Kzcibek Destan

MiLLi

FO'LKLOR

Ü~

Ayhk Türk'

Dünyası

Folklor Dergisi

cm:

4

tl

Yıl:

8-

Sayı:

31/32' -

Güz!KJş

1996 • ISSN

içİNDEKİLER

Hasbiha1... 2

YayınKurulu "

Folklor, Reklam veTarhana :... 3

Pro]. Dr.Umay GUNAY

Nasredt~op.D~'ıra~bb:~~lj~;;.Aj(jjEROGÜi... . . . ... . . ... . . ... ... . . . .. . . ... ... . . ... . . ... . . ... . 13

Azerbaycan'da Molla Nesreddin LetifelerininNeşrve Tetgig Tarihinden... 15 Seyfeddin EYVA.zOV

Molla Nesroddin Suretinin .TarihiKaynaklarıve EdebiDairesİ... 18 HüseyinHAŞIML!

Nasreddin HocaDünyayıGe1.iyor...o. . . .. . .. . .. .. .. .. . .. . . .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. .. .. . .. . . .. .. . .. .. .. .. . . .. . .. . .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. 21

Prof. Dr.Mali1ıMURADOGLU

NasreddinHoca'nın M.;ınsıbl...,... 24

Yrd. Doç. Dr.Ul/ıüCURSOY •

Nasreddin Hoca:Çağrışımlar... 27

Yrd. Doç. Dr. Zevnelabidin MAKAS

Türkiye'deNasreddin Hoca KonuluÇalışmalar... 32 Yrd. Doç. Dr.ısmetÇETIN .

!HanasDestanıveDede KorItutKitabında Kardeşler Arası llişkiler... 37 Doç. Dr. M. Ocol OGUZ

Halk Deyimleri-Duyumlart ve"Kitab-ıDede ,Korkut"taAlkış-Dua, A!:ıd.KasemveKargışlar 42

Kıpçak ~~ıt:ıs~Tü~{üD~e;t~lı:~~':!~i/~J~;;:Yı~~~af:/tız~~~~~...

49

.. Doç. Dr. Ali DUYMAZ

üzbekiSi~~}NE~1:S0F~Halk Rivayetleri... 60

Dağlada İlgiliAltay Türk Efsaneleri. 66

Doç. Dr. Metin ERGUN

.Iftzcibei;lrJjo~~'jj;:..N~;

..iü.i«F;'E...:... ... ... ...

71

TürkDını Riikiarda Hnİk AydınlarmmOzellikleri... 74

Prof. Dr. Amangül DURDIYEVA ..

DevrekBastonculuğunun GeliştirilmesiveOğretimi Sorunlarına KısaBirBakış... 75

.. Doç. Dr. Cengiz ERTEM ..

Omer Seyfettin ve Bir Halk. Hikayesi Uzerine : _... 77 Dr. Hasan Avni YUKSEL

Türk Kültüründe ''Yel''KavramıÜzerine .'... 86

Dr. Murat ÖZBAY

UluğTürkistan'da Halk Sufizmi(KırgızistanHI... 90

Dr.Yaşur KALAl<~4T .

OğuzKaganDestanınınH31kAnlatılarınınEpikKuralları BakımındanIncelenmesi... 95

. TarıhOZÇAN

Bir Ihtilac-Name Uzerine , ;... 98 Dr.StuuieıtitıOZÇEUK

Nazugum Kıssası, , ,... 112

Baıur REŞlDINi Yrd. Doç. Dr. Alimcan iNAYET

Folklor veEdebiyatınUnutulan Unsuru: Bilmeceler 117 Doç. Dr. Ai/an ALPEREN . .

Hakaslar

ve

Halmsıarda Şaman Kültürü 126

BekirŞfŞMAN .. .

Neşet Ertaşve SanatHayatıUzerine BirÇalışma 131

Hakan TATYUZ

:::t;is~8~~~~X1!!~J;::::k~i~.~I~r~:~:::::::::~::::::::::

..::::::::::::::::::: ::::::::::::::: :::::::::::::::::.':::::::::::::::::::::.':::

~:~

Max LUTHl / F. Gülay MlRZAOGLU .

Modern DildeI\:ullanılan Atasözlerİnin Biyolojisi.ı., " 152 Lutz ROCHRfCH / Doç. Dr. Ali Osman OZTURK· Ali BAYKAl\{

Kültür~~~::;~cEVANıa~~;,~~L~II~!g~rCV(j8LUllSl 160

Yozgat'ta GözDeğınesine Karşı AlınanTedbirler 173

Mustafa USLU - . '

Tanıtmalar ı'Türkmen EdebiyatıTarihi" • "Maked0!1yaFolkloru" " "Folkloristlk~~f.Dr.UmayGÜNAYArmağanı"... 175 Yrd. Doç. Dr. Nergis B/RAY· Nebi OZDEMlR· 8evengül.sONMEZ

_

...

~---~

...

----

...

---

...

---

...

--

...

,

." ...., •.,'.,.:.::>.,:',.',.::.:'..: ....': ..:::..,.,.,.,::",,;,::,::,:

"Yrd.

Doç.IJr.NerinKÖSE* .'

Sovyetler

Birliğinin dağılması

sonu-cu Anadolu Türkleri'yle Orta Asya Türk

Boyları ardsındaki

münasebeti yeniden

kurulmuş; yıllar

sonra Türk

Dünyası,

yeniden bir bütün

olmuştur.

Bu

gelişme

Türkler'in Orta Asya Türk Kültürü

hak-kındao

zamana kadar sadece bir

kısmı­

nı duyabildiği

gerçeklerle

karşılaşıp

o

tarafa yönelmesine, büyük bir

coğrafya­

nın farklı

bölgelerinde

yaşayan

Türk

Boyları

'yla kültür

birliğinin

yeniden

sağlanması

yolundaki gayretlerin

art-masına

yol

açmıştır.

Söz konusu

gayret-Ierirı

Türk

Dünyası

Kültürü'nün ortak

özelliklerinin ve Orta Asya

Türk

Kültü-rü'nün bilinmeyenlerinin tesbit

edilme-sindeki önemi büyüktür.

İşte

bu

bilin-meyenlerden

birisi de

Kırgız-Kazak

boylarının

ortak

destanları Kızcibek

olup, özeti

kısaca şöyledir:

- "Eski zamanlarda

Aydınköl

denen

yerde Bazarbay

adlı

çok zengin bir

Kır­

gız

ham;

Kıtay

Ülkesi'nde de

Sırlubay

adlı

bir kazak ham

vardır.

O

dönemler-de

Kazaklar'ın

hem

Kırgızlarla,

hem de

•Iuan Juanlar'la

aralarında devamlı

sa-vaşlar olmaktadır.

Kazak

Ham'nın Kızcibek adlı

ipek

saçlı,

çok güzel ve zeki bir

kızı vardır.

Bu

kız

o kadar

akıllı

ve güzeldir ki, her

tarafta onun

adı

söylenir

olmuştur. Kız­

cibek'in

ününü

duyan bütün han,

padi-şah

ve emir

oğulları,

onunla

evlerıebil­

mek için

kızın

ülkesine gelirler.

Bunla-rın aralaBunla-rında Kırgız Ham'nın oğlu

Tö-lögön de

vardır. Aslında

Tölögön, Ka-,

*

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk

Dili ve

Edebiyatı

Bölümü, Halk Bilimi.

Milli Folklor

zak-Kırgız tıarışını sağlamak

niyetiyle

gelmişse

de

Kızcibek'i

görür görmez

bir-birlerine

aşık

olurlar.

Sırhıbay'ın

ünlü kahraman askeri

Bekecan da

Kızcibek'i sevdiği

için

Tölö-gön'e

karşı

gelir ve onu döver.

Barışa

hazırlanan

iki halk

arasında

yeniden

sa-vaş çıkmaması

için

Kızcibek,

bir yola

başvurur:

Gözleri

kapalı

olarak

karşısı­

na getirilen

iki

yiğitin oklarındanhangi­

sini seçerse,

kocası

o okun sahibi

olacak-tır.

Elini Tölögön'ün okuna uzatan

Kız­

cibek ile

nişanlısını

kutlamaya mecbur

olan Bekacan, kinlenir ve

ö ç

almaya

ka-rar verir.

Bu

evliliği

Tölögön'ün

babası

da

iste-mez. O sebeple

oğlunu

reddeder. Ancak

halk,

şehzadeye

sahip

çıkar.

O

sırada

Juan Juanlar, Kazak Üllkesi'ne yeniden

saldırırlar.

Askerlerin

başında

Bekecan

ile Tölögörr de

vardır. Savaşı

kazanan

Kazak ordusu ile geri dönen Tölögön,

ni-şanlısı Kızcibek'e düğüne hazır olması,

.

haberini yollar.

Kız tarafından

gelecek

cevabı

bekleyemeyen Tölögön,

haberci-nin

ardından

kendi de yola

çıkar

.

Ancak

Bekecan'ın, Tölögörı'e

olan

ki-ni

bitmemiştir.

Gizlice

Tölögön'ü

takip

eden Bekecan,

atına

binerek yola

çıkar.

mutlulukla

nişanlısınakavuşmayı

hayal

eden Tölögön,

Bekecan'ırı

oku ile

sırtın­

dan vurulur ve ölür.

Düğün şenlikleri

devam

ettiği sırada olanları öğrenen

Kızcibek

ise intihar eder."

Özetini

kısaca

vermeye

çalıştığımız

Kızcibek Destanı'nın

elimizdeki

varyan-tı,

Çin'deki

Kırgız

Türkleri'nden Öskön

Çubaktın'ın

orada

baştırdığı kitabından

aynen

alınarak Kırgızca'ya çevrilmiştir

..

Eser tamamen manzum olup 121 sayfa

halindedir. 1992

yılında Bişkek'te

"Uç- .

kun" Devlet

Matbaası'nda basılmış

olan

bu hikaye temelde

Kızcibek

ile

Tölö-gön'ün

aşkı

üzerine

kurulmuş; Kırgız

ve

Kazaklar'ın

ortak hayatlarmdan. eski ve

yeni kültürlerinden izler

taşımaktadır.

Nitekim destan,

şamanistik

unsurlar

bakımından

oldukça zengindir.

Mesela-hikayenin erkek

kahramanı

Tölögön,

kendisine uygun bir

eş

bulmak için yola

çıkma isteğini

bildirince annesi Baybiçe:

Parbaedigar kudiret,

Balamdı

sen

tapşırdım,

Umay Ene ulugum,

Uulumdu san

tapşırdım.

diyerek

oğlunu, şamanist1erin

panteo-nunda

çocukları

ve

hayvanları

koruyan,

Yakutlar'ın "ımı"

dedikleri kutsal ruha

emanet eder.

Dişi olduğuna

ve ona

ta-panların

mutlaka erkek evlat sahibi

ola-cağına inanılan; İranlılar'ca

"gökyüzün-de

yaşayan,

yeryüzüne çok seyrek inen,

o anda

kanadının

gölgesi kime

değerkse

onun hükümdar

olacağı

kabul edilen;

Kaşgarlı

Mahmut'a göreise "çocuk

doğ­

duktan sonra

çıkan

son"

olduğu

belirti-len Umay kültü,

Moğollar'da

da

var-dır.!

Kızcibek Destanı'nda

islami

unsur--Iarla da

karşılaşıyoruz.

Bu bölümler

ba-zen, sadece islami

kavramların

söylen-mesinden ibarettir. Nitekim

Tölögön,

memleketinden

ayrılacağı sırada

anne-sine

dileğini

belirtir ve onu, kutsal

güç-lere emanet eder:

Enesine tilegin,

Ay

ttı mından

cana da,

Ene

cakttı

balaga

Attanıp

catam Talaaga

Paygambarga

tapşırıp,

Kadir Alla koldosun,

Paygamber, Bubü,

Ayşa

da,

Oylogonurn.

tabılıp.

72

Bazen bu islami husus,

müslümanlık

kurallarının uygulanmasına

yöneliktir.

Mesela

kızı Kızcibek'i

isteyen Korun

Han'ın

elçisine Kazak

Hanı,

"bu

işin

ol-mayacağını" şu

sözlerle ifade eder:

Musulmandın

bu

kızın

Dozok cakka

barbasın

Biz musulman, ol Kalmek,

Kanday berem

kızımdı?

Kızcibek Destanı,

Türkler'in epik

ha-yatından

da izler

taşımaktadır.

Nitekim

Kızcibek,

efkek gibi ata binen,

kılıç

kul-lanan bir cengaverdir ve karatulpar

at'ı vardır:

Curt kotorup elibiz,

Atının

birini suratam

Ertenki köçkö minem dep

Kara tulpar

atı

miniip,

Handıgtndı bilettı

dep.

Her yönüyle Dede Korkut'taki

Banı

Çiçek'i

hatırlatan Kızcibek,

Türk

des-tanıarı'ndaki

'ata binen,

attığını

vuran

erkek gibi kuvvet sembolü

kadın

kahra-man'

örneğini

göstermesi

bakımından

dikkat çekicidir.2-3

Hikayede Manas Eposu'nun tesirleri

de

vardır.

Mesela

olayların geçeceği

yer

ve kahramanlar

tanıtılırken

Manas'tan,

eşi Kanıkey'den

ve söz konusu eposun

diğer kahramanlarından

bahsedilerek

bu tablo verilir:

Te

bayırkı

zamanda,

Ak kalpaktuu

Alaş'dan,

Manas öndüü er ötkön,

Kanıkeydey

ene

ôthôıı,

Ak nikelüü erine

Ayçüröktön cene ötken,

Bazarbay uulu

Töıögön

...

Hikayedeki olaylar Kazak ve

Kırgız

Halklarının yaşadıkları Aydınköl,

Ka-zak-Kırgız

Eli'nde. gerçekte de var olan

memleketlerde geçmektedir. Bu da

deB-tandaki

olayların

tarihi bir temele

otur-tulmasını kolaylaştırmaktadır.

Destandaki tarihi özelliklere

gelin-ce...

Kızcibek

Hikayesi'nde

Moğol istilası

üzerine

varlıklarını

devam ettiremevin

Moğol boyları

ile

karışarak

yeni

kavim-ler meydana getiren Türk

Toplulukla-rından Kırgız

ve Kazak

Boyları'jnın,

çe-şitli asırlarda kıtanlar'la'',

Juan Juan

denilen Hun kavmi ile

moğol karışımı

toplulukla pek çok

çatışmaları

01-muş,bazen yenmiş, bazın yenilmişlerdir.

III.

Asrın sonlarından

itibaren

8iyenpi-ler'in tazyiki ile

devamlı

güney bölgelere

çekilen Güney

Hunları'nın,

Türkler'in

Orta Asya ve Çin'de

kurdukları çeşitli

devletlerin zaman zaman

Çinliler'le

yaptıkları sıfVaşlar

uzun

yıllar hafıza­

lardan

silinmemiş,

üstelik

Moğol

Hane-danı

Çin'den kovulduktan sonra

özellik-le

İli Havzası'nda

Kalmuklara

karşı

topraklarını

müdafaa etmek zorunda

kalmaları,

15. yy da Kalmuk Devleti'nin

parçalanmasıyla

bu

ın

ücadele daha da

artması,

Kalmuk beylerinin müslüman

topraklarına

zaman

zaman

akın

etmeleriylef

birleşerek Kazak-Kırgız

Boylarının

ortak

hayatlarından

izler

ta-şıyan Kızcibek Destanı'nda

da yerini

al-mıştır.

O kadar ki

Moğol Hanı

Vays

Han'ın

bu mücadeleler sonucu iki defa

esir

düşmesiyle, kızkadeşini

Kalmuy

Beyi

İsan 'I'ayşıye

zevce

olarak

vermesi

7

kabilinden olaylar ve en güzel

örneğini

"Kerem ile

Aslı'da gördüğümüz

"farklı

iki dinden gencin birbirleriyle

ev-lenmelerinin

yanlış olduğu"

meselesi,

Kazak

Ham'nın

Korun Han'a "bu

evlili-ğin olamayacağı"

yolundaki

cevabında

bile kendini

hissettirmiştir. Ayrıca

ge-rek Korun Han, gege-rekse Çon Tobo ve

Bazarbay

adlarını

vesika ile tesbit

ede-meyişimize

bakarak bu

hanların,

belki

de birer

aşiret

reisi, boy beyi

oldukları

hususundan

ayrılamayacağız.

Milli Folklor

Kısacası

bu hikayenin

teşekkülünü

tek bir tarihi döneme oturtmak

müm-kün

değildir.

Destan III.

asrın sonların­

dan 1772'de Çin'e gitmek isteyen

Kal-muklar'ın

Kazaklar

tarafından ağır

bir

yenilgiye

uğratılıp

eski siyasi

hakimi-yetlerini yitirdikleri güne kadarki

onbeş

asırlık

dönemin

9

Çin-Moğol, Kazak-Kır­

gız boylarının savaşlarını

konu

almak-tadır.

Bir

başka

ifadeyle

Kızcibek

Desta-"

nı onbeş asırlık

bir

hayatın çeşitli

dö-nemlerinin birikim, bu birikimlerin halk

tasavvurundaki izleri olup, Türklerin

eski

hayatlarından

izler

taşımaktadır.

Bu yönüyle Türk Milli

Destanı'nın

bir

parçası,

bir folklor hazinesidir.

NOTLAR:

1)

İNAN-Abdülkadir

Tarihte Ve Bugün

Şa­

manizm, Türk Tarih Kurumu

Yayınları

Ankara 1954,s:34-39

2)

ERGİN,

Muharrem Dede Korkut

Kitabı,

İst.1986,

s:65-3) Köse, Nerin "Türk Halk Hikayelerinrde

Ak, Kara ve Arap

Vasıflı

Tipler"

Eğitim

Bilimleri Dergisi, Buca

Eğitim

Fak.

Ya-yını, İzmir

1993,

yıl:2

S: 3 ss:89-93

4)

Sümer,

Faruk

Oğuzlar-Türkmenler

Türk

Dünyası Araştırmaları Vakfı, İst.

1992, s:2

5)

GÜRÜN-Kaınuran

Türkler ve Türk

Devletleri Tarihi Bilgi

Yayınevi,

Anka-ra 1984

6)

İslam

Ansiklopedisi, Kalmuklar

Madde-si, s: 140

7)

İslam

Ansik.

Aynı

yer,

aynı

sayfa.

8) "Kerem

tıe Aslı"

Ege Üni. Edebiyat Fak.

Fikret Türkmen Halk Bilimi

Arşivi

Dosya

no:V Hikaye no: 8

9)

İslam

Ansiklopedisi,

aynı

yer, s:141