TARiH KULTUR SANAT MiMARLIK

(1)

TARiH KULTUR SANAT MiMARLIK

SAYI: 1

HiLMi YAVUZ • iLBER ORTAYLI • NECDET SAKAOGLU DENiz ESEMENLi • UGUR TANYELi • MUSTAFA ARMAGAN

f. YA~AR

YILMAZ - SARA BOYNAK • SEMAVi EYiCE

MEHMET KENAN KA YA • HAKAN GOLSON • ENGiN OZENDES

0MRAN BULUT • SEMA ONER • $ULE YUM

(2)

l Ayasof)ra'dan Topkap1 Saray1 Birinci Avlusu'nw1 gorlinlimli. Caspare Fossati'nin " Ayasofia Constantinople, As Reccndy Restored by order of H.M.

The Sultan Abdillmedjid" adh albiim(indcn. Topkap1 Sata)'' Muzcsi Kuruphancsi, Y. B. 2670, Lev. 22.

ilber ORTAYLI

19. Yiizytlda Osmanh Saraylartntn

Ge~irdigi Degi~im

Saray, devlet reisin.in yani padi~alun ikametgaru ve c;alt~ma yeridir. Protokolde de onun hususi i- kametgalu olan harem ba~ta yer ahr. Klasik Topkapt Sa.rayt, burada ya§amast gereken hlUcwndar II. Mahmud tarafindan tasvip edilen ve sevilen bir mekan degildi. Padi~ah, daha c;ok bugtin c;o- gu kaybolan sah.ilsaray ve yahlarda ya~amt~tll'. Sultan AbdiUmecid devrinde Dolmabahc;e, mi.ite- ak.iben Beylerbeyi ve <;u·agan'u1 resm.i il<ametgab (saraylar) arasma girdigini biliyoruz. Ama Sultan Abduhnec.id'.in sevdigi kastrlar bu cfunleden saytlmaz. Onlann bir huklimdar ikametga- lurun te~kilat ve hacmine sahip olmadtklan ac;tkm. Topkapt Sarayt padi~al1 k:onutu olmalctan p- kmca, dogrusu birc;ok boltimii de balams1z ka.ldt ve hatta harabeye donii~tii. Ama i~levi devam etti. Padi~abJar Hlrka-i Saadet'i ziya.ret eder, culus rorenleri Bab-tis-saade onunde yap1Ju (Sul-

*l'rof. Or., Tarih~i, Ankara Onivcr.>itcsi Siyasal Bilgikr Fak\ilrcsi Ogrctim Oycsi 14

l

(3)

3

tan V. Mehmet Re§ad Harbiye Nezareti'nde bi'at edilerek bi.r istisna ve garabet ya~amru~n.), ni- hayet padi~ah cenazeleri burada gasl edilir ve buradan son yolculuga ~tkard1. Topkapt, haneda- mn ve devletin hayannda onemini korudu ama saray harabeye yiiz ruttu; ta ki Cumhmiyet'in i- lam ile mi.ize ohma ve bir dizi restorasyon ge~irene kadar. Ktsacast devlet hayatunJZda Topka- pt'yt izleyen killliyeler (Saray-t Hlimayun) Dolmabah~e ve Ytldtz gibi ik.i ana bi.rimdir. Bunlar ozgiin yaptlardu; gene de 19. yi.izytlda biiyi.ik devletlerin ba§kentlerindeki. (bunJar !ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan, Rusya, Alman !mparatorlugu ve sonra !talya'dtr) hiiklimdar sa- raylarryla mukayese edilirse mi.itevaZJ kaltrlar.

Devlet reisinin ikametgiht ve gorev yeri olaral< saray 19. )'Lizytlda da Osmanlt tmparatorlu- gu'mm idare merkezi i~levini gormeye devam etmekte miydi? Bunu zaman zaman dogru olarak niteleyebiliriz. Ama Osmanlt sarayt bu gorevi.rti. arnk kaybetmekte, hatta !kinci Me~rutiyet

de bazt s:agda~ Avrupa monar~ileri ile kar~tla~nnlamayacal< kadar hukUmetin yamnda arka plana dli§mektedi.r. l<tsacast Qsmanlt sarayt ve Osman It padi~alu 19. ylizyilda yani Tanzimat Ferma- m'mn ilanmdan sonra arnk Sttltan Abdii.laziz ve Sultan II. Abdiilhamid gibi iki istisna dt~mda

temsili gorev iistlenmeye ba~lanu~ttr. Dedigimiz gibi istisnal devir ve ~ahsiyetler vardtr. Diger yandan bu astrda Osmanlt padi~ahlaruun onemle vurgulanan ve bir ols:iide i§lerligi olan gorev ve iinvam da hilafettir. Bu nedenle saray, mi.isli.imanlann hali'fesinin malcamtdtr aym zamanda ...

II. Abdi.i.lhamid doneminde ise saray Bab-1 A.ti'ye hlikmeden bir idare merkezidir. OzeUikle IT.

Abdillhamid'in saltanan doneminde, Bab-t Ali bi.iyii.k kararlann almmasmdan c;ok, ehliyetli bir biirokrasinin i~leri yiirlittiigi.i bi.r boliimdtir. Karar organt Osmanb sarayt oltnu~tu ve bu donemde Osman it sarayt i.istelik onenue hilifet mal<anu olarak da vurgulamrdt. Tunuslu Hayreddin Pa-

§a, dJ~taki sefirler ve vilayetlerden gelen §ifi·eli maruzatm Bab-t Mi'ye degil Yildtz'a yonelmesi- ni act act tenkit etmi~tir. Ger~ekte ise II. Abdlilhamid'le idarede Bab-t Ali asruun sona erdigi ve

2 Sulran ll. Abdiilhamid.

3 Bab-t

Ali,

yakla~1k 1880.

2

(4)

4 Ytldtz Sara)'! $ale'nin gene!

goriiniimii.

YtldJZ Sarayt asnmn ba~ladt~t ger~ektir. Bu doncmde saraym pcrsoneli ve fonksiyonlan da de-

~i~mi~tir. Esasen biitiin 19. yiizytl Osman!J saraymm protokol, te~kiJat ve gclenek balommdan onemli bir de~i~im ge~irdigi devirdir¹•

Saray, Osmanlt hiikiimdaruun ve devletin temsil edildigi mekan ve idari birimdir diyoruz; 19.

yiizyllda isc Osmanlt padi~ah1 k.lasik devirdeki yetkiJerini ve devlet idaresindeki roliinii arttk ge- ni§leyen blirokrasi ilc birlikte di.i§fu1mcmiz gereken bir hi.iklimdardJr. lmparatorluk son yanm ylizytlmt anayasal bir monar~i olarak tamamlamt~tlr (Me~rutiyct). 11ave olarak Osman!J padi§a- ht her zamankindcn ~ok halifc oldugunu i~te ve d1~ta belirten, ilan eden ve ara~tJrmalann gos- terdigi ol~Ude dt~ di.inyada bu linvan ve yetkileri (beynelmilcl antla~malarda da belirtildigi i.ize- rc VC ol~i.ide) kullanan bir hi.iki.imdardt.r. 1774 Ki.is:i.Lk Kaynarca Muahcdesi'nin i.i~ dildc tclif e- dilen hi.iki.imlerindc de belirtildigi iizere, Osmanb padi~a.lu ve miisli.imanJaru1 halifcsi olmak gibi bir linvan.la hilafet mi.iessesesinin ba~mdadlr. Yan!J~ olarak da bilinse dJ~ dlinyada ha.life, miis- llimanlarm din! reisi ve bazen (spritua.lleader) ruhani reis gibi vastAandmlmaktaydJ. Bu linva- nm vcrdigi yctkilcr Cava'da, Hindistan'da, Rusya'da, Kuzey Mrika ve Dogu Afrika'daki miislii- manJar lizerindc zaman zaman bir taktm tqebblislere ya1·drmet olmaktaydt; bu i.ilkclcrde zaman zaman Osmanlt konsoloslanmn "persona non grata"

ilan

edilip suurdJ~1 edilmeleri, Hicaz De- miryolu i~in bliriin diinya miisli.imanlarmdan iane toplanmast, buralardaki bazt medreseler ve mi.isJiiman cemiyetlcriyle ili~ki yiiriiti.ilmesi bunun boyle oldugunu gostermektcdir. Ramazan- larda Topkapt'da Htrka-i Saaader'in ziyareti gibi haberler Rusya mi.isliiman matbuaonda adeta bir resmi teblig gibi teferruada yer altrdJ. l908'de Bosna-Hersek'in Avustuq•a-Macaristan tarafindan resmcn ilhalondan sonra, Marki Pa.llavicini (lstanbul'daki Avusturya buyiikcls:isi) vc Os- manh hliklimcti arasmda imzalanaJ1 konvansiyonda Bosna mi.isllimanlannm rcis'ul ulemast vc

4

(5)

5

ruhani dairenin lstanbul'da Bab-1 Me~ihat'a bai!;h olmast ve tayin vc azillerin o makamca yapt- lacagt, bcnzer hiiklimlerin Trablusgarb'm ltalya tarafindan ilhakmdan sonra bu bolge is;in ge- s;erli olmasmt saglayan antla~malar bunu gosterir. Demek ki hukukcn de Osmanh padi~alu Os- manlt idaresinden s;tkan i.ilkelcrde din! reis olarak ranmmaktadtr. Osmanh saltanaonda vcraset usuli.i clan degi~memi~tir vc "senioritas" denilcn en ya~h liyenin saltanata varis olmas1 usC!lu dc- vam ctmektedir. Bu usOli.in "primogenitura (ekbcr cvlad)" dcnen usC!lc tahvili is;in tartl~malar

da ba~lamt~tlr. Ancak veliaht sarayda olmakla beraber §Chzadelcrin hcpsi arttk sarayda otmma- makta, lstanbul'da ayn mckanlarda ya§ayanlar olmaktadrr. Gene §ehzadelerin cgitimi de dcgi-

§ik olmakta; Garp'a VC $ark kliltliri.ine vaktf olanlar bulundugu gibi, koti.i egitim gorcnlerc de rasdanmaktadtr. Son zamanlarda §ehzadelerin mckreplerde egitimi de ba~lat111~m.

Mi.islliman bir hi.ikiimdar vc halife olarak padi§ahm lsr:u1bul camilcrinin baztlarmda selamhk resmini ifa ctmesi ve ramazanlarda huzur derslcri devam ctmektedir. Si.in·e Alayt, yuhJc hac i<;in gerekli tarizclcr eskisi gibi ycrine getirilmekredi1·. Padi§ah biiti.in di.inya mlisllimanlanntn lideri- dir vc bunun gosterilmcsi gcrekir.

Osmanlt sarayuun toren vc gi.iuliik ya~ayt~ itibariyle degi~imi aslmda Sultan II. Malu11ud dev- tindc ba§lamL§tlr. Vakta Sultan 11. Mahmud Topkapt Sarayt'ru goriinli~tc tcrketmenu~tir. Hatta, Topkapt Sarayt is;inde Sultan Abdi.ilmecid gibi muastr rokoko ve ampir tarzda bir kam bile in-

~a ettirmcmi~tir. Ancak bu hi.iklimdar evvelen loyafct, Avrupa tarzmda ni§anlar (hil'at giydirme sisteminin terki) Avrupa tarzt muzika takum ihdas1 gibi uyguJamalar yanmda; hayatu1t Topkapt Sarayt'ndan s;ok bugi.in baztlan yok olan lstanbul'un muhtelif cihetindcki salllisaraylarda ges;ir- mi§tir. Zatcn yenis;eri ocagJ kaldtnldtktatl sonra saraym protokoliindc vc tqkilatmda onemli gc- dikler mcydana geldigi as;tkttr. Dcmck ki, l922'dc saltanat ve l924'dc hiJafct kaldmlana kadar

5 Ytld1z Saray1 $ale Ill. Boliimii 'nun en biiyiik mckaru olan Toren Salonu.

(6)

6 Fran~ois Dubois'nin yagltbo)ra rcsmindc Sult:an II. Mahmud, Muzika·i Hiimayun ~ligindc Cuma Sclamhg1 i~in Topkap1 Sara)'l Bab-1 Hiimayiin'dan ~lkarken.

18

(7)

6

(8)

7

7 Bir kalem efendisinin portresi, 5 X 15 em., yakJ~IK 1880.

8 Siirre Alay1.

Osmanl.l saraymm bir asra varan si.ire is:inde fizik mekamm, m.i.marisini vc glinllik ya§ay1~ ve protokoli:inii devamh degi§tirdigi ve bunun ~ematik bir tesbitinin zorlugu as;t.kru-. ~i.iphesiz bu hlz- l.l ve hacimli degi~ime ragmen Osmanl! saraylllm ve banedanm geleneklerinde 16. yiizy!ldan be- ri degi~meyen baz1 temel Lmsmlar da vardu·. ~ehzadelcrin si:inneti, cenazelerin gasli buglinkii 'Mukaddes Emanetler' denilen boliimde yerine geti.rilir. Sultan V. Mehmed Rc§ad istisnasiyle, tahta s:lkma (dUos) torenJeri de bu babaocagmda Bab-i.is-saade online S:'kanlan altm taht iizerinde olur. Ramazanlarda i1stelik modern baberle~me v~sttalan ile biitlin !slam diinyasma duyu- rularak H1rka-i Saadet ziyaretleri yaptlLr.

19. asrr Osman!J saraymm idari biinyesi is;inde eski Endcrun ya§amakla beraber, agu·llguu ve gelenegini kaybetmi§ ve 'Agavat Ocagt' denen Enderun Agalan Oca!9, Dolmabahs:e Sarayt'nm bir kl)'ISilla stgllliTII§tJr. Saraym asu gorevWeri artlk asker! ve mi.illd erkanm yeti§tigi, imparator- lugun 19. yiizytlda klu·ulan modern okullanndan gel mektedir. Ozellildc II. Abdillhamid ted.ri- sat ve tahsil derecesin.i yiikselttigi Melcteb-i Mi.Ukiye'nin ba~anl1 mezunlanm Mabeyn Kitabcti Dairesi'ne aldmnaktarur. Kendisinden sonra saray muhaflz lotalarmdal<.i alaylt zabitan da a.rnk gori.Umeyecektir.

Saray protokoliini.in o s:agm Avrupa saraylartyla benze§mesi kas;uulmazru. 19. yiizytlda Os- manh saray1 bazr Avrupa hliki.imdarlanrun, Balkru1 devletlerinin imtiyazh prenslerinin (Bulgaris-

t<Ul gibi) ziyaretine §alUt oluyordu. Osmrulli sarayt arttk beynelmilel diplomasi sistemini ve 1815

Viyana Kongresi'nde saptru1ru1 diplomatik sistemin temsil hiiki.imlerin.i ramyru1 bir devletin merkezi birimidir. Bu protokoler ili~kilerde Harcm-i HiimayCm'un yeri de eskisinden farld!rur. Ha-

20

8

(9)

rcm'de sultan hanunlann, kadtn dcndilerin egitimi vc gi.inli:ik hayao degi~mektedir ve degi~im

dc dt§ardaki cemiyetin zorlaytct basktlan da hissedilmeye ba~lamt§ttr. II. Me~rutiyet done- mindc gerek )'abano sefurcthancler, gerekse Mls1rh prenslerin konaklan ve bazt devlet a- damlannm resepsiyon ve suarclcrindc devlet erkarunm C§leri de yer aldtgt balde, saraylt- lar i~in aym durum sozkonusu degildir. lmparatorlugun son yanm asnnda Fransa lm-

paratori~esi Eugeine, III. Napolcon'u temsileo iade-i ziyarctdc bulw1mu~, Almanya Kayzcri Wilhelm i:i~ kcrc gelmi§ (birinde imparatori~e ile) ve Bi:iylik Sava~ strasmda A- vusturya-Macaristai1 lmparatoru Karl, lmparatoric;:e Zita ile ziyarcte geldigi halde me- rasimlcrde, kar§ilama ve ugurlamalarda padiphm yarunda vcliaht haza· bululll11U§tur.

Rcscpsiyonlarda kadmefcndilcrin hic;:biri gorlilmez, ancak gclcn ziyarctc;:i imparatoric;:e- lcr Harem-i Hi.imayiln'da Valide Sultan ve kadrnefendileri ziyarct etmi§; onlar da imparatoric;:elcre, ikamederinc aynlan Beylerbeyi Sara)'l'nda iade-i ziyarct ctmi~lcrdir. Bu ha- ncdanm kadm i:iyelerirtin devlct protokoltinde yer almalarmt saglayan bir geli§medir ve i~

lcrindc Garp dilleri ve ki.iltiiri:ine a§ina olanlann sayilan artmt~Or.

Klasik dcvirde Osmanll saraymdaki Silahdar Aga yi:iksck saray mcmurlart arasrndayken bu de-

9 Fransa Krait ill. Napoleon'un C§i lmparatori~c Eugeuie.

10 Sultan U. Abdiilhamid ve Kaiser II. Wilhelm, 22 Ekim 1898 rarih

I'C 2904 sayth L'lllusrralion'un kapagmda )'a}1nlannu~ bir gra1iirdc.

(10)

11

11 Sultan Rejad doneminde ~ckilmij

bir rotograrta, saray yaverleri

Dolmabah~e Saray1 oniindc.

12 Muzika·i Hiimayun'un ilk komuum Donizerti P~.

13 Sultan Abdiilaziz. Yagllboya, 56 x 57 em., Milli Saraylar Tablo Koleksiyonu, Dolmabah~e Saray1 Camh Ko~k, Env. No. 64/2180.

14 lmpar2torluk Hazine Daircsi Giriji.

12

virde bu memw-iyctc rastlanmaz. Onun ycr:ini saray mi.i§iri alm1~nr. Ancalc 'Yavcr- i Ekrcm' riitbesiyle padi§ah yaverliginde bulunanlann say1s1 artml§tlr vc 1880'ler- den sonra bu paye Kamphovener Pa§a gibi Alman mii§avirlere de verilmi§tir. ~tip

hcsiz kayzerin saraymda OsmanlJ askcri erldln1 bu gibi i.invanlan ta§lmaktadu·. E- mir-i ahurluk ile esvap~1ba§tl1k elan o- ncmli riitbelerdir, fakat klasik devir pro- tokollindeki yerlerine gore gerilemi§ler- dir. ~tiphesiz klasik dcvirde saray ve pacli-

~ahm korunmas•yla gorcvli 'aln bollik halk1' dcnen sipal1i bollikleri, kaptlculu o- caklanyla birlikte kaldmlmi§tu. Ustelik gcrek saraym konm1as1 vc gerekse lstanbul k•y•lannm inzibat1 ile gorevli 'Bos- tanc•lar Ocag•' da arok yokmr. Ama or- negin II. Abdiilbamid dcvrini alu·sak Y•l- d•z'da kalaba.ltlc askeri lotalar vardrr. Bun- lann i~inde Arnavut vc Bo§nak kttalar yanmda sonralan 'Ertugrul Alayt' arum a- lan Sogi.itli.iJer de vard1r. Bu Karake~ili

Ti.irkmenler'e padi§ah "ozhem§ebrile- rim" dcmekteclir ve saraym en gbzde muhaliz kttas1 bw1lardu·. Saray emir-i a- huru ve araba ve kay•khaneye bakan na- zJrlann protokol dereccsi di.i§i.ikri.ir. Ayru

§Ckilde Dar'i.is-saade agasmm devarru a- lan 'harem agas1'mn da, 19. asrr saraymda Harem-i Hi.imayCm idaresindeki yeri ve dcvletin protokoli.indcki yeri onemsiz- dir. Tabi.i bu ctimledcn 'dilsizler' ve 'ci.i- ccler' denen zlimre de kaybolmu§tur.

Mehrer yerine 19. asu· saray1 Muzika-y•

HtimayCm'a sahiptir. Muzika-)'1 Hiima- yun'un ilk komutam Donizetti Pa§a ilk Osmanll mar§laru1l da bcstelemi§tir. Za- manla yerini Tiirkler alm1§ ve bu gibi sa-

nat~! zabitler de mar§lar bestelemi§tir.

Burada imparatorluk mar§• diyecegimiz bir mar§m eksikligi goze ~arpar. Her padi§ahla bu mar§ degi§ir. Ancal< son hliki.imdar VI. Mehmed Vahdeddin, Mah- mudiye Mar§l'ntn 'imparatorluk mar§•' olarak devamm1 emrctmi§rirl. Saraydaki tbrenlcr ve muayedelerde bazen pek mii- nasib say1lmayacak hafif vals ve quadril- lc'lerin ~ahnd1gt da olurmu§. II. AbdUl- hamid allaturca musikiden pek ho~lanmazd• ve Ylid1z Saray Tiyatrosu'na s1k s1k yabana grup- lar ~a~rliarak operet ve operalar icra cdilirdi.

Sultan Mahmud ve Sultan Abdiilmccid yurti~i geziler yapm•~or. Sultan Abdillaziz ise hi.iki.im-

22

(11)

dar olarak hanedamnm ilk ve son yurtd1~1 (Avrupa) gczisi- rti yapan padi§ahur (bu padi§ahm Mls1r ziyarctini hukuki balumdan yurtdt~J gezi saynuyoruz.). Sultan Abdiilhamid

yurtdJ~J ve yurt i~i geziJer yapmanu~, ancak zcngin alblim- ledc iilkedeki degi~meleri devamh takip etmi§tir. (Bu al- bum serisi baklmsJZhk ve dagm1khga ragmen zcngin bir tarihi kaynaknr. Son zamanlarda IRCICA'da -lslam Kiiltiir ve Ara§tlm1a Merkezi- derlendigini mcmnuniyetJc belirte- lim. AsJJ seri hentiz tiniversite kitaphgmdadtr.) Sultan V.

Mehmed Re~ad, Rumeli seyahatiyle iyi bir intiba btrakmt~,

aym gezileri son padi~ahtn yapacag• bir ortam vc imkan isc ohnanu§ur.

19. ^ylizytl ^saray te~kilatmda lis; bollim oncmlidir.

Mabeyn, ba~kitabet ve tqrifat dairelcri; maiCundur ki Mabeyn Daircsi, sarayla ill§ dlinyamn ili~kilcri11i tanzim c- dcr. Ba~kirabet Daircsi isc d1~ yaz•§malan yliriiti.ir vc saraym i~ daircsinde hi.iki.imdarlann emirlcrine gore tanzim ve yliri.ltme i§ini yerine getirir. Sadarettcn gclcn arz tezkirele- rini tasdikc sunar ve tasdiki Ba§katib bey dcrkcnar cder. As- lmda bu arz tezkireleri de ona hitaben yaz1hr. ~i.iphcsiz Ha- rem Dai1·esi ba§kitabctin gorcv alam dt§Indadtr. Mckteb-i Millkiye'nin dereceyle mezun olanlan II. Abdlilhamid dev- rindc ba§kitabete alllllrlardt. Bu dairc bilhassa bu donemde s;ok ylikJli i~ goriir. Vilayet ve scfarctlerin telgraflan bile bu- raya ula§trdl VC gece glindliz gen~ katiblcr nobct tutarlar-

dl. Fakat mabeyn katiblcri chliyctli memurlard1 ve aynca 13

14

(12)

r

15

(13)

saraya verilen jLU·nallerin bu dairenin muamelao ile ilgisi yoktu. Te~rifat Dairesi lstanbul'daki siifera ile ili~kileri yi.irurtirdi.i•.

GeneUikle sadrazamlar haftada iki kere saraya gelir ve huzmdan ~iknktan soma kendileri i~in

ozel olarak haztrlanan sofi·ada ogle yemegi yerlerdi. Bu arada ba~mabeynci ve ba~katibi de sof- ralanna davet etmeleri usulden olmu~tu. Osmanh saraymm 19. yi.izyilda bu yeni tqkilatlanma- ya gitmesi, uluslararas1 protokole uygun bi~imde ziyaretler ve resmi kabuller vermesi; Dolina- bah!):e, Beylerbcyi, <;tragan gibi saraylar ve bugi.inkli lstanbul'u si.isleyen kasu·larm in~asma gi- dilmesi ka~milmazd1. Bu masraflann yeri biraz abarohyor. <;i.inkii her~eye ragmen hi.iktimdarm masraflan ~agda§ Avrupa saraylanyla layaslanamaz. Ostelik son zamanlarda ozellikle II. Mqru- tiyet ydlannda saraym idarede roli.i azalnu~, hal<.imiyet Tanzimat ba~mda oldugu gibi Bab-1 Ali'ye ve son on bq ytl i~inde de htikiimeri yoneten firka !):Cvrelerine kaynu~tu·. Sarayu1 i~inde stk sik tasar.ruf redbirlerine gidildigi gori.Umektedir.

Osmanh sarayt, 19. y4zyilda bi.itiin Osmanh cemiyeti gibi ki.ilti.irel ve idari bir degi~im ge~i

riyor. Harem te~l<.ilan degi~iyor, ~ehzadelerin ve sultan ha111mlann egitim sisremi degi§iyor, sa- raytn tqkilat ve protokoli.i degi§iyordu. Yaliuz bir ger~ege i~aret etmeliyiz; artil<: toplum sarayt degil, sarayhlar degi§en toplwnu, saraym dt~mdal<.i memmlart, idari cihazt ve aydm muh.iri takip ediyordtL Ti.id<.iye'nin roplumsaJ ve ki.ilti.irel tarihi a~tsmdan, iizerinde astl dunilmas1 gereken onemli tarilu olu~um budm.

D1PNO TLAR

1 Buna ra!;men Osmanh saraymm 19. astrdaki mali-idari yaptst ve yeni protokolfl hakkmdaki bilgiler ar~ivlcrdcn, hatml.t ve digcr dagm1k cscrlcrd~n vc bu konuda bilgi vermcsi muhtemel diplomarik yabanc1 at'§iV kayttlarmdan derlenip; tcmcl monografi ve milracaat kitaplan henilz yaztlmamt~nr. Bir bakuna dcvlet reisinin ikamet yeri vc ofisi olan sarayml9. )'ilZ- yth, 16. ve 17. )rtizytllardakinden daha az bilinir. Hele Osmanh saray1 Gzcrindcki bu gibi tctkikleri muasm Rusya sarayt ile kar~tla~nrmak miimkiin olmadtgt gibi (mesela, Ivan Zabelin, Domasniv Byt' Russkih Zarcy ~ast I, Moskova 1895, s:ast II, Moskova 1915 gene Domasni)' byt' Ruskih Zarirs, Moskova 1869, Magnus Jakob von Krusinstoipe isc modern Rus saray1m ck alan miikemmcl bir escr haztrlamt~nr. Der russiscbe Hofvon Peter bis aufNicolausi Bd I, Hamburg 1855) hatta ges:mi~ astrlardaki Bizans sarayma dair monografi ve bilgilcrlc kar~tla~unnak da milmkiin degildir. Osmanh sarayt- mn modernle~me devrindeki )•aposo iizerinde burada bazt harm1t vc daguuk bilgiler binraya getirilcrek ltizumlu ve ktsa bir bilgi verilecektir.

2 de Ia Jonquirc, Historic de l'Empi1·e Ottomtm, Vol. ll, 1'aris 1914, s. 221, paragraf IV.

3 H. Ziya U~akhgil, Saray ve Otesi, C. I., lstanbul, 1941-42, s. 165; a.g.e.,C. II, s. 145.; Llitfi Simavi, Sttltalt Reyad Ha~tt1l ve Halifenirl Sara)•mda Gordiilderim, lstanbul, 1342·1924, s. 382.

4 I. MG~tak Mayokan, Ytldtz'tla Neier Giirdtim, Istanbul, 1950., Tahsin Pa~a, Abdiilhamid Ytldtz Hanra.lar• ve Ali Fuat Tiirkgcldi Gorilp ]fittiklerim gibi kitaplar konu lizerinde aydtnlanct malumat vcrcn escrl<:rdir.

15 Sultan R~ad'm b~katiplik kadrosu.