İnceleme
>
Abstract
In this study the application of the free zone concept in Turkey, and its effects on Turkey’s foreign trade and economy have been evaluated; on the other hand the potential contributions of Turkey’s 25 years of rich free zone experience to her commercial, economic and political relations with her neighbour countries have been assessed. We think that Turkey can transfer her rich free zone experience to the co- untries around her. The joint free zone models that could be created in this context, can pull both native and foreign investors to a larger extent; and could be in a more advantagous position in competition with the free zones of the other countries. And the common free zones will increase the foreign trade of Turkey with her neighbors; will strengthen the commercial and economical infrastructure in the region, will lead to an increase in employment and thus this will indirectly contribute to peace in the region.
TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ
Ali DİKİLİ Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü Şube Müdürü Serbest bölgelerin Türkiye’nin komşu ülkeleriyle dış ticaretini artırmanın yanında bölge barışına da dolaylı katkı sağlayacağı düşünülüyor.
Turkey Free Zones
artırmıştır. Bu çerçevede devam ettirilmekte olan Türkiye, Suriye, Ürdün ve Lübnan arasında bir serbest ticaret ve vize bölgesi oluşturma çalış- maları bu çabalardan biridir.
Giriş
Uluslararası mal ve hizmet ticaretinin önünde- ki tarife engelleri ile tarife dışı engellerin tedrici olarak ortadan kaldırılması çalışmaları, İkinci Dünya Savaşı’ndan beri ve özellikle de GATT Uruguay Turu’nun (1986-1993) bir sonucu ola- rak 1995’te kurulan Dünya Ticaret Örgütü çatı- sı altında yoğun bir biçimde sürdürülmektedir.
Bunun yanı sıra birçok ülke ortaya koyduğu çe- şitli uygulamalarla kendi gümrük duvarlarına is- tisnalar da koymaktadır. Antrepo rejimi, geçici kabul rejimi, transit ticaret rejimi, sınır ve kıyı ticareti rejimi ve serbest bölge rejimi, bu istisnai gümrük/dış ticaret uygulamalarının arasında ilk akla gelenlerdir.1
Bu özellikli rejimlerden biri olan serbest bölge- ler, mikro planda firmaların maliyetlerini düşü- rüp uluslararası pazarlarda rekabet güçlerinin artırılmasına katkıda bulunmaktadırlar. Diğer yandan serbest bölgeler makro planda bir ülke- nin ekonomik ve sosyal kalkınmasında önemli rol oynayabilmektedirler.2
Bu çalışmada serbest bölge kavramının Türki- ye’deki uygulaması ve bunun Türkiye’nin dış ti- caret ve ekonomisine etkileri değerlendirilmek- te, öte yandan Türkiye’nin 25 yıllık zengin ser- best bölge deneyiminin komşularıyla olan ticari, ekonomik ve politik ilişkilerine yapacağı olası katkıları değerlendirilmektedir.
Tanım
Bir ülkenin siyasi sınırları aynı zamanda gümrük sınırlarını da oluşturur.3 Bunun istisnası olarak serbest bölgeler, içinde kuruldukları ülkenin ge- çerli gümrük, dış ticaret, vergi vb. uygulamala- rının tamamen veya kısmen uygulanmadıkları
bölgelerdir. Serbest bölge aslında genel bir kav- ram olup bu bölgelerde genel olarak alım-satım, üretim, montaj-demontaj, paketleme, elleçleme, depolama, sergileme, bankacılık gibi pek çok fa- aliyet yapılabilir. 3218 sayılı Serbest Bölgeler Ka- nunu ile mevzuat altyapısı oluşturulan Türkiye serbest bölgeleri, yürütülen faaliyetler bakımın- dan karma bir nitelik gösterirler ve bu bölgelerde ilke olarak, az önce bahsettiğimiz türden hemen hemen her türlü legal faaliyetin gerçekleştirile- bildiği söylenebilir.
Ne var ki dünyanın değişik ülkelerindeki serbest bölge uygulamalarına bakıldığında serbest tica- ret bölgesi, serbest üretim bölgesi, serbest şehir, serbest liman, serbest ekonomik bölge, endüst- riyel serbest bölge, gümrüksüz bölge (duty-free zone), serbest işleme-imalat bölgesi, serbest dışsatım bölgesi, dışsatıma yönelik işleme böl- gesi (export processing zone), serbest bankacılık bölgesi vs. gibi çok değişik adlar altında serbest bölgelerin olduğu görülür.4 Bu serbest bölgeleri fazla detaya inmeden çok temel olarak serbest ticaret bölgeleri ve serbest üretim bölgeleri şek- linde ikiye ayırmak da mümkündür.
Serbest bölgeler yalnız gelişmekte olan ülkelerde kurulmazlar. Aslında dünyadaki birçok serbest bölge ABD’de ve Avrupa ülkelerinde kuruludur.5 Serbest Bölgelerin Ekonomiye Katkıları Gerek ülkemiz gerekse dünya iktisat yazınında serbest bölgeler yeterince araştırılan bir alan değildir. Yapılan az sayıdaki akademik bazı çalış- malara kısaca şu şekilde değinmek mümkündür.
Genel olarak dış ticaretin serbestleştirilmesi yo- luyla ekonomilerin dışa açıklık derecelerinin art- masının, diğer koşullar veri iken rekabeti ve üre-
Türkiye, serbest bölgeler konusundaki deneyimini komşularına aktarabilir.
tim ölçeğini büyüterek ve dolayısıyla verimliliği artırarak ülkelerin ekonomik refahlarına katkı yapacağı ileri sürülmektedir.6
Diğer taraftan, bir serbest bölge, içinde bulun- duğu ülkenin ekonomisine dolaylı veya dolaysız, kısa veya uzun dönemli, olumlu veya olumsuz çeşitli makroekonomik etkiler yapar. Serbest bölge, içinde kurulu olduğu ev sahibi ülke ve ya- bancı ülkelerle daha çok mal, hizmet ve faktör alışverişine giriştiği ölçüde ev sahibi ülkeyi daha çok etkiler. Bu etkilerin dolaylı ve dolaysız olma- sı bir karmaşıklık meydana getirir ve etkilerinin tamamını saptamak oldukça güç görünmekte- dir.7 Serbest bölgeler ile dış ticaretin artırılması arasında bir ilişki olduğunu düşünmek gerekli- dir. Nitekim bir çalışmada kalkınmakta olan ül- kelerde serbest bölgeler ile ihracat artışı arasında olumlu ilişki bulunmuştur.8
Yazında yapılan bu tartışmaları aktardıktan son- ra, serbest bölgelerin kuruluş amaçları değerlen- dirildiğinde, ülkenin ihracatını artırmak, ülkeye döviz girişini artırmak, yabancı sermayeyi ve ile- ri teknolojiyi ülkeye çekmek ve ülkede istihdamı artırmak, serbest bölgelerden beklenen en temel iktisadi amaçlar olarak göze çarpmaktadırlar.9
Türkiye Serbest Bölgeleri
Türkiye’de bugüne kadar kurulmuş olan ve halen faal durumdaki 19 adet serbest bölgenin adları ve kuruluş yılları aşağıdaki tabloda yer almakta- dır.
Tablo.1- Türkiye Serbest Bölgeleri ve Kuruluş Yılları10
Mersin Serbest Bölgesi 1985
Antalya Serbest Bölgesi 1985
Ege Serbest Bölgesi 1987
İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi 1990
Trabzon Serbest Bölgesi 1990
İstanbul Trakya Serbest Bölgesi 1990 Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi 1992 İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi 1992
Mardin Serbest Bölgesi 1994
Samsun Serbest Bölgesi 1995
Avrupa Serbest Bölgesi 1996
Rize Serbest Bölgesi 1997
Kayseri Serbest Bölgesi 1997
İzmir Menemen Deri Serbest Bölgesi 1997
Gaziantep Serbest Bölgesi 1998
Tübitak-Mam Teknoloji Serbest Bölgesi 1999
Denizli Serbest Bölgesi 2000
Bursa Serbest Bölgesi 2000
Kocaeli Serbest Bölgesi 2000
Bu serbest bölgelerde 31.01.2010 itibarıyla 2.618 firma faaliyet göstermektedir. 2010 yılının Eylül ayı sonu itibarıyla bu firmaların sağladığı istih- dam hacmi 48.091 kişi seviyesine ulaşarak 2009 yılının aynı döneminde ulaşılan 44.863 kişilik değeri %7,20 oranında aşmıştır.11
Türkiye serbest bölgeler alanındaki 25 yıllık zengin deneyim birikimini çevresindeki ülkelere aktarabilir. Bu bağlamda kurulabilecek ortak ser- best bölge modelleri, hem yerli hem yabancı yatırımcıları daha fazla çe- kerek başka ülkelerin serbest bölgeleri ile rekabette avantajlı konuma geçebilir.
2010 yılının Eylül ayı sonu itibarıyla 800’ü üre- tim konulu olan toplam 3.216 adet faaliyet ruh- satına12 sahip serbest bölge firmaları, gerçekleş- tirdikleri işlemler sonucunda 13,18 milyar ABD Doları tutarında ticaret hacmine ulaşarak 2009 yılının aynı dönemine oranla serbest bölgeler ti- caret hacminde %2,93’lük bir artış sağlamışlar- dır. Serbest bölgelerin ticaret hacimleri dikkate alındığında İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi’nin 3,12 milyar ABD Doları ticaret hac- mi ile lider pozisyonda olduğu görülmektedir.
İstanbul Atatürk Havalimanı ve Ege Serbest Bölgeleri 1,89 ve 1,68 milyar ABD Doları ticaret hacimleri ile İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi’ni takip etmektedirler.13
Yine 2010 yılının Eylül ayı sonu itibariyle serbest bölgelerin ticaret hacminin yönlere göre dağılı- mı incelendiğinde; yurtiçinden serbest bölgelere giriş yönünde 1,64 milyar ABD Doları, serbest bölgelerden yurt dışına çıkış yönünde 3,17 mil- yar ABD Doları, yurt dışından serbest bölgelere giriş yönünde 4,68 milyar ABD Doları ve serbest bölgelerden yurtiçine giriş yönünde 3,67 milyar ABD Doları tutarında ticaretin gerçekleştiği gö- rülmektedir. 2009 yılının aynı dönemi ile karşı- laştırma yapıldığında yurtiçinden serbest böl- gelere giriş yönünde ticaret %7,71 artmış iken serbest bölgelerden yurtiçine giriş yönünde ger- çekleşen ticaretin %2,39 azalmış olması dikkat çekmektedir.14
Serbest bölgelerin ticaret hacminin sektörlere göre dağılımına bakıldığında ise en büyük pay
%94,92’lik pay ile sanayi sektörüne aittir. Sanayi sektörü alt dalları itibariyle değerlendirildiğinde sanayi ürünleri %88,39, işlenmiş tarım ürünleri
%6,42 ve işlenmiş petrol ürünleri %0,12’lik paya sahiptir.15
Türkiye Serbest Bölgelerinin Firmalara Sun- duğu Teşvik ve Avantajlar
Serbest bölgelerin firmalara sunduğu belli başlı teşvik ve avantajlar, aşağıdaki on başlık altında özetlenebilir:16
1. Üretici Kullanıcılar için Vergi Avantajların- dan Yararlanma İmkanı
-Üretim konulu faaliyet ruhsatı kapsamında faa- liyet gösteren serbest bölge kullanıcılarının imal ettikleri ürünlerin satışından elde ettikleri ka- zançları, Avrupa Birliği üyeliğinin gerçekleşeceği yılın vergileme dönemi sonuna kadar Gelir veya Kurumlar Vergisinden istisnadır.
-Serbest bölgelerde üretilen ürünlerin FOB be- delinin en az %85’ini yurtdışına ihraç eden kulla- nıcıların istihdam ettikleri personele ödedikleri ücretler gelir vergisinden müstesnadır. Bu oran Bakanlar Kurulu tarafından %50’ye kadar indi- rilebilir.
-Üretim faaliyetinde bulunan serbest bölge kul- lanıcılarının, serbest bölgelerde gerçekleştirilen faaliyetlerle ilgili olarak yapılan işlemleri ve dü- zenlenen kağıtları damga vergisi ve harçlardan müstesnadır. Üretim faaliyeti dışındaki konular- da 06/02/2004 tarihinden önce faaliyet ruhsatı almış olan kullanıcıların Gelir veya Kurumlar Vergisi muafiyeti, faaliyet ruhsatı süresi sonuna kadar devam edecektir. 06/02/2004 tarihinden itibaren diğer konularda düzenlenen faaliyet ruhsatları kapsamında vergi muafiyeti bulunma- maktadır.
2. Orta ve Uzun Vadede Geleceği Planlayabilme İmkanı
-Hazır işyeri kiralayan kiracı-kullanıcı firmalar için 15 yıl,
-Hazır işyeri kiralayan üretici-kiracı-kullanıcı firmalar için 20 yıl,
-Kendi işyerini inşa eden yatırımcı-kullanıcı fir- malar için 30 yıl,
-Kendi işyerini inşa eden üretici-yatırımcı-kul- lanıcı firmalar için 45 yıl süreli faaliyet ruhsatı düzenlenmektedir.
Diğer taraftan yatırımcı kullanıcılara Hazine’nin özel mülkiyetinde bulunan arazi, arsa ve binalar kiralanabilir veya bunlar üzerinde 49 yıla kadar irtifak hakkı tesis edilebilir.
3. Kar Transferi İmkanı
Serbest bölge faaliyetlerinden elde edilen kazanç
ve gelirler, hiç bir izne tabi olmaksızın yurt dı- şına veya Türkiye’ye serbestçe transfer edilebil- mektedir.
4. Ticaret Kolaylığı İmkanı
Serbest bölgeler ile Türkiye’nin diğer yerleri ara- sında yapılan ticarette dış ticaret rejimi hüküm- leri uygulanır. Başka bir deyişle, Türkiye’den ser- best bölgeye satılan mallar ihracat rejimine, ser- best bölgeden Türkiye’ye satılan mallar ise itha- lat rejimine tabi olup, serbest bölge kullanıcıları Türkiye’den ihraç fiyatına (KDV’siz) mal ve hiz- met satın alabilirler. Diğer taraftan, serbest böl- ge ile diğer ülkeler ve diğer serbest bölgeler ara- sında dış ticaret rejimi hükümleri uygulanmaz.
Ayrıca, bölgelerde sarf malzemelerinin en kısa sürede teminini sağlayabilmek amacıyla bedeli 5.000 ABD Doları veya karşılığı Türk Lirası’nı geçmeyen Türkiye mahreçli mallar, isteğe bağlı olarak ihracat işlemine tabi tutulmayabilir.
Türkiye serbest bölgeleri, AB ve Ortadoğu pazarlarının yakınında, Akdeniz, Ege ve Karadeniz’deki büyük limanlar ve turizm merkezleri gibi yerlere yakın noktalarda kurulmuş durumda.
5. Gümrük Vergisi Prosedüründen Arındırılmış Ticari Faaliyet İmkanı
Serbest bölgeye getirilen Türkiye veya AB men- şeli ya da buralarda serbest dolaşımda bulunan malların, serbest dolaşımda bulunma statüsü değişmediğinden, Türkiye’ye veya AB üyesi ül- kelere girişinde gümrük vergisi ödenmez. Ayrıca üçüncü ülke menşeli malların serbest bölgeye girişinde ve bu malların Türkiye veya AB üyesi ülkeler dışındaki üçüncü ülkelere gönderilmesi halinde de gümrük vergisi ödenmez. Ancak ser- best bölgeden Türkiye’ye veya AB üyesi ülkelere gönderilen serbest dolaşım durumunda olmayan üçüncü ülke menşeli mallar için Ortak Gümrük Tarifesi’nde belirtilen oran üzerinden gümrük vergisi ödenir.
6. Eşitlik Prensibi
Serbest bölgede sağlanan teşvik ve avantajlardan yerli ve yabancı bütün firmalar eşit olarak yarar- lanır. İşleticiler ve kullanıcılar, yatırım ve üretim safhalarında Bakanlar Kurulu’nca belirlenecek vergi dışı teşviklerden de yararlandırılabilir.
7. Zaman Kısıtlamasının Bulunmaması
Mallar serbest bölgede süre sınırlaması olmak- sızın kalabilir.
8. Pazar İhtiyaçlarına ve Şartlarına Göre Ser- bestçe Belirlenecek Ticari Faaliyet İmkanı
Gümrük ve kambiyo mükellefiyetlerine dair mevzuat hükümleri ile üretici işletmelerin talep- leri hariç olmak üzere, fiyat, kalite ve standart- larla ilgili olarak kamu kurum ve kuruluşlarına verilen yetkiler serbest bölgelerde uygulanmaz.
9. Yerli ve Yabancı Tüm Pazarlara Erişim İmkanı Serbest bölgelerden yurtiçine yönelik mal satı- şına ve serbest bölge ile diğer ülkeler arasında yapılacak ticarete ilke olarak kısıtlama getirilme- miştir. Serbest bölgelerden yurt içine mal satışı- na, tüketim malları ve riskli mallar dışında, her- hangi bir kısıtlama getirilmemiştir.
10. Konum Avantajları
Türkiye serbest bölgeleri, AB ve Ortadoğu pazar- larının yakınında, Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de- ki büyük limanlara, uluslararası havaalanlarına, karayolu ağlarına, kültür, turizm ve eğlence mer- kezlerine yakın yerlerde kurulmuşlardır.
Türkiye’nin Serbest Bölgeler Alanındaki De- neyiminin Uluslararası Alana Taşınması Gerek son yıllarda yaşanmakta olan küresel kriz gerekse AB ile üyelik sürecinde yaşanan sorun- lar ve gecikmeler ile birlikte komşuları ile daha istikrarlı ve sorunsuz ilişkiler kurma çabası Türkiye’yi yeni arayışlara yöneltmiştir. Bu yö- nelişte Ortadoğu ülkeleri coğrafi yakınlık, eko- nomik, sosyal ve tarihsel nedenler ile doğal bir odak oluşturmaktadır. Türkiye, Ortadoğu ülke- leri ile 2000’li yıllarda ekonomik ilişkilerini gide- rek artırmıştır. Bu çerçevede devam ettirilmekte olan Türkiye, Suriye, Ürdün ve Lübnan arasında bir serbest ticaret ve vize bölgesi oluşturma ça- lışmaları bu çabalardan biridir.17
Yine bu politikanın bir uzantısı olarak Türkiye, serbest bölgeler konusundaki 25 yıllık deneyi- mini komşu ülkelere aktarabilir. Bu meyanda, örneğin, 15 Ekim 2009 tarihinde Başbakanlar başkanlığında Bağdat’ta gerçekleştirilen Türki- ye-Irak Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Kon-
Türkiye’nin deneyimini komşularına aktarması kapsamında komşu ül- keler ile ortak serbest bölge kurulması çalışmaları da sürdürülmektedir.
Örneğin, Türkiye ile İran arasında bir ortak serbest sanayi bölgesi kurul-
ması yönünde teknik heyetler düzeyinde toplantılar devam etmektedir.
seyi Toplantısı’nda Devlet Bakanı Sayın Zafer Çağlayan tarafından, “Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı ile Irak Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı Arasında Serbest Bölgeler Alanında İşbirliği Yapılmasına Yönelik Mutabakat Zaptı” imzalanmıştır.
Türkiye’nin deneyimini komşularına aktarma- sı kapsamında komşu ülkeler ile ortak serbest bölge kurulması çalışmaları da sürdürülmekte- dir. Örneğin, Türkiye ile İran arasında bir ortak serbest sanayi bölgesi kurulması yönünde teknik heyetler düzeyinde toplantılar devam etmekte- dir.
Türkiye’nin yakınındaki bazı ülkelerin serbest bölgeleri, yatırımcılara önemli teşvikler sun- makta ve Türkiye serbest bölgelerine alternatif oluşturmaktadırlar. Bunlara örnek olarak Bir- leşik Arap Emirlikleri ve Mısır serbest bölgele- ri verilebilir. Yukarıda bahsedilen ortak serbest bölge kurma girişim(ler)i uygulamaya sokulursa özellikle Türkiye’de ve komşu ülkelerde yer alan potansiyel yatırımcıların ortak serbest bölgeye çekilmesi durumu, Türkiye serbest bölgelerini rekabette avantajlı duruma getirebilir.
Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki Jebel Ali Serbest Bölgesi dünyanın en büyük serbest bölgelerin- den biridir. BAE Serbest Bölgeleri bürokratik işlemlerin daha az olması ve ucuz enerji kulla- nımının mümkün olması nedeniyle Türkiye ser- best bölgelerine oranla yabancı yatırımcılar tara- fından daha çok tercih edilebilir. Jebel Ali Serbest Bölgesi’nde faaliyet gösterilmesi halinde, ithalat, re-export, gümrük vergilerinin alınmaması; kar ve sermaye transferine engelin bulunmaması;
serbest bölge idareleri tarafından ucuz enerji ve personel imkanı sağlanabilmesi; her türlü prose- dürün yerinde ve kısa sürede tamamlanabilmesi;
kurumlar ve gelir vergilerinden 50 yıl boyunca istisna olunabilmesi gibi avantajlar bulunmakta- dır. Bu avantajlardan son üçü, Jebel Ali Serbest Bölgesi’ni ülkemiz serbest bölgelerine göre avan- tajlı kılmaktadır.18
Mısır’da yer alan serbest bölgelerde faaliyet gös- terecek firmalar için de farklı avantaj ve teşvikler mevcuttur. Bunlar arasında; ekonomik faaliyet süresi boyunca gümrük vergileri ve diğer tüm vergilerden muafiyet; ithalat ve ihracatla ilgili tüm yasal düzenlemelerden muafiyet; işgücüy- le ilgili yasal düzenlemelerden sınırlı ölçülerde muafiyet ve ucuz işgücü imkanı yer almaktadır.19 Dolayısıyla Mısır serbest bölgelerinde firmalar için yasal düzenlemeler açısından daha rahat fa- aliyet gösterecekleri alanlar mevcut olabilmekte- dir. Diğer taraftan, Mısır’da üretim yapan firma- ların ürettikleri ürünleri ABD’ye gümrük vergisi ve miktar kısıtlaması olmaksızın ve herhangi bir tarife dışı engelle karşılaşmaksızın ihraç etmele- rine izin veren Nitelikli Sanayi Bölgeleri (QIZ- Qualifying Industrial Zones) uygulaması mev- cut olup, söz konusu bölgelerde firmalar ucuz işgücü maliyetiyle faaliyet göstermektedirler.20 Ucuz işgücü maliyetleri de firmalara rekabet üs- tünlüğü sağlamaktadır.
Sonuç
Son birkaç on yılda Dünya ekonomileriyle ara- sındaki mal, hizmet ve faktör hareketlerini gide- rek daha fazla serbestleştiren Türkiye, bir açık ekonomi durumuna gelmiştir. Bu meyanda, ül- kemiz, Avrupa Birliği ile gümrük birliğini ger- çekleştirmiş olup adaylık müzakerelerini devam ettirmektedir. Diğer taraftan, başta EFTA ülkele- ri olmak üzere pek çok ülke ile serbest ticaret an- laşmaları imzalanmış, ayrıca GATT/WTO siste- mi içindeki çeşitli anlaşmalara da katılınmıştır.
Ne var ki dünyada bir taraftan liberalleşme ile birlikte ekonomik küreselleşme yaşanırken di- ğer taraftan korumacılık, tarife dışı önlemler ve gümrük formaliteleri oluşturma çabaları da de- vam etmektedir. Bu anlamda gerek dünya mal ticaretinin kolaylaştırılması ve geliştirilmesi yö- nündeki işlevleri, gerekse özellikle gelişmekte olan ülkelerde bölgesel kalkınmaya katkı yapma ve işsizliği azaltma gibi işlevleri göz önüne alın- dığında serbest bölgelerin dünya ticaretindeki önemini kaybetmeyeceği düşünülebilir.21
Diğer taraftan Türkiye serbest bölgeler alanın- daki 25 yıllık zengin deneyim birikimini çevre- sindeki ülkelere aktarabilir. Bu bağlamda kurula- bilecek ortak serbest bölge modelleri, hem yerli hem yabancı yatırımcıları daha fazla çekerek başka ülkelerin serbest bölgeleri ile rekabette
1 Kibritçioğlu, A. (1997), ‘’Serbest Bölgelerin Olası Makroekonomik Etkileri ve Bazı Düşündürdükleri’’, Liberal Düşünce Dergisi, Bahar 1997, sayı:6, ss.75-88.
2 Kinunda-Rutashobya, L. (2003), ‘’Exploring the Potentialities of Export Processing Free Zones (EPZs) for Economic Development in Africa: Lessons from Mauritius’’ Management Decision, cilt:41 sayı:3, ss.226-232.
3 Kibritçioğlu, a.g.e.
4 Kibritçioğlu, a.g.e.
5 Kibritçioğlu, a.g.e.
6 Öztürkler, H. (2010), ‘’Türkiye, Suriye, Ürdün Ve Lübnan Serbest Ticaret Bölgesi Türkiye İçin Avrupa Birliğine Bir Alternatif Oluşturabilir Mi?’’, Ortadoğu Analiz, Kasım 2010, cilt:2, sayı:23, ss.51-57.
7 Kibritçioğlu, a.g.e.
8 Kinunda-Rutashobya, a.g.e.
9 Civan, N. (2003), Ekonomik Kalkınma Modeli Olarak Serbest Bölge Olgusu, Aşama Matbaacılık, İstanbul.
10 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/Genel_Bilgi.pdf, erişim tarihi: 13.12.2010.
11 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/sb_istihdam.pdf, erişim tarihi: 14.12.2010.
12 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/sb_firma.pdf, erişim tarihi: 14.12.2010.
13 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/sb_hacim.pdf, erişim tarihi: 14.12.2010.
14 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/sb_hacim_degismeler.pdf, erişim tarihi:
14.12.2010.
15 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/sb_sektor.pdf, erişim tarihi: 14.12.2010.
16 http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/SB/ABIliskilerDb/Avantajlar.pdf, erişim tarihi: 13.12.2010.
17 Öztürkler, a.g.e.
18 http://www.jafza.ae 19 http://www.gafinet.org 20 http://www.qizegypt.gov.eg 21 Kibritçioğlu, a.g.e.
DİPNOTLAR
avantajlı konuma geçebilir. Yine ortak serbest bölgeler Türkiye’nin komşu ülkeleri ile dış ti- caretini artıracak, bölgede ticaret ve ekonomi altyapısını güçlendirecek, istihdam artışına yol açacak ve bu suretle bölge barışına dolaylı katkı sağlayabilecektir.
