Ankilozan spondilit’li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili parametreler
fieyma KOLUKISA (*), Afitap ‹ÇA⁄ASIO⁄LU (**), P›nar AKPINAR (*), Yasemin YUMUfiAKHUYLU (*), Füsun MORAL O⁄UZ (***), Huriye ARAS (*)
Gönderilme tarihi: 05.11.2008 Kabul tarihi: 24.11.08
Sa¤l›k Bakanl›¤› Göztepe E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Klini¤i, Asist. Dr.*; Doç. Dr.**; Uz. Dr.***
KL‹N‹K ARAfiTIRMA Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon
ÖZET
Amaç:Ankilozan Spondilit’e (AS) özgü ölçüm indeksleri ile demografik veriler aras›ndaki iliflkiyi saptamak.
Materyal ve Metod:Çal›flmaya poliklini¤imizde takip edilen, modifiye New York kriterlerine göre AS tan›s› alm›fl 83 hasta dahil edildi (29 kad›n, 54 erkek). Egzersiz programlar›, sigara kullan›mlar›, ilaçlar›, ek hastal›klar›, gelir düzeyleri ve hastal›k süreleri sorguland›. AS’e özgü de¤erlendirme indek- sleri olan Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel ‹ndeksi (BASFI), Bath Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite ‹ndeksi (BASDAI), Bath Ankilozan Spondilit Metroloji ‹ndeksi (BASMI), Bath Ankilozan Spondilit Radyoloji ‹ndeksi (BASRI) hesapland›.
Bulgular:Hastalar›n yafl ortalamalar› 41.1±9.7 (24-62 yafl) y›ld›. Ortalama hastal›k süresi 8.2 ± 5.6 y›ld›. 28’i (% 33.7) düzenli, 8’i (% 9.6) düzensiz egzersiz yapt›¤›n›, 47’si (% 56.6) egzersiz yapmad›klar›n› belirttiler. 31 (% 37.3) kifli sigara kullan›yordu. 67 (% 80.7) olguda ek bir hastal›k yoktu. Non- steroid antiinflamatuar ilaç (NSAI); NSAI+Sulfasalazin ve/ve- ya Methotrexate; anti tümör nekroz faktör alfa (anti-TNF) alan hastalar›n da¤›l›m› s›rayla; 31 (% 37.3), 30 (% 36.1), 17 (% 20.5) idi. Gelir düzeyine göre grupland›r›ld›klar›nda; 550 YTL ve alt› 28 (% 33.7) kifli, 550-1000 YTL aras› 37 (% 44.6) kifli, 1000 YTL ve üzeri olanlar 18 (% 21.7) kifli idi. Egzersizin ve sigara kullan›m›n›n BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI ile aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflkisi saptanmad›.
Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de¤erleri aras›nda anlaml› negatif korelasyon bulundu (p:0.012, p:0.0001, p:0.002). Hastal›k süresi ile BASMI ve BASRI aras›nda ista- tistiksel olarak anlaml› iliflki bulunurken (p:0.001, p:0.005), BASFI ve BASDAI ile bulunmad›.
Sonuç:AS’de hastal›k süresi, BASMI ve BASRI ile iliflkili önemli bir parametre olarak saptand›. Gelir düzeyi ise BASMI, BASRI ile birlikte BASFI ile de iliflkili ikinci bir para- metre olarak bulundu.
Anahtar kelimeler:Ankilozan spondilit, bath indeksleri, hastal›k süresi
SUMMARY
Association between specific measurement indexes of ankylosing spondylits and demographic data Objective:To determine the association between specific me- asurement indexes of ankylosing spondylitis (AS) and demog- raphic data.
Patients and Method: 83 patient (29 female, 54 male) who are followed in our outpatient clinic and diagnosed as AS ac- cording to modified New York criteria were included into the study. Exercise programs, smoking, medications, comorbiditi- es, income levels, and duration of the diseases were queried.
Specific measurement indexes of AS; Bath Ankylosing Spond- ylitis Functional Index (BASFI), Bath Ankylosing Spondylitis Disease Activation Index (BASDAI), Bath Ankylosing Spond- ylitis Metrology Index (BASMI), Bath Ankylosing Spondylitis Radiologic Index (BASRI) were scaled.
Results:Avarage age range of patients were 41.1±9.7 (24-62) years. Avarage disease duration was 8.2±5.6 (1-34) years. 28 (33.7 %), 8 (9.6 %), 47 (56.6 %) of the patients stated that they were exercising regularly, irregularly and not at all, res- pectively. 31 (37.3 %) of the patients were smokers. 67 (80.7
%) of the patients has had no comorbidities. Patients using Non-steroidal anti-inflammotory drugs (NSAID); NSAID+
Sulfasalazin, and/or Methotrexate; anti-tumor necrosis factor alfa (anti-TNF) were respectively 31 (37.3 %), 30 (36.1 %), 17 (20.5 %). Ranged according to the income level; 28 (33.7
%) of the patients were earning 550 YTL and lesser, 37 (44.6
%) were earning 550-1000 YTL, 18 (21.7 %) were earning 1000 YTL and more. No relevant statistical relation between exercise & smoking, and BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI was detected. Relavant negative correlation (p:0.012, p:0.0001, p:0.002) was detected between income level and BASFI, BAS- MI, BASRI. Statistically relevant relation was detected betwe- en disease duration and BASMI and BASRI (p:0.001, p:0.005) whereas no relation between BASFI and BASDAI was detec- ted.
Conclusion:Disease duration in AS was detected as an im- portant parameter related with BASMI and BASRI. Income le- vel was found as a second parameter related with BASMI, BASRI and as well with BASFI.
Key words: Ankylosing spondylitis, bath indexes, disease duration
Ankilozan spondilit (AS) omurga ve periferik ek- lemlerin tutuldu¤u, eklem çevresi yap›lar›n da kat›- l›m› nedeniyle özellikle aksiyal eklemlerde hareket k›s›tl›l›¤› geliflen kronik, sistemik ve enflamatuvar bir hastal›kt›r. Bu hastalar, hareket sisteminde geli- flen k›s›tl›l›klar nedeniyle günlük yaflam aktivitele- rinde s›k›nt›larla karfl›lafl›rlar (1,2).
AS’in takibi aç›s›ndan hastalar›n a¤r› durumlar›n›, hareket k›s›tl›l›klar›n›, hastal›k aktivitelerini bil- mek gerekir (3). Çal›flmam›zda geçerlili¤i ve güve- nilirli¤i kan›tlanm›fl olan Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel ‹ndeksi (BASFI) (4), Bath Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite ‹ndeksi (BASDAI) (5), Bath Ankilozan Spondilit Metroloji ‹ndeksi (BAS- MI) (6), Bath Ankilozan Spondilit Radyoloji ‹ndek- si spine (BASRI-s), BASRI hip (BASRI-h) (7)’den oluflan hastal›k ölçüm indeksleri kullan›ld›.
Çal›flmam›zda egzersiz, sigara, ekonomik durum, hastal›k süresi gibi faktörleri sorgulad›k ve bu fak- törlerin BASFI, BASDAI, BASMI ve BASRI ile olan iliflkilerini araflt›rd›k.
MATERYAL ve METOD
Çal›flmaya poliklini¤imizde takip edilen, Modifiye New York kriterlerine göre (8) AS tan›s› alm›fl 83 hasta dahil edildi (29 kad›n, 54 erkek). Psikiyatrik hastal›k tan›s› alm›fl olanlar çal›flma d›fl› b›rak›ld›.
Etik kurul onay›, bilgilendirilmifl hasta onam for- mu al›nd›ktan sonra çal›flmaya bafllan›ld›.
Hastalar›n yafl›, cinsiyeti, e¤itim durumu, mesle¤i, gelir düzeyleri, efllik eden hastal›klar›, hastal›k sü- releri, sigara kullan›m›, egzersiz programlar›, ald›-
¤› tedaviler kaydedildi.
Hastal›k de¤erlendirme ölçümleri olan BASFI (4), BASDAI (5), BASMI (6), BASRI (7) hesapland›.
Hastalardan BASDAI ve BASFI formlar›n› 10 cm.
Visual Analogue Scala (VAS) üzerinde doldurma- lar› ve her soruya son bir haftay› düflünerek cevap vermeleri istendi. BASDAI için 6 soru, BASFI için
10 soru de¤erlendirildi. Her sorunun cevab› 10 üzerinden al›nd›ktan sonra puanlar›n toplam› soru say›s›na bölünerek hesapland›.
BASMI için servikal rotasyon, tragus-duvar mesa- fesi, lateral lomber fleksiyon, anterior lomber flek- siyon (modifiye schober), intermalleoler mesafe ölçüldü. 5 ölçümün puanlar› toplam› al›nd›, 0-10 aras›ndayd›, düflük skor spinal hareketin daha iyi oldu¤u anlam›na gelmekteydi.
Radyolojik de¤erlendirmede geçerlili¤i ve güvenli-
¤i kan›tlanm›fl olan BASRI (7) hesapland›.
‹statistiksel De¤erlendirme
‹statistiksel analizler GraphPad Prisma V.3 paket program› ile yap›ld›. Verilerin de¤erlendirilmesin- de tan›mlay›c› istatistiksel metodlar›n (ortalama, standart sapma) yan› s›ra gruplar aras› karfl›laflt›r- malarda tek yönlü varyans analizi, alt grup karfl›- laflt›rmalarda Tukey çoklu karfl›laflt›rma testi, ikili gruplar›n karfl›laflt›rmas›nda ba¤›ms›z t testi, de¤ifl- kenlerin birbiri ile iliflkilerini belirlemede Pearson korelasyon testi kullan›ld›. Sonuçlar, anlaml›l›k p<0.05 düzeyinde de¤erlendirildi.
BULGULAR
Hastalar›n 54’ü erkek, 29’u kad›nd›. Yafl ortalama- lar› 41.1±9.7 (24-62 yafl) y›ld›.
Semptomlar›n bafllama yafl› 24.1±8.2 (10-47) idi.
Ortalama hastal›k süresi 8.2±5.6 (1-34) y›ld›. Has- tal›k süresi ile BASMI ve BASRI aras›nda istatis- tiksel olarak anlaml› iliflki bulunurken, (p=0.001, p=0.005), BASFI ve BASDAI ile bulunmad› (Tab- lo 1).
Tablo 1. AS ölçüm indeksleri ile hastal›k süresi aras›ndaki iliflki.
BASFI BASDAI BASMI BASRI-Spine BASRI-Hip BASRI-Total
p pp pp p
Hastal›k süresi (y›l) 0,267 0,654 0,0001
0,003 0,15 0,005
Hastalar›n 28’i (% 33.7) düzenli, 8’i (% 9.6) dü- zensiz egzersiz yapt›¤›n›, 47’si (% 56.6) egzersiz yapmad›klar›n› belirttiler. Sigara kullananlar›n sa- y›s› 31 (% 37.3) idi. Egzersizin ve sigara kullan›- m›n›n BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI ile ara- s›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflkisi saptan- mad›.
Efllik eden hastal›klar sorguland›. Diabetes Melli- tus, hipertansiyon, kronik obstruktif akci¤er hasta- l›¤›, di¤er hastal›klar kaydedildi. 67 (% 80.7) olgu- da ek bir hastal›k yoktu.
Kulland›klar› ilaçlar; Non-steroid antiinflamatuar ilaç (NSAI); NSAI+Sulfasalazin ve/veya Methot- rexate; anti tümör nekroz faktör alfa (anti-TNF) olarak grupland›r›ld›. Hastalar›n da¤›l›m› s›ras›yla;
31 (% 37.3), 30 (% 36.1), 17 (% 20.5) idi.
Gelir düzeyine göre grupland›r›ld›klar›nda; gelir düzeyi 550 YTL ve alt› 28 (% 33.7) kifli, 550-1000 YTL aras› 37 (% 44.6) kifli, 1000 YTL ve üzeri olanlar 18 (% 21.7) kifli idi. Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de¤erleri aras›nda anlam- l› negatif korelasyon bulundu (s›ras›yla p=0.012, p=0.0001, p=0.002) (Tablo 2).
TARTIfiMA
AS’te hastal›k aktivitesindeki de¤iflime etkili fak- törleri saptamak, riskli hasta grubunun belirlenme- si ve al›nabilecek önleyici yaklafl›mlar aç›s›ndan önemlidir (9). Hastalar›n demografik verileri kay- dedildikten sonra egzersiz, sigara, hastal›k süresi, gelir düzeyinin hastal›k aktivitesi ile olan iliflkisi araflt›r›ld›. Çal›flmam›zda AS hastalar›nda egzersiz yap›yor olman›n hastal›k aktivitesiyle iliflkili olma-
d›¤›n› gördük. Egzersizin, hastal›k aktivitesi üze- rinde olumlu etkileri oldu¤unu gösteren çal›flmalar oldu¤u gibi herhangi bir etkisinin olmad›¤›n› gös- teren çal›flmalar da mevcuttur.
Analay ve ark. günde 50 dk. olmak üzere haftada 3 gün, 6 hafta boyunca yo¤un egzersiz program› uy- gulam›fllar ve sonras›nda a¤r› seviyesinde de¤iflme olmad›¤›n› bildirmifllerdir (10). Kraag ve ark., ayn›
flekilde egzersizin a¤r› üzerindeki etkisini bulama- m›flt›r (11). Sweeney ve arkadafllar› da çal›flmalar›n- da egzersiz ve kontrol grubu aras›nda BASDA‹’de bir fark saptamam›flt›r (12).
Egzersizin yo¤unlu¤uyla ve denetimli yap›l›p ya- p›lmad›¤›na dair de çal›flmalar vard›r.
Cochrane taramalar› evde yap›lan egzersiz prog- ramlar›n›n hiç egzersiz yapmamaktan daha iyi ol- du¤unu, bununla birlikte fonksiyonellik ve mobili- te ele al›n›rsa denetimli egzersiz programlar›n›n, evde yap›lan egzersiz programlar›na üstün oldu¤u- nu göstermifltir (13,14). Bir çal›flmada en az 5 gün ve 200 dk/hafta egzersiz program›n›n a¤r›, tutukluk ve fonksiyonel disabilitede önemli iyileflmeler gös- terdi¤i ve daha k›sa süreli ve az yo¤unlukta ise ay- n› etkinin görülmedi¤i rapor edilmifltir (15).
Karapolat ve ark. grup egzersizi ile evde yap›lan egzersizi k›yaslad›klar› çal›flmalar›nda BASMI ile de¤erlendirilen mobilite seviyesini her iki egzersiz grubunda da önemli derecede iyileflmifl olarak bul- mufllard›r. BASFI ile de¤erlendirilen fonksiyonel durum ise her iki egzersiz grubunda da iyileflme göstermemifl ve iki grup aras›nda fark gözlenme- mifl (16). Hidding ve ark da yo¤un egzersiz sonras›
BASFI’de % 25 azalma oldu¤unu göstermifltir (17). Hastalar›m›z egzersizlerini denetim alt›nda yapma- d›klar› için egzersiz yap›yorum diyenlerin yeterli ve do¤ru egzersiz yap›p yapmad›¤›n› tespit edebil- mifl de¤iliz. Denetimli egzersiz programlar›yla ya- p›lan çal›flmalara ihtiyaç vard›r.
AS’li hastalarda sigara içmenin BASDAI, BASFI,
Tablo 2. AS ölçüm indeksleri ile gelir düzeyi aras›ndaki iliflki.
Gelir Düzeyi BASFI BASDAI BASMI BASRI-Spine BASRI-Hip BASRI-Total
p 0,012 0,541 0,0001
0,002 0,106 0,002
BASMI ve BASRI ile istatistiksel olarak anlaml›
bir iliflkisi bulunmad›. AS'li hastalarda, akci¤er tu- tulumunun etyolojisi bilinmemektedir ancak bu konuda en çok kabul edilen görüfl hastal›¤a spesi- fik inflamatuvar sürecin buna neden oldu¤udur (18). AS'li hastalarda sigaran›n akci¤er hastal›¤›n› bafl- latt›¤› veya artt›rd›¤› belirtilmesine ra¤men (18), si- gara kullanmayan erken AS'li hastalar›n da HRCT'lerinde yüksek oranda anormallikler oldu¤u kaydedilmifltir (19).
Sigara kullanmayan Romatoid Artrit (RA) ve AS'li hastalarda akci¤er tutulumu de¤erlendirilmifl, RA'l› hastalar›n % 70'inde, AS'li hastalar›n % 50'sinde HRCT'de anormal bulgular saptanm›flt›r
(20). AS'de akci¤er lezyonlar›n›n s›kl›kla asempto- matik olmas› ve akci¤er radyografilerinde erken lezyonlar›n tespit edilememesi, AS'de akci¤er tutu- lumunun geç dönem bulgusu oldu¤unu düflündür- mektedir (21).
Gürçay ve ark.n›n çal›flmas›nda çal›flmam›z› des- tekler nitelikte BASMI ile spinal mobilite de¤er- lendirilmifl, sigara kullanan ve kullanmayan hasta- larda bu sonuçlar›n farkl›l›k göstermedi¤i belirlen- mifltir (22). Buna karfl›l›k Averns ark. hastal›k süresi ortalama 20 y›l olan, en az 10 y›ld›r, günde en az 10 adet sigara kullanan ve sigara kullanmayan has- talar›n lomber Schober testini, parmak-zemin me- safesini, oksiput duvar mesafesini, toplam spinal hareketlerini ölçmüfller sigara kullananlarda bu fi- ziksel ölçümlerin k›s›tland›¤›n› tespit etmifllerdir
(23). Yine bir baflka çal›flmada hastal›k süresi orta- lama 20 y›l ve üzeri olan AS’li hastalarda sigara- n›n fonksiyonel durum ve hastal›k aktivitesi üzeri- ne olan etkisi araflt›r›lm›fl ve sigara kullan›m›n›n fonksiyonelli¤i ve klinik tabloyu kötülefltirdi¤i gö- rülmüfltür (24). Bizim çal›flmam›zdaki sigara kulla- nan hasta grubuna bakt›¤›m›zda daha genç ve has- tal›k süresi daha k›sa olan hastalardan olufluyordu.
Bu yüzden kronik dönemde farkl› sonuçlar ç›kabi- lece¤ini göz önünde tutmam›z gerekir.
Çal›flmam›zda hastal›k süresi ile BASMI ve BAS- RI aras›nda istatistiksel olarak anlaml› iliflki bulu-
nurken, BASFI ve BASDAI ile bulunmad›. Ro- bertson ve Davis çal›flmalar›nda AS'li hastalar›n BASDAI ve BASFI de¤erlerini befl y›l boyunca y›ll›k takip etmifller ve bizim çal›flmam›za benzer olarak BASDAI'nin göreceli olarak sabit kald›¤›n›
gözlemlemifllerdir. Çal›flmam›zdan farkl› olarak BASFI'nin kötüleflti¤ini tespit etmifllerdir (25). Heikkila ve ark. 65 seronegatif spondiloartropatili hastay› üç y›l boyunca takip etmifller, BASDAI ve BASFI'nin hastal›k süresi ile artt›¤›n› kaydetmifl- lerdir (26).
Radyolojik görüntülemeler hastal›k ve deformas- yonlar› ile ilgili bize önemli bilgiler verir. Radyog- rafik de¤erlendirmeyi içeren Brophy ve ark.’n›n çal›flmas›nda AS'nin her on y›lda yaklafl›k % 35'lik de¤iflimle ilerledi¤i bildirilmifltir (27). Biz de hasta- l›k süresi artt›kça BASRI’nin artt›¤›n› bulduk.
Karapolat ve ark.’n›n çal›flmas›nda hastal›k süresi- nin a¤r› ve mobilite ile iliflkili oldu¤u bulunmufl.
Bizim çal›flmam›zda da hastal›k süresi BASMI ile iliflkiliydi (16).
Bal ve ark.’n›n çal›flmas›nda AS'li hastalarda has- tal›k aktivitesi ve fonksiyonel durumdaki de¤iflime e¤itim düzeyi, sigara kullan›m›, egzersiz al›flkanl›-
¤›, periferik eklem tutulumu, kalça tutulumu, ek- lem d›fl› tutulum ve hastal›k süresinin etkili olma- d›¤› bulunmufl. Çal›flmam›zda hastal›k süresinin BASDAI ve BASFI’i etkilemedi¤i bulundu (9). Hastal›k süreleri uzad›kça hastal›klar›yla ilgili bil- gilenim ve kabulleniflin artt›¤›n› düflünmekteyiz.
Bu da BASFI ile BASDAI’nin neden etkilenmedi-
¤ini aç›klayabilir. AS kronik progresif özelli¤i olan bir hastal›kt›r. Bu yüzden hastal›k süresinin BAS- MI ve BASRI ile iliflkili gelmesi de flafl›rt›c› bir so- nuç de¤ildir.
Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de¤er- leri aras›nda anlaml› negatif korelasyon bulundu.
Boonen ve ark. genel popülasyona göre AS’li has- talarda hareket k›s›tl›l›¤›na ba¤l› iflsiz kalma oran›-
n›n 3 kat daha fazla oldu¤unu söylemifllerdir (28). Roussou ve ark. çal›flmalar›nda 1044 AS hastas›n- da sosyoekonomik durum ve meslek durumunun hastal›k aktivitesindeki etkilerini araflt›rm›fllard›r.
50 çal›flan ve 50 çal›flmayan hasta karfl›laflt›r›ld›-
¤›nda, çal›flmayan hastalarda hastal›k aktivitesi da- ha yüksek, psikososyal durumlar› daha düflük bu- lunmufltur (29).
Yap›lan di¤er bir çal›flmada ise, muskuloskeletal hastal›¤› olanlarda, fonksiyonel kapasite, ifle kat›- l›m, iflin tipi, fonksiyonel limitasyonlar ve ifl gerek- liliklerinin ifl ak›betini etkileyen faktörler oldu¤u bulunmufltur (30). Genelde yüksek mesleki derece- de bireyler daha yüksek e¤itim seviyesine ve daha az fiziksel güç gerektiren, daha yüksek gelirli ifle sahiptir (30).
Ekonomik girdilerin doyurucu olmas› kiflileri hem fiziksel hem de ruhsal olarak rahatlatabilir.
Sonuç olarak AS’in kronik bir hastal›k oldu¤unu, birtak›m parametrelerden etkilendi¤ini ve bunlar›n tespit edilmesinin de önemli oldu¤unu söyleyebili- riz.
KAYNAKLAR
1. Arnett FC. Ankylosing spondylitis. In Kopman WJ (ed):
Arthritis and allied conditions. 14th ed. Philadelphia: Lippin- cot, Williams&Williams, 1311-23, 2001.
2. Ward MM. Health-related quality of life in ankylosing spondilitis: A survey of 175 patients. Arthritis Care Res 1999;12:247-55.
3. Kamil Yaz›c›o¤lu, A. Salim Göktepe, Bilge Y›lmaz ve ark. Ankilozan Spondilitli hastalar›n de¤erlendirilmesinde BATH indexleri Romatizma, 2003;2:18.
4. Calin A, Garrett S, Whitelock H, et al. A new approach to defining functional ability in ankylosing spondylitis: the de- velopment of the Bath ankylosing spondylitis functional in- dex. J Rheumatol 1994;21(12):2281-5.
5. Garrett S, Jenkinson T, Kennedy LG, et al. A new ap- proach to defining disease status in ankylosing spondylitis:
The Bath ankylosing spondylitis disease activitiy index. J Rheumatol 1994; 21(12):2286-91..
6. Jenkinson TR, Mallorie PA, Whitelock HC, et al. Defi- ning spinal mobility in ankylosing spondylitis (AS). The Bath as metrology index. J Rheumatol 1994;21(9):1694-8.
7. MacKay K, Mack C, Brophy S, et al. The Bath Ankylo- sing Spondylitis Radiology Index (BASRI): a new, validated approach to disease assessment. Arthritis Rheum
1998;41(12):2263-70.
8. Henk SG, Malcolm MS, Sjef ML, et al. Evaluation of di- agnostic criteria for ankylosing spondylitis: a comparison of the Roma, New York and modified New York criteria in pati- ents with a positive clinical history screening test for ankylo- sing spondylitis. Br J Rheumatol 1985;24:242-9.
9. Ajda Bal, Rahime Depedibi, Ece Aydo¤ ve ark. Ankilo- zan spondilitli hastalarda hastal›k aktivitesi ve fonksiyonel du- rumun befl y›ll›k de¤iflimi. FTR Bil Der J PMR Sci 2007;3:80- 83.
10. Analay Y, Ozcan E, Karan A, ve ark. The effectiveness of intensive group exercise on patients with ankylosing spond- ylitis. Clin Rehabil 2003;17:631-636.
11. Kraag G, Stokes B, Groh J, et al. The effects of compre- hensive home physiotherapy and supervision on patients with ankylosing spondylitis; a randomized controlled trial. J Rhe- umatol 1990;17:228-233.
12. Sweeney S, Taylor G, Calin A. The effect of a home ba- sed exercise intervention package on outcome in ankylosing spondylitis: a randomized controlled trial. J Rheumatol 2002;29:763-766.
13. Dagfinrud H, Kvien TK, Hagen KB. The Cochrane revi- ew of physiotherapy interventions for ankylosing spondylitis.
J Rheumatol 2005; 32:1899-906.
14. Hidding A, van der Linden S, Boers M, et al. Is group physical therapy superior to individualized therapy in ankylo- sing spondylitis? A randomized controlled trial. Arthritis Care Res 1993; 6:117-125.
15. Uhrin Z, Kuzis S, Ward M. Exercise and changes in he- alth status in patients with ankylosing spondylitis. Arch Intern Med 2000;160:2969-2975.
16. Hale Karapolat, Yeflim Akkoc, ‹smail Sar› ve ark.
Comparison of group-based exercise versus home-basede xer- cise in patients with ankylosing spondylitis: effects on Bath Ankylosing Spondylitis Indices, quality of life and depression.
Clin Rheumatol DOI 10.1007/s10067-007-076-0.
17. Hidding A, van der Linden S, de Witte L. Therapeutic effects of individual physical therapy in ankylosing spondyli- tis related to duration of disease. Clin Rheumatol 1993;12:334-340.
18. El Maghraoui A. Pleuropulmonary involvement in ank- ylosing spondylitis. Joint Bone Spine 2005;72(6):496-502.
19. Turetschek K, Ebner W, Fleischmann D, et al. Early pulmonary involvement in ankylosing spondylitis: assessment with thin-section CT. Clin Radiol 2000;55(8):632-6.
20. Ayhan-Ardic FF, Oken O, Yorgancioglu ZR ve ark.
Pulmonary involvement in lifelong non-smoking patients with rheumatoid arthritis and ankylosing spondylitis without respi- ratory symptoms. Clin Rheumaol 2006;25(2):213-8.
21. Rosenow E, Strimlan CV, Muhm JR, et al. Pleuropul- monary manifestations of ankylosing spondylitis. Mayo Clin Proc 1977;52(10):641-9.
22. Eda Gürçay, Emel Ekflio¤lu, Serd›l Yüzer ve ark. Anki- kozan Spondilitte sigara kullan›m›n›n BATH indeksleri ve ya- flam kalitesi üzerine etkisi. FTR Bil Der-JPMR Sci 2006;9(1):25-29.
23. Averns HL, Oxtoby J, Taylor HG, et al. Smoking and outcome in ankylosing spondylitis Scand J Rheumatol 1996;25(3):138-42.
24. Doran MF, Brophy S, MacKay K, et al. Predictors of longterm outcome in ankylosing spondylitis. J Rheumatol 2003;30(2):316-20.
25. Robertson LP, Davis MJ. A longitudinal study of disease
activity and functional status in a hospital cohort of patients with ankylosing spondylitis. Rheumatology 2004;43:1565-8.
26. Heikkila S, Viitanen JV, Kautiainen H, et al. Functional long-term changes in patients with spondylartropathy. Clin Rheumatol 2002; 21(2):119-22.
27. Brophy S, Mackay K, Al-Saidi A, et al. The natural his- tory of ankylosing spondylitis as defined by radiological prog- ression. J Rheumatol 2002;29:1236-43.
28. Boonen A, Chorus A, Miedema H, et al. Withdrawal
from labour force due to work disabilityin patients with AS.
Ann Rheum Dis 2001;60:1033-1039.
29. Roussou E, Kennedy LG, Garret S, et al. Socioecono- mic status in ankylosing spondylitis: relationship between oc- cupation and disease activity. J Rheumatol 1997;24:908-11.
30. Yelin EH, Henke CJ, Epstein WV: Work disability among persons with musculoskeletal conditions. Arthritis Rheum 1986;26:1322-32.
