Bağımsızlık Sonrası Kazakistan ın Enerji Politikası

www.bilgesam.org 1

Sovyetler Birliği’nin yıkılma- sıyla bağımsızlıklarını ilan eden Orta Asya cumhuri- yetleri, bağımsızlık sonrası enerji kaynaklarının üretimi ve bu kaynakların ihracı edilmesi anlamında yeni bir döneme girmiştir. Ülkelerin dış politikalarının belirlen- mesinde önemli rol oyna- yan enerji kaynaklarının, aynı zamanda küresel ve bölgesel aktörlerin bölgeye müdahalesinin temel gerek- çelerinden biri olduğu bilin- mektedir. Bölgenin enerji kaynaklarından faydalanmak isteyen Rusya, Çin, ABD

ve AB gibi güçler 1990’lı yıllardan itibaren bölge devletleri ile ekonomik ilişkilerini geliştirme amaçlı politikalar izlemeye başlamıştır. Buradan hareketle çalışmanın ana konusunu, zengin petrol rezervlerine sahip olan Kazakistan’ın enerji kaynaklarının ve Astana hüküme- tinin bağımsızlığından şimdiye kadarki dönemde izlediği çok yönlü enerji politikalarının analizi oluşturacaktır.

Kazakistan’da, 100 yıldan fazla süredir petrol üretimi yapılmaktadır. Bu ne- denle günümüzde Kazak ekonomisinin gelişmesinde ve bütçe gelirlerinin oluş- masında hidrokarbon kaynakları önemli bir paya sahiptir. Enerjinin Kazak ekonomisindeki yerini anlamak için bütçe verilerine bakmak faydalı ola-

caktır. 2013 ve 2014 yıllarında bütçenin takriben 2/3’ü enerji kaynaklarının ih- racına dayalıdır. Ülkenin yıllık toplam ihracatının %80’ini hidrokarbon kay- nakları oluşturmaktadır. Aynı zamanda Kazakistan’ın eski Sovyet cumhuriyet- leri içerisinde Rusya’dan sonra petrol üretiminde ikinci sırada yer alması da enerjinin ülke bütçesindeki yeri- ni ve ülkenin dünya ekonomisindeki konumunu gözler önüne sermektedir.

Sadece kanıtlanmış petrol rezervleri dahi 30 milyar varil (yaklaşık 3,9 mil- yar ton) olan Kazakistan, bu oranladün- yadaki petrol kaynaklarının yaklaşık

%1,8’ni elinde bulundurmaktadır.¹ Bu-

1 BP Statistical Review of World Energy, Ha- ziran 2014, www.bp.com/content/dam/bp/pdf/

Energy economics/statistical review 2014/BP­

nun yanında ülkenin doğal gaz kaynak- larının 53,9 trilyon kübik feet (yaklaşık 1,5 trilyon metreküp) değerinde olduğu tahmin edilmektedir ki bu da dünyadaki doğal gaz rezervinin yaklaşık %0,8’ine karşılık gelmektedir.²

Kazakistan’ın Sahip Olduğu Hidrokarbon Rezervleri

Kazakistan sahip olduğu petrol rezerv- lerine göre dünyada 12. sırada, doğal gaz kaynakları açısından ise 20. sırada yer almaktadır. Bunun yanında Kazak hükümeti enerji üretim hacmine göre dünyada ilk 20 ülke içerisinde bulun- maktadır. Ülkedeki ilk enerji keşifleri statistical review of world energy 2014 full report.

pdf (Erişim: 03Şubat 2015) 2 a.g.m

Elnur İSMAYILOV, Türkan BUDAK

Bağımsızlık Sonrası Kazakistan’ın Enerji Politikası

Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM)

çok erken dönemde yapılmıştır. Yapılan araştırmalar sırasın- da ilk defa 1899’da ‘Karagüngül’ olarak adlandırılan yatakta petrol bulunmuştur. Bu tarihten itibaren devam etmekte olan arama çalışmaları, Kazakistan’ın enerji bakımından olduk- ça zengin kaynaklara sahip olduğunu kısa sürede ortaya koymuştur. 1977 yılına gelindiğinde Kazakistan’daki petrol üretimi 23,3 milyon tona ulaşmıştır. Bunun 16 milyon tonu ülkenin batısında bulunan Uzen yatağından çıkarılmaktaydı.

Özellikle 1990’lı yılların sonundan itibaren ivme kazanan enerji üretimi, 2004 yılında petrol üretimini 60,6 milyon ton ve doğal gaz üretimini ise 12,3 milyar metreküp seviyesine yükseltmiştir. Ülkedeki petrol üretimi 2007 senesinde 68,4 milyon ton; doğal gaz üretimi ise 15,1 milyar metreküpe ulaşmıştır. Kısa süre zarfında gerçekleştirilen bu hızlı artış doğal olarak enerji kaleminin ülke ekonomisindeki, ülke- nin ise dünya enerji piyasasındaki önemini ciddi şekilde artırmıştır. 2010 yılında petrol üretimi 81,6 milyon ton; do- ğal gaz üretimi ise 15,9 milyar metreküp bandına yükselen Kazakistan’ın, 2012’de petrol üretimi 81,2 milyon ton; doğal gaz üretimi ise 18,4 milyar metreküp olmuştur. 2013’de petrol üretimi 83,8 milyon tona ulaşmıştır. Bu oran 1991 yılına kıyasla üretimin yaklaşık olarak 3 kat artırılmış oldu- ğunun somut göstergesidir. Doğal gaz üretimi ise aynı yıllara kıyasla takriben 5 kat artış göstererek 18,5 milyar metreküp olmuştur. Yapılan değerlendirmeler ışığında ise; 2015’de petrol üretiminin 90 milyon ton; doğal gaz üretiminin ise takriben 45 milyar metreküp olması beklenmektedir.

2018’de ise petrol üretiminin 110 milyon ton olması hedef- lenmektedir.³

3 “Kazakhstan Oil and Gas Tax Guide”, 2014, www.ey.com/Publicati- on/vwLUAssets/Kazakhstan_oil_and_gas_tax_guide_2014/$FILE/EY Kazakhstan_oil_and_gas_tax_guide_2014.pdf (Erişim: 25 Ocak 2015)

Kazakistan’ın Enerji Yatakları

Kazakistan toprakları içerisinde yaklaşık 172 petrol ve 42 doğal gaz yatağı bulunmakta olup en zengin yataklar Kazakistan’ın batısı ve Hazar Denizi’ndedir. Tengiz ve Karaçaganak karada, Kaşagan ise denizde olmak üzere Kazakistan’ın en büyük üç enerji yatağıdır. Bu üç yatak ülkenin enerji rezervinin yaklaşık %50 kadarına sahiptir.

Tengiz yatağı 1979’da bulunmuş olup tahmin edilen rezerv miktarı 3 milyar ton (26 milyar varil) civarındadır. Yatak yıl- da yaklaşık 25,9 36,0 milyon ton üretim kapasitesine sahip- tir. Ülkenin batısında yer alan Tengiz yatağı, 2012 yılı EIA (Energy Information Administration) verilerine göre dünya- daki toplam petrol üretiminde ilk sıralarda yer almaktadır.

1988 yılında üretime başlanmış ve 1993’te yapılan anlaşma ile Chevron şirketi yatağın işletim hakkını kazanmıştır.

Kazakistan Hükümeti ve Chevron şirketi arasında yapılan

%50 50 oranında paylaşım ile Tengizchevroil kurulmuştur.

Tengizchevroil şirketinin kuruluşundan önce Rus toprak- ları üzerinden yapılmakta olan Kazak petrol ihracatı, 2001 yılında CPC (Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu) üzerinde yapılmaya başlanmıştır. 2013 yılında Tengizchevroil Tengiz yatağından 27,1 milyon ton petrol üretmiştir.

1979 yılında keşfedilmiş Karaçaganak petrol ve doğal gaz yatağı, Kazakistan’ın batısında bulun- maktadır. Yatak 1984’den itibaren işletilmeye baş- lanmıştır. Yatak sahip olduğu rezervler bakımından dünya enerji piyasasında dikkate değer bir konuma sahiptir. 280 km²lik bir alanda bulunan Karaçaga- nak, takriben 1,2 milyar ton petrol ve 1,35 milyar metreküp doğal gaz rezervine sahiptir.⁴ Karaçaga- nak yatağında toplam Kazak doğal gazının %23’ü bulunmaktadır. 1997 yılında imzalanan antlaşmanın ardından ENI (İtalya), BG (İngiltere), Chevron (ABD), Lukoil (Rusya) şirketlerinin katılımı ile ya- tağın işletilmesinden sorumlu olan “Karaçaganak Petrol İşletmesi” (KPO) şirketi kurulmuştur. 2006 senesinde Putin ve Nazarbayev arasında Karaça- ganak rezervlerinin uluslararası platforma ihracı konusunda ortak proje yürütebileceğine dair bir

4 Robert Blake, “EIA predicts oil production growth in Kazakhstan”, (Erişim Tarihi: 11 Eylül 2014), http://kashagan.today/?p=4095 (10 Şubat 2015)

“

“

hedeflenmektedir.

bildiri yayınlanmıştır. Fakat daha sonra tüm alterna- tifleri değerlendiren Nazarbayev yönetimi 2012 yılında yatak için yeni bir planlama düşünüldüğünü açıklamıştır.

Söz konusu planlamanın 2019 2023 yılları arasında tamamla- nacağı öngörülmektedir.

Ülkenin en önemli enerji yataklarından biri olan Kara- çaganak konumu itibariyle de önem taşımaktadır. Yatak Rusya’nın Orenburg petrol rafinerisine çok yakın bir alanda bulunmaktadır. Dolayısıylahem sahip olduğu rezerv miktarı hem de Rus topraklarına yakınlığı sebebiyle Karaçaganak, enerjinin dünya pazarlarına nasıl açılacağı konusunda birta- kım tartışmalara sahne olmaktadır. Karaçaganak havzasında yaşanmakta olan rekabet aslında Kazakistan için enerji, siya- set ve dış politikanın ne denli iç içe geçmiş olduğunu gözler önüne sermektedir. Astana hükümeti, Karaçaganak’ta Rusya’yı dengeleyici unsur olabilecek özellikte bir stratejik partner arayışındadır. Bu arayış Kazakistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları üzerinden çok yönlü bir politika oluştur- mak isteği çerçevesinde değerlendirilmelidir.

Kaşagan yatağı Hazar Denizi’nin kuzey doğusunda yer al- maktadır ve ülkedeki en büyük deniz yatağı olarak bilinmek- tedir. 16 milyar varil petrol rezervine sahip olduğu tahmin edilmektedir. İlk olarak 1970’li yıllarda keşfedilse dahi çevresel şartlar, teknik zorluklar ve maliyetin yüksek olması nedeniyle yatakta arama çalışmaları başlatılamamıştır. Ka- sım 1997’deki arama çalışmalarında ise çevresel zorluklar nedeniyle istenilen sonuç alınamamıştır. 1998 senesinde ENI (İtalya), BP (İngiltere), Exxon Mobile (ABD), Royal Dutch Shell (İngiltere/Hollanda), Total (Fransa), Phillips Petro- leum (ABD), Statoil (Norveç) ve Inpex (Japonya) tarafından oluşturulan konsorsiyum araştırmalara hız kazandırmıştır. Kaşagan yatağından ilk petrol ise 2000’in yazında Vostok 1 kuyusundan çıkarılmıştır. Akabinde yapılan çalışmalar neticesinde Kaşagan’ın 2012 yılı sonuna kadar faaliyete geçmesi planlanmış, Eylül 2013’de ilk üretim yapılmış, fakat boru hattında oluşan arıza sonrasında bir ay sonra durdurulmuştur. Çalışmalar beklenen neticeyi ver- memiş ve yatağın açılış tarihi 2016’nın ikinci yarısı olarak duyurulmuştur.

Kazak hükümeti tarafından Kaşagan yatağı için ya- pılan çalışmalar arasında, çıkarılacak petrolün dünya pazarına ulaştırılmasında kullanılacak muhtemel boru hatları projelerinin de değerlendirmeleri bulunmaktadır. Boru hatla- rı taslak projeleri içerisinde en fazla öne çıkanlar şunlardır:

a) Hazar boru hattı konsorsiyumu(CPC) ve Atırav Samara boru hattıyla petrolün Avrupa’ya;

b) Hazar Denizi ve Bakü­Tiflis­Ceyhan (BTC) üzerinden önce Gürcistan’ın Karadeniz limanlarına, oradan da Avrupa’ya;

c) Tüm petrolün Çin’e oradan dünya enerji pazarına;

d) İran üzerinden Fars Körfezi’ne ve oradan Asya Pasifik bölgesi devletlerine ihracıdır.

Kazakistan Enerji Sektöründe Faaliyet Gösteren Şirketler

Rusya, Kazakistan’ın petrol ve doğal gaz endüstrisinin ge- lişmesinde stratejik rolü olan devletlerden biridir. Bilindi- ği üzere Rusya, 2000’li yılların ortalarına kadar Kazak hidrokarbon kaynaklarının dünya enerji piyasasına taşınma- sında en temel aktörlerden biri idi. Ayrıca Kazak petrolünün oldukça büyük bir kısmı Rusya pazarına ihraç edilmektedir.

Bağımsızlığından sonraki dönemde Rusya’nın Kazakis- tan’daki en önemli başarısı, Kazak petrolünün Novorosiysk limanına ulaştırılmasını amaçlayan Hazar Boru Hattı’nın kurulması olarak gösterilebilir. Kazakistan’ın petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla ilgili yürüttüğü projelerin birçoğunda Rus şirketleri de yer almaktadır. Örneğin, Lukoil şirketi Kaza- kistan’daki Karaçaganak yatağının işletilmesini üstlenmekte ve Aksay, Kumkolya, Kuzey Buzaçi gibi diğer projelerde de aktif rol oynamaktadır. 2002’de Lukoil ve KazMunayGaz, KazRosGaz adını verdikleri ortak bir şirket kurmuştur. Şirket Kazak doğal gazının Rusya topraklarından üçüncü ülkelere taşınmasından sorumludur. Bunun yanında Gazprom şirketi de Kazak doğal gazının Orenburg’a taşınmasında önemli yetkilere sahiptir.

Kazakistan’da 1990’ların sonundan itibaren yabancı ya- tırımlara izin verilmeye başlanmıştır. Kazakistan’ın petrol ve doğal gaz endüstrisine toplam 150 milyar dolarlık ya- bancı yatırım yapılmıştır. Kazakistan’ın hidrokarbon kay- naklarının işlenmesine ilişkin genel bir değerlendirme yapıldığında, toplamda 7 şirketin (KazMunayGaz, Tengizc- hevroil, MangistauMunayGas, Karaçaganak Petroleum Ope- rating, NCOC, CNPC AktobeMunayGaz, PetroKazakhstan) aktif rol oynadığı görülmektedir. Nitekim ülkedeki petrol üretiminin %86’sı bu şirketler tarafından gerçekleştirilmek- tedir.

Kazak hükümetinin enerji alanındaki çıkarlarını temsil eden en önemli petrol ve doğal gaz şirketi KazMunayGaz’dır. Şir- ket Nisan 2004’de UzenMunayGaz ve EmbaMunayGaz’ın birleşmesi ile kurulmuştur. Bilindiği gibi bu şirket dışındaki diğer tüm şirketlerin yabancı sermayedarları bulunmaktadır.

Bu durum ülkenin hidrokarbon yataklarının işletilmesinde Kazakistan’ın yabancı şirketlere verdiği önemin en kayda değer ispatıdır.

Tengizchevroil şirketi ülkedeki petrol üretiminin yaklaşık

%25’lik payını elinde bulundurmaktadır. Şirket, 2004’de 13,6 milyon ton petrol ve 4,7 milyar metreküp doğal gaz üretimi gerçekleştirmiştir. 2013’de petrol üretimi 27,1 milyon ton ve 2014’de 26,7 milyon ton olmuştur. 2014’de şirket 1,3 milyon ton sıvılaştırılmış gaz ve 7 milyar met- reküp gaz satmıştır. Tengiz yatağından çıkarılmakta olan petrol CPC boru hattı ile Novorosiyske, demiryolu ile Odesa ve Taman’a, aynı zamanda Aktau’ya ve oradan Batum ve Kulevi limanlarına ihraç edilmektedir. Tengizchevroil şir- keti içerisindeki Amerikan şirketleri ChevronTexaco ve ExxonMobil’in payı sırasıyla %50 ve %25; Kazak şirketi KazMunayGaz’ın payı %20 ve LukArko’nun payı %5’dir.

Grafik 1: Tengizchevroil Şirketi Hissedarları

Karaçaganak Petroleum Operating (KPO) şirketi de ülke- nin bir diğer önemli petrol üreticilerindendir. 4 uluslararası şirket tarafından Karaçaganak yatağının işletilmesi için 1999’da Karachaganak Petroleum Operating konsorsiyumu oluşturulmuştur. Kurulduğu dönemde İtalya’nın ENI ve Britanya’nın BG şirketleri %32,5’lik paya; Chevroil %20 ve Lukoil %15’lik paya sahipti. 2012’de Kazak şirketi KazMu- nayGaz KPO’da bulunan yabancı şirketlerin payını alarak

%10’luk paya sahip olmuştur. Böylece KPO’da ENI ve BG’nin payı %29,5, Chevroil %18 ve Lukoil %13’e kadar düşmüştür.

KPO, Kazakistan’ın toplam gaz üretiminin yaklaşık ola- rak %45’ini elinde bulundurmaktadır.⁵

Kazakistan’da faaliyet gösteren bir diğer şirket olan MangistauMunayGaz, Haziran 1995’de kurulmuştur.

Endonezya’nın Central Asia Petroleum LTD şirketi yakla-

5 Karachaganak Petroleum Operations Production Metrics, http://

www.kpo.kz/en/operations/production­metrics.html (Erişim: 07 Şubat 2015)

şık %99’luk payla en büyük hissedar konumundadır. Şirket Asar, Burmaşa, Alatobe, Kalamkas ve Oymaşa gibi petrol ve doğal gaz sahalarının arama ve üretiminden sorumludur.

Kaşagan’ın etkin hale getirilebilmesi amacı ile NCOC (North Caspian Operation Company/Kuzey Hazar Şirketi) tarafından sondaj çalışmaları devam etmektedir. Şirketi temsil eden Kaşagan Konsorsiyumu, Batılı enerji şirketleri ve KazMunayGas’dan (KMG) oluşmaktadır. Fakat konsorsiyumun başarıya ulaşamayan çalışmaları sebebiyle yatağın tam olarak faaliyete geçememesi konsorsiyumda değişikliğe gidilmesine neden olmuştur. 2001’de BP ve Statoil şirketlerinin kendi paylarını diğer şirketlere sat- malarından sonra Agip Kazakistan Kuzey Hazar Konsorsi- yumu olarak adlandırılmıştır. Konsorsiyum Ekim 2008’den itibaren ise NCOC (North Caspian Operation Company/

Kuzey Hazar Şirketi) olarak adlandırılmıştır. Batı’nın petrol devleri ve KMG’nın yanı sıra, ConocoPhilips şirketinin de hisselerini alan Çin’in CNPC şirketi de %8,33 payla konsorsiyuma dahil olmuştur. Bu değişiklikle birlikte konsorsiyumda KazMunayGaz, ENI, CNPC, ExxonMobile, Royal Dutch Shell ve INPEX şirketleri yer almıştır. 2013 yılı sonunda yapılan değerlendirmelere göre, NCOC’un har- camaları 50 milyar dolar civarındadır. Ekim 2013’de yatakta oluşan ekolojik ve finansal arızadan dolayı NCOC yatakta sondaj çalışmalarını durdurmuş, ancak Aralık 2014 itibariyle Kazakistan hükümeti ve NCOC arasında yapılan antlaşma ile proje yeniden başlatılmıştır.

Grafik 2: Karaçaganak Petroleum Operating(KPO) Hissedar Şirketleri

Çin Kazak ortak şirketi olan CNPC AktobeMunayGaz, ül- kenin batısında Aktübin eyaletindeki Janajol ve Kenkiyak hidrokarbon yataklarını işletmektedir. CNPC’nin şirketteki hissesi %60,28’dir. Kazak şirketi ise %25,12’lik paya sa- hiptir. CNPC AktobeMunayGaz 2013 yılında Kazakistan’da takriben 6,5 milyon ton petrol; 3 milyar metreküp doğal gaz üretimi yapmıştır.

PetroKazakhstan şirketi de Kazakistan enerji sektöründe fa- aliyet gösteren yabancı şirketlerden biridir. PetroKazakhstan;

Arıskum, Akshabulak, Kızılkiya, Kumkol, Güney Kumkol, Kuzey Kumkol, Maybulak, Nuralı, Aksay, Kuzey Nuralı yataklarının işletimini sağlamaktadır. 2003’e kadar şirket Hurricane Hydrocarbons LTD olarak bilinmekteyken 2005’de CNPC’e bağlı olan CNPCI PetroKazakhstan şirke- tinin %50 payını almıştır. Şirket tarafından üretilen petrol demiryolu ile Aktau, Feodosiya, Novorosiysk ve Batum limanlarına taşınmakta ve oradan dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. 2013 yılında şirket 5,32 milyon ton petrol üret- miştir.

Grafik 3: NCOC Hissedar Şirketleri

İtalya ve Kazakistan arasında enerji alanındaki işbirliği, 1992 yılında İtalya’nın ENI şirketinin Astana hükümeti ile yaptığı görüşmelerle başlamıştır. ENI Karaçaganak yatağın- da bugün ortak yönetici statüsüne sahiptir. Haziran 2014’de ENI ve KazMunayGaz Hazar Denizi’nin kuzeyinde bulunan Isatay sahasının birlikte işletilmesi konusunda antlaşma imzalamıştır. Ayrıca iki enerji şirketi Kazakistan’ın Hazar kıyısındaki Kurik limanında tersane inşa edilmesi ile ilgili konuda da anlaşmıştır.

Petrol Boru Hatları

Kazakistan bağımsızlığının ilk dönemlerinden itibaren hid- rokarbon kaynaklarının dünya pazarlarına ülkenin kendi imkanları ile çıkarılmasından yana bir politika izlemiştir. Bu anlamda Nazarbayev hükümeti, ihracat amaçlı boru hatları sistemi oluşturulması stratejisini yürütmüştür. Bu strateji çerçevesinde 17 Haziran 1992’de “Boru Hattı Konsorsiyu- mu” oluşturulmasına dair Kazakistan ve Umman Sultanlığı arasında bir antlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşmanın yü- rürlüğe konması amacıyla 13 Temmuz 1994’de Kazakistan Cumhuriyeti Bakanlar Komitesi 790 sayılı kararla “Tengiz­

Atırau Astrahan Novorossisk petrol boru hattı sistemi” inşa-

sını kabul etmiştir.⁶ Kazak hidrokarbon kaynaklarının taşın- masını devlet şirketi KazMunayGaz’a bağlı “KazTransOil”

ve “KazTransGas” şirketleri üstlenmiştir. Ülkedeki mevcut petrol ve doğal gaz boru hatlarının faaliyeti büyük oranda bu şirketlerin sorumluluğunda bulunmaktadır. Enerji kaynak- larının %70’i ülkedeki boru hatları ile uluslararası pazarlara taşınmaktadır.

Kazak petrolünün dünya piyasalarına çıkarılmasında en önemli rolü rol oynayan üç petrol boru hattı: CPC (Ha- zar Boru Hattı Konsorsiyumu) boru hattı (1510 km), UAS (Uzen Atırau Samara) boru hattı (1500 km) ve Atasu­

Alashankou (Kazakistan Çin) boru hattıdır (2228 km). Kazak petrolü Hazar boru hattı üzerinden batıya ve Atasu Alasankou petrol boru hattı üzerinden doğuya ihraç edilmektedir.

CPC; Rusya, Kazakistan ve Umman Sultanlığı tarafından 1992’de oluşturulmuştur. Bu konsorsiyum Hazar Denizi’nin kuzeyindeki Tengiz yatağından çıkarılan petrolün dünya pazarına taşınmasını amaçlamaktadır. 1510 km uzunlu- ğundaki boru hattı Kazakistan’ın batısından ve özellikle Tengiz yatağından çıkan petrolü Novorosiysk limanı yakı- nındaki Güney Ozeerevka petrol terminaline taşımaktadır.

Boru hattı yıllık yaklaşık 65 75 milyon ton petrol taşımak için tasarlanmıştır. 2012 yılı itibariyle 30 milyon ton taşıma kapasitesindedir. Bu rakamın yakın dönemde 67 milyon tona ulaşması tahmin edilmektedir ki bunun 52 milyon tonu Ka- zak petrolü üzerinden sağlanacaktır.

İlk dönemlerde Umman Sultanlığı bu projeye Umman Pet- rol Şirketi ile dahil olmuş ve projenin finansörü olma özelli- ğini taşımıştır. Daha sonradan Chevron gibi Batılı petrol şir- ketleri de bu projeye dâhil olmak istemiştir. Bu nedenle Mart 1996’da CPC’nin yeniden oluşturulması gündeme gelmiştir.

Yeniden yapılanma sonrasında, Umman Sultanlığı’nın payı

%7’e gerilerken Rusya’nın payı %31, Kazakistan’ın payı ise

%19 olarak belirlenmiştir. 2003’te BP şirketi konsorsiyu- ma dahil olmuştur. 2007’de Rusya konsorsiyumda bulunan kendi devlet payını Transneft şirketine sattıktan ve 2008’de Transneft (Rusya) şirketinin Umman’ın payını almasın- dan sonra yeniden oluşturulan konsorsiyumda 10 şirket bulunmaktadır: Transneft %31, KMG %19, Chevron %15, LukArco %12,5, ExxonMobile %7,5 ve Rosneft Shell %7,5;

ENI %2 ve British Gas (BG) %2; KPV %1,75 ve Oriks

%1,75.

Çin şirketlerinin Kazakistan’ın enerji pazarındaki toplam payının yaklaşık olarak %25 olduğu tahmin edilmekte- dir. Çin Kazakistan petrol ve doğal gaz sektörüne ilk defa 6 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 июля 1994 г. N 790, http://normativ.kz/view.php?ID=1096 (Erişim: 05 Şubat 2015)

1997’de dahil olmuştur. CNPC, Kazakistan’ın Aktyubinsk Petrol Şirketi’nin hisselerinin %60’ını 4,3 milyar dolar karşılığında almıştır. Çin’in enerji politikasında kendisinin finanse ettiği ve kendisine ithal edilecek olan hidrokarbon kaynaklarını taşıyacak olan boru hatlarının inşa edilmesi ilk sırada gelmektedir. Bundan dolayı Kazakistan enerji kaynaklarının Çin pazarlarına taşınması amaçlı 2500 km’lik boru hattı inşa edilmiştir. 1997 yılında Astana ve Pekin hü- kümetleri arasında varılan anlaşma ile faaliyete geçen ve Kazakistan Çin boru hattı olarak bilinen projenin ilk aşama- sında Aktobe bölgesindeki petrol yataklarından Atırav’a ka- dar uzanan boru hattı 2003’te inşa edilmiştir. İkinci aşamada ise Ekim 2004’de inşasına başlanan “Atasu Alashankou Pet- rol Boru Hattı” Aralık 2005’te tamamlanmıştır. Kazakistan­

Çin boru hattı üzerinden ilk petrol Temmuz 2006’da Çin’e ulaşmıştır. 988 km’lik hattın ilk olarak 10 milyon ton taşıma kapasitesine sahip olması planlanmış ve Karaganda eyaletin- deki Atasu petrol pompalama istasyonunu Çin’deki Alashan- kou demiryolu istasyonuyla birleştirmesi kararlaştırılmıştır.

Ekim 2009’da ise 794 km uzunluğundaki Kenkiyak Kum- kol boru hattı inşasına başlanmıştır. Bu boru hattı Aktobe bölgesindeki ve Kazakistan’ın batısındaki petrolün Çin’e ihraç edilmesini amaçlamaktadır. Boru hattının işletilmesin- den KMG/KazTransOil (%50) ve CNPC (%50) şirketleri sorumludur. İlk yıllarda 7 milyon ton taşıma kapasitesine

sahip olan boru hattı, 2008’de 10 milyon ton, 2011’de 12 milyon ton ve nihayet 2014’den itibaren ise 20 milyon tona ulaştırılmıştır.

Uzen Atırav Samara (UAS) boru hattı 1971 yılında faaliyete başlamıştır. Boru hattından petrol taşınmasında Kazakistan sınırları dahilinde KazTransOil %100’lük bir paya sahiptir.

Uzen Atırav hattının yıllık 40 milyon ton, Atırav Samara hat- tının ise yıllık 17 milyon ton petrol taşıma kapasitesi bulun- maktadır.

Ayrıca Kazak petrolü Aktau deniz terminalinden Rusya’da Mahaçkala, Azerbaycan’da Bakü ve İran’ın kuzeyindeki Neka deniz limanlarına taşınmaktadır. Kazakistan’dan al- dığı petrolü kendi kuzey eyaletlerinde tüketen İran, aynı miktarda petrolü Fars Körfezi üzerinden dünya pazarlarına göndermektedir. Deniz yoluyla yıllık takriben 10­13 milyon ton Kazak petrolü taşınmaktadır. Petrolün yaklaşık %70’i ise Hazar Denizi üzerinden veya deniz kıyısı boyunca taşınmak- tadır.

Kazakistan, Kaşagan ve Tengiz yataklarından çıkarılan pet- rolün BTC üzerinden de dünya piyasalarına ulaştırılmasını istemektedir. Kazak hükümeti 2006’da Azerbaycan’la imza- ladığı anlaşma ile BTC üzerinden petrol taşınabilmesi için

“Kazakistan Hazar Taşımacılık Sistemi” projesi üzerinde Harita: Kazakistan’ın Enerji Boru Hatları

çalışmaktadır. Bu projenin iki kısımdan oluşması planlan- maktadır: Yeskene Kurık Boru Hattı ve Trans Hazar Sistemi.

Projenin ilk aşamada taşıma hacminin 23 milyon ton; sonra- ki aşamada ise 35 56 milyon tona ulaşması hedeflenmektedir.

2008 2009 yıllarında Tengiz yatağından çıkarılan ve BTC üzerinden taşınan Kazak petrolü 2010’da taşınma maliye- tindeki anlaşmazlıklar nedeniyle durdurulmuştur. 2009’da BTC üzerinden taşınan petrolün miktarı 1,9 milyon ton olmuştur. 2013 yılı sonlarına doğru taraflar aylık 400 bin ton Kazak petrolünün BTC üzerinden taşınması konusunda tekrar mutabakata varmıştır. Aktau’dan tankerlerle Bakü’ye taşınacak petrol, daha sonra BTC boru hattına aktarılacaktır.

2018­2020 yıllarında BTC ile 20 milyon ton Kazak petro- lünün taşınabileceği tahmin edilmektedir. Kazak petrolünün küçük bir kısmı demiryoluyla Rusya ve Çin’e de taşınmakta- dır. Kazakistan Petrol ve Doğal gaz Bakanlığı verilerine göre 2010’da 6 milyon ton petrol demiryolu ile ihraç edilirken 2013 yılı verilerine göre demiryolu ile günlük 70 bin varil petrol taşınmıştır.

Doğal Gaz Boru Hatları

Sovyetler Birliği döneminde Kazakistan’da doğal ga- zın ihraç edilmesi için oluşturulan ana hatlar, gazın Orta Asya’ya, oradan Rusya’ya ve ardından Güney Kafkasya ülkelerine nakledilmesi şeklinde planlanmıştır. Fakat ba- ğımsızlıktan sonraki dönemde bu hatlar Kazakistan’ın çok boyutlu dış politikası doğrultusunda çeşitlendirilmiştir.

Gerçekleştirilen yeniden yapılanma sonrasında günümüzde birçok doğal gaz boru hattı faaliyete geçmiştir: Orta Asya­

Merkez; Buhara Taşkent Bişkek Almatı; Kazakistan Çin ve Buhara Ural. Mevcut boru hatları sahip olunan kaynakların dünya piyasalarına transferi konusunda ciddi rol üstlenmek- tedir. Kazakistan’da doğal gaz boru hatlarının faaliyetinden KazMunayGaz’a bağlı olan KazTransGaz sorumludur.

Kazakistan aynı zamanda Orta Asya’da üretilen enerji kaynaklarının taşınmasında transit ülke konumundadır.

Türkmenistan ve Özbekistan doğal gazının Rusya ve Çin’e taşınmasında Kazakistan önemli rol oynamaktadır. 2013 yılı itibariyle Kazakistan üzerinden taşınan doğal gazın hacmi 99,146 milyar metreküp olmuştur ki bunun 54 milyar met-

reküpü Rus, 35,7 milyar metreküpü Türkmen ve 9,48 milyar metreküpü ise Özbek doğal gazından oluşmaktadır. Fakat ülke kendi sınırlarında batı ve doğu eyaletleri birleştirecek boru hatlarının yeterli olmaması nedeniyle doğu bölgelerde- ki ihtiyacı gidermek için Rusya ve Özbekistan’dan doğal gaz ithal etmektedir.

Beyneu Bozoy Akbulak boru hattı projesi de Kazakistan için ehemmiyet arz etmektedir. Proje, ülkenin güney böl- gelerinde bulunan enerji ihtiyacının giderilmesi amacını taşımaktadır. Bunun yanında enerji alanında ülkenin transit ülke olma konumuna katkı sağlayacak olan Hazar Boru Hattı ve Kazakistan Çin boru hattı projelerinin inşası devam et- mektedir. 2011’de inşasına başlanan Beyneu Çimkent boru hattı ile Kazakistan’ın güney eyaletlerinin doğal gaz ihtiyacı karşılanacaktır. Çin tarafından önerilen projenin finanse edil- mesinde hem Kazakistan hem de Çin 500 milyon dolarlık yatırım gerçekleştirmiştir.

Orta Asya Merkez boru hattı 1960’da inşa edilmeye başlan- mış olup Özbekistan ve Türkmenistan doğal gazının Kaza- kistan üzerinden Rusya’ya ulaştırılmasını amaçlamaktadır.

Doğu ve Batı kollarından oluşan boru hattı sistemi Orta Asya’dan Rusya’ya doğal gaz taşıyan beş boru hattını birleş- tirmektedir. Doğu kolu Türkmenistan’ın güney doğusundaki doğal gaz yataklarına, Batı kolu ise Türkmenistan’ın Hazar Denizi kıyısından kuzeye doğru uzanmaktadır. Kazakistan’ın batısında bu iki kol kesişmekte ve kuzeye doğru uzanarak Rusya doğal gaz sistemiyle birleşmektedir.

Buhara Ural boru hattı Mayıs 1961’de Sovyetler Birliği Ba- kanlar Komitesi kararıyla Özbek doğal gazının Kazakistan üzerinden Rusya’nın Ural bölgesine taşınması amacıyla inşa edilmiştir. İlk doğal gaz Kasım 1963’te Buhara’dan Ural’a ulaşmıştır. 4464 km uzunluğunda olan boru hattının 700 km’lik kısmı Kazakistan topraklarından geçmektedir.

İnşasına 1961 yılında başlanan Buhara Taşkent Bişkek Almatı boru hattı Özbekistan’ın en önemli doğal gaz boru hattıdır.

Özbekistan’dan başlayarak Kırgızistan başkenti üzerinden Kazakistan’a doğal gaz taşımak olup ülkenin güney eyaleti- nin doğal gaz ihtiyacını karşılamaktadır. 1971 yılında ilk doğal gaz Almatı’ya ulaşmıştır. Kazakistan sahasında boru hattının faaliyetinden KazMunayGaz şirketi sorumludur.

Türkmenistan Çin boru hattı olarak da bilinen Kazakistan Çin doğal gaz boru hattı Türkmenistan’dan başlayarak Buhara­

Taşkent Bişkek Almatı boru hattı üzerinden Kazakistan ve Çin’e doğal gaz taşımaktadır. Aralık 2009 yılında 1308 km uzunluğunda Kazakistan Çin doğal gaz boru hattı proje- sinin ilk etabı tamamlanmıştır. Boru hattından ilk etapta

“

“

kaynaklarının taşınmasında transit ülke konumundadır.

Türkmenistan ve Özbekistan doğal gazının Rusya ve Çin’e taşınmasında Kazakistan önemli rol oynamakta- dır.

yıllık 30 milyar metreküp doğalgaz taşınması, akabinde ka- pasitenin 40 milyar metreküpe çıkarılması hedeflenmektedir.

Hattın tamamlanması için çalışmalar devam etmektedir.

Sonuç

Kazakistan’ın coğrafi anlamda kapalı bir ülke olması, enerji politikalarını da etkilemektedir. Sovyet mirası olan enerji boru hatlarının faaliyeti ve Kazak enerjisinin dünya pazarla- rına taşınmasında Rusya’ya bağımlılık büyük oranda devam etmektedir. Fakat Rusya’nın bölgedeki siyasi ağırlığını sürdürme politikaları, Kazakistan’ın enerji sektöründeki nüfuzunu olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle, Rus şirketle- rinin Kazak petrol ve doğal gaz sektörüne yapmış oldukları yatırım, Batılı ve Çinli şirketler ile kıyaslandığında olduk- ça düşük seviyede kalmaktadır. Kazakistan’ın hidrokarbon kaynakları üzerinde Batı Rusya arasında büyük bir rekabet gözükmese de Astana hükümeti 1990’ların sonlarından itibaren Rusya’nın ülkenin enerji alanındaki ağırlığını dengelemek için Batı ve Çin ile işbirliğini geliştirmeye ça- lışmaktadır. Bunun yanında, Kazakistan yabancı yatırımlar noktasında Rusya’yı dengelemek adına Batılı şirketler ile enerji alanında ilişkileri önemsemektedir. Bunun için petrol ve doğal gazın taşınması için Rus şirketlerinin kontrolü dı- şında olan farklı boru hatları projeleri gerçekleştirmektedir.

Bilindiği üzere Çin’in ekonomik büyümesini sürdürmesi açısından Orta Asya devletlerinin hidrokarbon kaynaklarına rahat ulaşımı ehemmiyet arz etmektedir. Bu sebeple Pekin hükümeti Kazakistan ile enerji alanındaki işbirliğine önem vermektedir. Nitekim 2014’de Kazakistan petrol yatakların- dan çıkarılan petrolün %40’ının Çin şirketlerinin iştirakiyle gerçekleştiği tahmin edilmektedir.

Ayrıca Kazakistan’ın petrol üretiminin 2020’lerde 110 milyon tondan fazla olacağı tahmin edilmektedir ki bu rakam dünyadaki petrol üreticileri arasında ilk 10’a girmek anlamını taşımaktadır. Fakat dünya pazarlarında petrol fiyatlarının giderek azalması Kazak ekonomisi için de tehlike oluşturmaktadır. Bütçesinin takriben %60’nı petrol satışından oluşturan Astana hükümeti, 28 Kasım 2014 tarihinde 2015 yılı için devlet bütçesinde petrol fiyatını $80, 2016 ve 2017 yılı için ise $90 olarak belirlemiştir. Fakat petrol satış fiyatlarının dünya piyasalarında $50 civarında değişmesi ile Astana hükümeti devlet bütçesindeki gelirlerini

yeniden değerlendirmek durumundadır. Bunun enerji sektö- rüne yatırım yapan yabancı şirketleri de negatif etkilemesi muhtemeldir. Bu bağlamda birçok projenin durdurulabilir veya ertelenebilir.

“

“

yapmış oldukları yatırım, Batılı ve Çinli şirketler ile kıyaslandığında oldukça düşük seviyede kalmaktadır.

“

“

rolün %40’ının Çin şirketlerinin iştirakiyle gerçekleştiği tahmin edilmektedir.

BİLGESAM Hakkında

BİLGESAM, Türkiye’nin önde gelen düşünce kuru- luşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur.

Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum ku- ruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye’deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGE- SAM, araştırmalarını Türkiye’nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır.

BİLGESAM, Türkiye’de kamuoyuna ve karar alıcı- lara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır.

Türkan BUDAK

2007 yılında lisans öğrenimine Abant İzzet Baysal Üniversitesi’nde başlayan ve 2010 yılında öğrenci değişim programıyla Wyszsza Szkola Humanistyc- szna ­ Economiczna w Lodzi Üniversitesinde bulu- nan Türkan Budak, 2012 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden bö- lüm birincisi olarak mezun olmuştur. 2012 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler anabilim da- lında başladığı yüksek lisans öğrenimine devam et- mektedir. Budak, enerji ve Doğu Akdeniz alanlarına odaklanmasının yanı sıra Orta Asya bölgesi üzerine de çalışmalarını sürdürmektedir. 2012 yılının mayıs ayı itibariyle Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi’nde (BİLGESAM) araştırma asistanı olarak görev yapmaktadır.

Elnur İSMAYILOV

2001 yılında Azerbaycan’da Bakü Devlet Üniver- sitesi Uluslararası İlişkiler ve Uluslararası Hukuk bölümünde lisans eğitimini tamamladı. 2007­2009 yıllarında Otto von Guericke Üniversitesi’nde (Mag- deburg/Almanya) Savaş ve Barış Araştırmaları bölü- münde yüksek lisans eğitimini almıştır. Doktorasını

“Post­Sovyet Güney Kafkasya ve Orta Asya’da ABD ve Rusya’nın çatışan Neo­Emperyalist Dış Politikaları” konusu üzerine Westfalya Wilhelm Üniversitesi’nde (Münster, Almanya) yapmıştır.

Rusya ve ABD’nin post­Sovyet ülkelerine yönelik dış politikaları; Güney Kafkasya ve Orta Asya’da etnik çatışmalar; emperyalizm ve neo­emperyalizm;

etnik milliyetçilik teorileri; AB’nin post­Sovyet ül- kelerinde insan hakları ve demokrasi politikası alan- larında uzmanlaşmıştır. İsmayılov, BİLGESAM’da Rusya, Kafkasya ve Orta Asya uzmanı olarak çalış- malarına devam etmektedir.