ r n a l a r ~ n d a bu siireklilik eni korw cle a!!nd~gt igin burada daha ~ o k durmai~rr~ gc-
re& yoktur. Ancak Muharrem'in ve Agure'nin tak\,imdck i yeritiir~ be- lirtilrnes& de Snemli olacap diitjiincesiylc bu karjna~ik sorllna da
k~saca deginmek grrekir. Ytlrn ilk iki ayl Muharre~n ve Serer, Arap- larln Cahilliye doncn~inde Mekke yillna gore Sefer a d l n ~ tayyclrdu. Bunlara iki Sefer, ya da Sefer I. ve Sefer 11. deniliyordu. ilhinc kut-
~ l l l l i tanlmak iqin Muharrem ad1 verildi. Prygamberimir Medine'ye gidi~inde orada Yahudi birinci a y ~ n ~ n 10. giiniinii gorerek (Tigri ayl- mn 10. giinii Yahudilerde sonbabara rasl~yordu ve bu ayda oruf tu- tuluyordu)
bunu
benimsedi ve bu ayda oru$ tutuhnaaln~ istedi. 2. Hicri yllda ise Avure, Rarnazan'a kaydir~larak oruc bundan biiyle Ramazan'da tutuldu.lki
Sefer aylarrn~rr yazin ~ o k s~cak olu~undangUze [eylQl ve ekim ] aylna, ekin bi~me, iiriin toplama ve bagbozumu-
na
kaydrtddt. Ay yhna gdrc dlizenlenen Muharrem ister istemez her yrl yer degigtinnekte, bu bakmdan da kakenindeki ritiiel i~levi de an- larnlru yitinnektedir. Ancak halk bu konuda pratik davranmakta, ge- rektande kayd~rmalar y a p q t a d u . SBzgelimi 1964 yll~nda Muhar-rem, Eran'da Gilan biilgesinde p i r i n ~ ekimine rasladib iqin kutlama
Sefer ayirun sonunda bagtat~lip, halkln bog kaldlg uq ayda siirdilriil-
"
Dlonlatw, 6s. 75-76. * Mew, s. 911.D R A M A T ~ K KOYLU UYUNLABI 61
diigii goriilmiiptiiP9. Awjagrda giiriiler;c& gibi kiikcni bak~m~ndan yazrn ucak giinierinde yap~lmas~ gereken ritiielin ay ylll karg~slnda yllda iki
kez uygulandlg~ da olur. Nitekim Anadolu'da Tahtacilar, Muharrcm aylnda on iki giin oru~ ve yas tutarlar; nefrslrr, afirtlar okurlar, asure pigirirler, Muharrem'in @$itli gcreklerini yerille getirirler. Ayrica yuz
kurbanr ailyle
fmam
HUseyin iqin yazln yap~lan bir torende ise su ye- rine dolu i~ilir, nefesler soylenir, iir: fasll samah yap~hr, bir de Dovurga wrbasl pi&ilir6".Ay y h
vc
giine9 yili, bunlara uygulanan ~ e ~ i t l i takvinl hesaplarldununu
alabiW&ic kangtirmaktad~r. fki Yeni Yd'dan birincisi ilk-bahar gUndLInflmQ ya da gIbn tiin egitliki 21 mart't~r. Oteki ise Muhar-
rem'in
ilkbahar t,un epitlignden dort b u ~ u k ay sonra baglandl-b d a , bunun giineg yhnda kaqrlr&~ Muharrem'in ilk giinii 2 a@- tos'tur. Agure, Muharrem'in 10. giinii oldubna gore bu yllrn en s~cak
giinik 11 ahustos'a raslar. 14 Muharrem ise yas doneminin bitimidir.
Ayrlca 2 agustos Roma takviminin be~inci ayl Tamuz ayin~n yimisine raslar. Eski Asw takviminde Tammuz ayl tanri iqin aglama, yas tut- ma giiniidtir. fkinci giiniinde yitirilcn yesilligin geri gelrnesi iqin g u n e ~ tanriya anna&anlap adanir, Ancak gene bir babkrr islam takvimine gbre Muharrem dbnemi A&ustos'un 1 1 .-20. gunii arasindadir, Agure
de 20. gune raslar, Bu giinden 40 gun soma da 23 eylul, yani giiz gun-
dbniimiidiir. Boylece Muharrem gijne~ y~lina qevrildiginde ne ay, ne yll ba$langladir. Tersine bitimi olmaktadlr. Zaten Sii'lerde yeni ytlln negesi yerine yasin, acl ~ekmenin, kendini zora sokmanin donemi 01-*
maktadlr. Nitekim eski bir Turk takviminde her ikinci ve iiguncii yil- da, yll~n sonuna eklenen aytn ad1 "yas tutma" anlamlndad~r". Agagr- da yeniden doneMimiz gibi, Sii'lerde perqek ycni yrl ilkbohar giindo- niimiine raslamaktadir, bu* da Nevruz Bayramld~r"'. tjuna "E;lzil Yu-
Chelkowski, s. 130.
A, Y~lmaz, Tahtacrlarh Gelenckler, AIILI l"5, s U'j iM. 'I Lassy, s. 219.
*'
Nevtuz O z e ~ i & - ~ k iaoeleme vardtr. drnegin bkz. Aga M. Kazm Shirazi, "Na* m", Sir Asutosli Mookerjee silver jubilee voluttxer I111 1(1922), ss. 451-57; F. Taeschner,DM pusiche Neujahrsfost, wie es haute gcfeiert wird", DZe Welt des Ishams, NS 6(1959), a. 113-116; M& Patcl, "The Navroz, its &tory and its significance", Journal of the L K . Cama Oriental Imtltutcr, 31(1937), ss. 1 - 3 1 ; R. Ehrlich, 'The celebrations and
mr
of the Persian New Yeor~(Nawru2) according to an Arabic source", Dr. Modf Memorialwlumr, Bombay, 1930, oo. 95-101 ; J. Markuart. Nautoz-dm gcechichte und s e h
bsdeutunp', Dr. Modl M e w r i a l volunre, Bo~libay. 1930, ss. 709-65; Azerbeycan folkloru
1Lwine TUrkw bir incslemcde Nevruz gelencg W i n e ilgiw vc aynntlrm bilaer veril-
murta Bayrami" da denilir. Yukar~da g~rduijurnii?. gibi Sii'lerin ycni ylh Nevruz'a da bag11 birtriklm inan$ ve soylenccler bulunnlaklad~r : Giineg ilk kez dobyor, riizgar esmeye b a ~ l ~ y o r , hirkilcr \e ~i~ek1c.r bi-
tiyor, do& uyanlyor. Bu giinde Nuh'un gemisi Tufan'dan soui3a Cudi
dagma
varmigtlr. Aynt gun 27 Recep'te Allah, Muhanuned'c peygam- berlik tam&. Peygamber t l p hf
brahim'in Nemrud laplnaglnda yaptl& 'gibi, Mekke'deki aski tapinaktaki 360 putu krrdi, Kadir'in kdkeni & Nevruz'a raslamaktadlr, bu giinde Muhammed, Ali'yi ycrini.almaya
aday g6stermigir6'.B6ylecc Sii'lerdc iki yen* y11 olmu~ oluyor. Biri ay ylllna gore Mu- hartcm'in ilk gilnii, 6teki ise giinG9 yihnda ilkbahar giinddniirnii. Birin-
cisi daha
wk
aclh, ylkim olaylar~, iiteki ise ugurlu, olumlu olaylar~n ylldCiniimiidiir. Ayrlca Muharrem tdrenleriyle ilgili birtakrm olaylar da Nevnrz'a baglanmaktadir. omegin Huseyin'in OF a l ~ c i s ~ Muhtar,fmaminm aliimiinii duyunca adamlarlni toplaylp Yezid'den oc al~naya
haz~rlanlr; haztrl~klar bitince evinin dsmlnda biiyiik bir ate5 yakar. Otekiler onu izler. Bu saylslz ateglerin yakllllldsl ilLbal,llr :liintionii- mtniin gcccsine raslarb4. Nevruz ile Muharl-em aris~nda ilibhiliiri bi r 6mmli yam da birincinin ilkbahar giindon urn ii, iki~tcisinin isc A 11 k giin-
1 U
yas
ddncminin bitiminde rasladrk~ [giisleg y ilinu ~vrildiginde ] giiz giinddniimliyle baglantill olmandrr. Baylece bu iki dcnyc nokla-sinin ortaslnda gehitlerin Ciliim giinu olan yll~n en sicak gunu 1 I agus- to8 yer almaktadlr6'. Yukar~da da belirtildigi gibi Sii'1ei.d~ Muharrcm g i i ~ i e ~ yrlln~n bitimi oluyor, oysa a ~ a g ~ d a goriilecegi gibi Silnnilcrdr: ise negeli gosterilerle kutlanan yeni yil. Ayr~ca Hiiseyin'in iilunlii j1li11 CII
slcak giiniinde ve giine~in doruk noktasihda oldugu zamana rasla t-. Ado-
nis-Temmuz ritiielindc yazin en slcak y iilllcri~ldc _runebin kizg~n ~ynlarr- nrn altiqda doganin 6lii duruma gelmcsi i ~ i n 7 giin yas tutuhilabta, iic~ ~ k i l m e k t e y d i ~ ~ . Muharrem'in bu ozellikle~ ini habka iilLt.?erdr tc i;;iii;- larda da buluyoruz. Boylece yll sonu ritiielleriain, torenscl 1.e simgescl savaplnl burada bulabiliriz.
Bir
basks
deyigle, slcak mevsimle s o b k 23. Dnce kutlanan Nevrwc'da oynanan oyunlardan gelin ve kcrlarln oynad~klarl hah~pa, halay, y4rl yarpap, gurlgiil, g~ygrbnc, rurnavurdu, berriirse vb., erkeklerin oynadlgl cingel- &ye gsaer* kos-kosa vb. o l d u b belirtilarek bu oyunlar~n her biri i i w i n c bilgi verilmekte dir. k. Ehlirnan Ahundov, Azerbey-n Folkloru, Antol~jisi~ I, Baku 1968, ss. 255-56;b k Tb Glory OJ the Shkc Warld, re. 148, 149.
Bu w Navruz'la ilgili bapkaca s6ylenceler i ~ i n bkz. Lassy, 211-13.
''
A w n anlaau icin bkz. Rionlros, 8. 74.Lacuy, ts. 213-14. Dkmbox,
I.
13.mevsim aras~nda knrgttl~k. Bunun bcnzerlcrinc M~slr, Suriyc vc eski fran'da rasiitlumkla bitlik te, Hiiscyin'in yaLi ijlcliirmek, Mua~iyc'nin '
8ldiirii3u~ilniln ~ I S I oldiirmck nlulilh yoruml:~n~nasl, ritiielin zarnanla g6sterdiP;i degigiklikler ve yeni anhmlar almas~ bak~mlndan keuinlik- '
le ileri siiriilmesi sakincalt olur. Ancak beginci ay Tamuz'a raslarnasl, beg saylslnln simgeselliginin Muharrem tarenlerindekl ycri, ayrlca
daha isncc belirtilen taneliler, lapa, yemig ve isg gin simgeselliginin
tdrendeki yeri ve bagkaca bakunlardan Muharrem'in bir yaz ritueli o l d u b sonucum
Irolayw
vardabilirw.Sii'lerde Muharrem'in yeni yjldan ~ o k , ylf sonu nitelikinde kut-
landlbm gbrmitgtilk. Sunnilerde ise, g e r ~ i belli tarihlerde Hiiseyin'e
bir say@ durup olarak gozetilmekle birlikte, Muharrem bir Yeni Yil kutlamas~drr; ve bu bzelligi ile de nepeli, sevinqli bir bicimde gevr. &ellikle Kuzey Afrika'da M1sir'dad8, Tunus, Cezayir ve F a ~ ' t a ~ ~ bir
Karnaval nevesi i~inde kutlanir. Ayrlca bu vesileyle hayvan benzet- meceli, maskeli dramatik oyunlar bizim Anadolu kiiylii dramatik o- yunlarina biiyuk benzerlik gosterirTO.
Ritiiel bir baluma simgesel eylem oldu&ul~a gijrc olaym simgesel y6nii de bunun ritiiel nitcligini vurgulamaktad~r. 0rnejjin Ivar T-assy,
bu torendeki simgesel 6blerin bir ~iiziirnlemcsini yapmaktadtr. Bun- lardan belli bagh omekler ve Lassy'nin kitabindaki sayfalariyle klsaca gasterelim: El ve 5 simgesi [ss. 55-56; 202-2061, ayna [s. 113; 198- 199
1,
siirekli ye~il kalan agaclar [ss. 143-1481,
toprak ve yiize top- rak, wmur siirmek [s. 149, s. 178 ], beyaz giivercin [ss. 109-1 12, 1651-66
1,
kemikler [s. 1481,
kiifuri [ss. 148-149, 1521,
elma [ss. 109-1 12, 1501,
su [ss. 152 vs.1,
siyah bez, ilrtii [ss. 175-178 ]? say~lar, giinler,(10+3) giin, pazartesi,
cuma,
ijkle saati, 5, 7, 9, 12, 24, 36 ve 72 sayl- lari [ss. 166-1751,
ayrica Hindistan ve Sumatra'da ate? yaklhnasi vetabutun suya at~lmasr [ss. 274-51. *
"
b ybynlar Wrinde k~saca durmuqtur. Dkl. sq 177-19*
Lane, ss. 432-37.Bkz, Edmond DouettC, Magie et Religion aims TAfrique du Nord, Alger 1909, ss, 496-540; Wcatermarck,
'me
Popular Ritual of the Great Feast in Morocco", Folk-Lore, XXII (1911); Cezayir'da bu nitelikte, ancak bir diigilnde oynanan bir oyun i ~ i n bkz. J. Deparmet, Coutumes,'htitutions, crayanres des OnJigcncs de I'dlgerie, I . Alger, 1939, ss. 170-71; ayrlca bkz.a.
Cerbelia-M. Ageli, Lr feste musulmutct: i ~ i l'ripoli appunti elno-fici, Tripoli, Barbiera, 1PQ9, ss. 15 \ s.
"
Btmlardan iiraekltz i ~ i n bkz. Dionisos, 5s. 31-35; Azerbcycan Siilerince oynanan oyunlar azellikle KOJ KOSU idn bkz. Lassy, 2 2 6 3 4 ve Ahundov, ss. 224-27; 227-28.64 M E T ~ N A N D
Muharrem dramtrl~n sunulus y6ntemlerilii dijrt tiirde clc alrrblli- riz: a) Dramatik anlat~; b) Kukla; c) Dails ve ial~111111 fii:rckel: qj Can-
b
oyuncularla Taziye'nin sunulu#u.a) Bizdeki meddah geleneki, tek anlatlclnrn bir anlatlyt dramatik
bit bi~imde sunmasl t h fslam iilkeicrinde yayglndlr. Bu anlati daga- rinda Kerbell olay~ ile ilgili konular geni$ yer tutar". Tiirk anlnt~ ede- biyat~nda da Kerbel6 olaylmn onemli bir yeri vardtr". Bu konuda ya- wlmlg magum Maktel'lerin dramatik bir bi~imde okunqu da yaygin-
dir7]. Bektagiles o~llikle M\rlrarremYia ilk on gonunde Fu~uli'nin Hrdiku:~i&~siiedb'sm~ baatan sona okurlar. Azerbeycan Tiirklerinde
dc bu t51ii basllrmg
Tiirkw
metinler vardlrT4. iran'da ~ o k pe~itli olandrarnatik s u q sicimleri arasinda anlati tiirii genis yer tutar. Genel alarak
ncxkkal'lar
bu tiir anlatdara da yer verirler. Rovze-han'lar~n o-nemli bi~. yeri vardlr. Bunlar yalniz Muharrem'de dekil, fakat ylllrr bagka giinlerinde de konuyu dramatik bir biqimde anlatlrlar. Bir ycr- den titekine taht~ravanla gotiiriilen rovze-hun'lar qok aranan ki~ilcr- dir. Bunlar~n kimi kez yarduncilart da olur, bunlara pkird--i rovze- han, ya da pa-mimber-han denilir. Mimberin ayaglnda dururlar, ya Rovze-han ilc saylegir, ya da Rovze-han bir yerde durunca sazkonusu ettig kigi b r i n e sarkl soylerier.
Bu
arada nevha-ltu~z'lar~n da oncrnli yeri vardlr. Buntar birkag kisi (dahamk
da olabilir), aklayarak, ara- larlnda clramatik tir bi~imde sbylegirlerdi. Bunlarln kadln kll~g~nda Taziye'lerde kadln korosunu olugturduku cia g~riilmektedir~~. Bir de dinsel resimler gostererek anlatanlr vard~. Bunlar iki k i ~ i gezerlcr, biri ya biiyiik bir kitap icindeki ya da tomarlardaki rcsirnleri ta$lr vc gos- terir, konuyu aqklar, oteki de gogsiine vurarak s r k l sofierdi.Bun-
lnra $email-gerduni denrn~ktedir'~.
-
" BUCI~W igin bkz. Metin And, Geleiieksel Tiirk Ti.vatrosu, Al~hara 1969, 3s.. 68-80.
"
Bu konuda bkz. Irene Mclikoff, "Le Uranlc dc KerhelL dans la l i t c r . t t ~ ~ r c cprtjlaTurque", Revue des Etudes I.rlamiques, XXXIV(1966).
" Mdtteller illerine bkz. Abdillkadir Karahan. Alladolu Turk i:dcrbi~.ctuida MuA rel-r
Hiiseyh'kr, fstanbul Edebiyat Fakiiltesi Basllmarmg Bitirme Tezi. T. 96. 1938-39.
'* Bunlardan LIrnekler i(;in bkz. L a s ~ y . 's. 54.
''
Bkz. Rcnani, 6s. 99-100; Davoud Moochi-zadeh, ss. 68. vs."
Rezvani. s. 121 ; nakkallann olayt giistcren bir dskor pcrdcsi iini~nde aniatanlan-na p e r W l dcnilmektedir. Bkz. Mansour Pourmand, "The ]lying Art oP Storytbll~ngA',
b) Muharrem gdsterilerinin kukla ile sunuldugunu da biliyoruz. 1962'dc Rusya'ya yapts)tm getidc, Moskova'da Sergei Obraztsow'un
kukla
tiyatrosunun i ~ i n d e bulunan kukla miizesini gezerken, miizenin fran'a ayr~lan b8liimilnde 6 biiyiik Taziye kuklas~nln yer ald@ni gor- miigtiim. Ancak bagvurdu&um kaynaklardu T~1~i)c'nilt ysllnlc. kukla ile sunuldufi Uzerine bilgi bulamadtn~. Butiunla birlil.1 cat111 oyuncularrn dramatik gasterilerinde kuklaya bagvurulduguna pek ~ o k cirnegc ras- lanmaktadu, Kuklantn, Taziye'de daha qok giiliin~legtirmek, aegda- mak igin kullanlld~&uu g&iiyoruz. Sazgelimi h e r fbn Saad ve Hali-fe umer i ~ i n bqvurulmaktad~r. Bir gezgin" oil~cr'hl yerine bay, idna barut doldunrlmug iri kabaktan, $Svdesi de yarucr maddelcrle donatilmig bir btiyilk kukla yaplld~g~n~, kuklaya ate9 verildiginde, alev-
ler bag1
sarmca,
kabafiin i~indeki barut biiyiik bit gsle patiadi@nr, bu qegit ghterilerin w v i n ~ b a & u l $ l a r ~ ~ a yo1 aqt~gln~ anlatmaktad~r. Bunun gibi bir Taziye temsilini 1695 ydin~n agustos aylnda gariip ayrmt~lariyle anlatan Gemelli-Careri de Muharrem'in iiquncii ve dor-diincii giioU (25 ve 26 agustos) gosterilerin giildiiru ile geqtigini,
0-
mer diye adlandlrdklart saman ve ottan bir kulilaya bir iple bir egegin &mine oturttuklari vc kentLr: gezdirildigini, c~cjSin oldiiriiliip, h~rpa-
lanan
kuklanln da atege verildi@ni belirtiyor7" Qbrail'in ise salln-cskta bir bebeklt ttmsil edildipini, bGylece irnarnlrrrln ruhlar~m cen-
ncte gUtUrd(l&inQ U&e~uyoruz~~. Mul~arrem tBrenleri iizcrine bir der-
lemede Polelr, .Auhin gibi tan~klara dayanarak Ccbrail, Mikail, fsra-
fil gibi meleklerin kuklalartn~n yaplldlkt, bunlardan imamlar~n ruhunu cennete gatiirmk Mikail'in kanatlari bulundugu LxlirtiliyorsO. Me- '
leklerin kimi kex gerpk kigilerce canlandlrildl&~, bunlarln iplerle dam- " dan agagr indirildijji de oluyordue'. Ayn~ incelemeci oyuncularrn so- palarin ucunda Hiiseyin ve oteki ~ehitlerin tahtadan baglarintn gegi-
rildigini Irelirtiy~r"~. Bunun gibi Kerbeld ~ehitlerinin cesetleri (naav) Agure gunii sedye iizerinde taglnmaktadir. Bunlar samandan kukla-
lar olup, iizerlerine hrmm boya ile kan lekeleri yaplltnl$ ve h r l e r i n e bqaklar sokulmugtur*. Azerbeycan'da da Agure gegit alaylnda, tez-
smirmff, s. 106; aynca bkz. Chardin, IV, ss. 9-4-95; R. de Mans, s. 51. C3tmcUi-Curcri, 8. 146.
''
Davoud Moncbi-zadoh, us. 18 vs; salincae~n rituelde bu tijrlu i~levi icin bkz. 0-yuA 9e
mu,
3s. 7-84 . N h , 8 1279. -Rozvnni, 8 . 84. RoEVmL 8. 84.
kere iizerinde bavslz bir adam boyunda kukla bulunmaktadrr. Boyun yeri krrrmP boya ile boyalup k a n l ~ bir goruniim verilmig, gijgsiir~de kanli b ~ p k h r saplanmgtlr. Bu kukla Hiiseyin'i canlandinnaktad~r~".
c) Muharrem ve Asure toreninde dans da dnemli bir yer tutmak- t a d ~ r , Sumatra'dan Jamaika'ya uzanan islam toplu~nlarrnda d;~ns ve geqit alaylar~ndaki tartimli hareketlere raslanrnabtaclrrh'. Bu drtha qok
(ieste-gerddni yada azci'ddri denilen geqit nl:iylarlndi sittc-mr, z h t i r -
Zen, seng-zen'lerin tartimlt ve knnii giis~ei.iicrinc rfc d , \ m :\(I! : ~ l ( ~ n r l : ~
yaklagabiliriza6.
q ) Bu sunug bi~imlerinia
en
bnemlisi Orta~lig Avrupasirl~rl dra- matik temsillerini anbran can11 o ~ n c u l a r l a Taziyc temsilleridir.Ru
ternsillere ~ibih, jibih gerdani denhektedirp7. Taziye mctinlcrinin ya-ptsi iizeriae bilgi verilecejji iqin burada k~saca temsillerii~ tiyatro d ~ c l -
likleri Cizesinde duralun. Bunlar ya kapah yerlcrdr, Tekkc'lcrdc, gos-
terilirdi, bu durumda c o b kez seku denilen sahne gibi yuksekce bir I seki iizaginde oynawrd~; ya
da
havada, kimi kez seku arkas~i~da ITac-numal denilen kapali bir yerde oyuncular havrl~klarln~ yaparlarH8.
Oyuncular daha gok amatordiir, ancak bunlr~n para a l d ~ k l a r ~ da olurdu. Colfunlukla erkcliter oynarlar, kadin rollerini de yiitferi ijr- tiilii erkekler iizerlerine ahrlardl. Bununia birlikte kadinlardan olu~au Taziye topluluklar~nin da bulundub bilinmcktedir. Oyunun qaplsl
a g ~ k bi~imde ve gostermecidir. Dekor simgesrldir. Siizgclimi FI ra t nehri igin bir le&n su yetmektedir. Seku'da perde yokturS9. Seku ii~el- likle rovze-han'lar~n soyliyecekleri yer onceden ferrd~ denilcn, cllcrin-
de uzun sopaiar bulunan, ayni zamanda bunlarla seyirciyi diiyene so- kan kolluk g6revlilerinr;c siip5~3!Ur ve sulan~r'". Dotlatin1 da qok :In-
hndlr. Kthg yerine bir sopa, kakan yerinc bir lrncerc kap;~&n~ll kul-
lanlld& gariilmektedir. Yerler ve dekorlar da 0rta~aj.j tiqdtro>utldnki IASSY, 8 . 112.
''
Bu konuda bkz. Metin And, "Agura Toreninde Dan?. Furrrm, f(15 hadran 1958,say1 102). IX (1 temmuz 1958, say^: 1D3).
"
Bu konuda bk7. H e ~ v a n i , 6s. 168-77.''
GerdDn d8nOcfi, d h e n , felek, dilnya, semi anlamiilarlna meldi&ine gorc, bununAvrupa Ortap& a c ~ cekme 6benek oyunl~mndaki cycle ya da dongG anlanlrna dn .?!ma-
w.
"
Rczvd, 8. 82."
Yalnu "Wlristiyan &z" ad11 tvjyede seku bir perde ile 6rtulmri$,perde Kerbrli olduM ranrlrrn bir dckora a q h q t t r . Bkz. Mew, s. 91 1.D R A M A T ~ K HOYLU OY U N L A H I 67 gibi zamandaetu. Mekan~n degigtigini gostermek i ~ i n bir oyuncunun bir ycrden Btekinc gitmesi ya da seku'nun ~cvresinde dolapmilblyla olur. Oyuncularln maske giydigi de goriilmektcdir. Siizgclimi Zlrfer-
cin adlnda bir Taziye'de cinlerin krah ve onun sava$~~larr k o r k u n ~ maskeler takmt~lard~r*~. o t e yandan ~iddet ve kanll sahncler ic;in ger- ~ k ~ i l i g e , seyirciler iizerinde derin etki b~rakllmaya anem verilir, Siiz-
gelimi oldiiriilecek kisinin giigsiine bag~rsaktan bit torba icine dc kir-
rmw
su konulur, bu bir krlr~ vuru~uyla delindigi zaman gercek kan akiyormug izlenid verir. Ancak g c ~ i t alaylarlnda gcrc;ek kanln i t k ~ l ~ l - d1&1 daolw.
Oyuncular~n her zaman metni ezberlemeleri gerekmez, gdstenneci uslQpta sunuldu#u ipin ellerinde kitaplardan, kii~rllardan da okudulclarl olur ve ayrlca seyirciye de yanclen sesleniblerde bulu-nurlar. Y6nctici de elinde bir mpa ile [bizim Ortaoyunu ve O r t a ~ a g tiyatrosunda o l d u b gibi ] orta yerde durur, temsil s~raslnda girigleri, (iIlu~lar1 belirler, 6zel bir lull& yoktur, oyun alanlndaki yerlerini o- yunculara giisterir, donat~m t a g ~ y ~ p sahneye getirir, slrasln~ unutmurj dalg~n oyuncuyu uyars. Gostermeci uslftpta oynand~gr i ~ i n de boyle birinin sahnede bulunmasrni seyirciler yadlrgamaz, Yonetici gerekti: ginde sahne iizerinde 6lecek olana kefen giydirir, nldiirecek olana da U c m l verir. Biitiin bunlar seyirci ile oyun alan~ araslnda belitli bir anlaema geregidir. T ~ p k i Yunan seyircisi gibi yemcklcriyle bu uzun sii- recek temsile geleder, konulan, nerede' yas tutulacaglnl, agIanaca&nl, nerede giiliinecejjini ~ o k iyi bilmcktgdirler. Seyirci tcmsili oyuncular- la birlikte olugtururlar. Oyuncular da gerektiginde aglamaya kat~lir- , lar. Nitekim kotii ruhlu ve acrmas17, kanl~ bir kigiligi olan Simr'i oy- nayan oyuncunun da, Hiiseyin'i olduriirken a&ladl& poruliir. a l u p yere dueen bir oyuncu biraz sotlra ayaga kulkrp oyun nla~~lndan iiyl-1-
11r. Gaga uymadlklar da yi>r,iiliir. Nitchit11 T'l~iyc: 1tici1111c1 i l l i l l y;1131-
sin1 ve konularlnl incelerken gorecegiz, bir Tli~iye'~iin yap~s~nd:i ~ : r i i ;
baklnlrndan da, konu baklrnlndan da birbirinc uylnaz b.i;liirnlcr, o-
luntular yer alabilir, bu da a ~ i k biyin1ing2 dogal nituliginde!l qkrnakta- ,
'
dlr. Saz gelimi din dl91 konular~n da i$lendij$i goriiliir: Leylcr ile Mec-
nun gibi. Buna dinsel bir h11k vermek i ~ i n Mecnun'un imam Cafer-
Sadlk'a, Leyla'yl kendisine vermediklerinden yakmd~gi bir sahnenin eklenmesi gibi.
Kullandan
dekor ve donatrmln da Caka uymazl~gl go-rill3.r. Saz gelimi Hamet-i Siileyman ile ilgili bir Taziye'de oyunda uGan bir hah gerekmig. Hait uzerinde ugicak oyuncuyu bir otomobile koy-
%
Bu masWerdan birin& foto&af'1 i@n hkz. Forough, I. 28'in karr)lsrndaki resim.
''
A# b i ~ i m i& bkz. Metin And, "Tiyatroda 'A& Bicim' ve T b k Tiyatrosu l3a- hrmndnn ~nemi", Tiyatro Ara~t~rmalar# DerpisI, 1(1970), ss. 19-31.mu~lar. Tadye tternsillerinde imam'jn ya da Yerid'in olomobllc ya
da faytona bindiii de goriiliir. Bir oyunda da Imam'in kesik baynln Kuran'dan ayetler okumas~ gerekmig. Bunun iqin yayma bir bas ya- pllmq, bu bir sandlgln iizerine yerlegtirilmig, sandlgrn i ~ i n e de
Ku-
ran'dan p a r ~ l a n n okundulju bir plak ~ a l a r y~rlc$tirilrni$~'. Bu arada Taziye temsillerini brsal bolgelerde gosteren gezici topluluklar~n da
bulundu&unu S&eniyoruzg4.
IV. T&~YE KAI'NAKLARI
YgyinIanrm~ Taziye kaynaklarlrun en o~~cmlilcri diirttiir. Uunlar- dan
iUci
Chodzko'nun yaylnladlg~ metinlerdir". Tahran'da 1833'de toplanaa bu yazmalar 33 meclis'ten olu9maktadir.Bu
yaanalar Pa-ris'te Biblioth6que nationale'de (No. 993, fonds persan, ~upplernent)~~ bulwunaktadir. Chodzko bunlardan beginin (1, 2, 3, 5 ve 32) pvirisini yaymlamlgtlr. Bunlardan' 24 numarallslnln pvirisini V i r ~ l l e a u d ~ ~ ,
18 numaralismn pvirisini ise Robert Henry de Genneret yay~nla-
rm$tlrw.
fkinci Gnemli yazth kaynak Bajjdat'ta AIman konsolosu bulunan Wilhelm Litten bir Irak yazmnstna dayanarik tipk~ bas~mla 15 metni
k~sa
bir 6nsOzik ile yaylnladlPg. Usiincu kaynak bir fngilizalbayt, Sir Lewis Pelly'nin yaylnlad~g~ metinlerdir"". Drrlenen elli
metinden y a l m 37% kitapta yer almlgtrr. Bunlardan C h o d ~ h u ' n u n derlediki metinler dlglndakilerin hepsinin jlamalart yitiktir. En ijnem-
ii kaynak olan Vatikan'daki Taziye yamalarlna geqmeden iiteki kay- naklardan ornekler verelim. Gobineau kaynag~nt ghtermeden "Ka- sun'm Evlenmesi" ad11 metnin wvirisini yaymlainl~tirl"'. Ce~itli a r i h -
" Bu teknik tizcllikler ve orneklerin tilmii i ~ i n bkz. Kezvani, ss. 82 89.
''
Bkz. N.I. Mamontoff, Otcerki sovremennoi Persit, St. Petersburg 1909, ss. 189-90. A. Chodzko, n k d r r e Persan. Choix de Trrrrieh ou dmmcs, Park 1878: kitab~n so- nunda (SS. XXXII-XXXV) 33 Taziye'nin listesi vcglnriplif. C'hodrko'~lnn btr konu i~rerinecscrleri varbr: 'Le thatre persan". &vie idkpendr~nre, 25 tcmmuz 1878 LC l/l&dlrd en Perse, Pwis 1844; Djoungi Chahudet. Lc cantique du Murlyr., Paro 1855.
"
Bufllar~n kiinyeleri icin bkz. E. Blochct, Cornlo~ue cles mss. persun$ de Id Uibli- othPquc Nationale, IV, Paris 1878, as. I-XXXVI.b e ' Ch. Virolleaud, La Passion de I'Imarn Hosseyn. Paris 1927,
"
Robert Henry de Genneret, La Martyre d'Ali Akbar, Drame persan. lexrc etabli mf tracluit, avec WK Introduction et r t s Notes. Li+ge-Paris 1946.W. Utten, Das Druma i s Persien, Berlin-Leipzig 1929; bunlardan ilk metin 'Iba- him'in brnail'i Kurban Etmcsi"nin pvirisi I& ikz. Duda, a.g.e., w. 110 vs.
