KTAP TANITIMI
Yusuf KÜÇÜKDA, Türk Alevilii Aratrmalar, Çizgi Kitabevi, Konya, 2010, (XI+161 s.).
Bar SARIKÖSE
Özet
Alevilik, Türkiye’de en çok tartlan konulardan biridir. Son yllarda Alevilikle ilgili yaynlarda büyük bir art olmutur. Aleviliin doru anlalabilmesi için tarihi sürecin iyi bilinmesi ve deerlendirilmesi gerekir. Yusuf Küçükda, Aleviliin ortaya çk süreci, Osmanl ran mücade-
lesi, Anadolu’da Safevi tarikatnn faaliyetleri ve Osmanl Devleti’nin ald önlemeleri ariv belgeleri nda deerlendirmitir. Türk Alevilii kavram, ariv belgeleriyle ortaya konulmu- tur. Yazar, Alevilik ve Osmanl dönemindeki tarikatlar ve özellikleri hakknda önemli tespitlerde bulunmutur. Çeitli makalelerden oluan bu çalma Türkiye’deki Alevilie farkl bir bak açs
kazandrmtr.
Anahtar Kelimeler Alevilik, Safevi Tarikat, Osmanl, ran
BOOK REVEW
Yusuf KÜÇÜKDA, Türk Alevilii Aratrmalar, Çizgi Kitabevi, Konya, 2010, (XI+161 p.).
Abstract
Alevism in Turkey is one of the most controversial issues. In recent years the publications related to Alevism have been increased in a great extent. For the correct understanding of the process of Alevi, the history process and evaluation should be well known. Yusuf Küçükda analyzed the emerging of Alevism, Ottoman-Iran struggle, the activities of the Safavid order in Anatolia and
the measures taken by Ottoman State in the light of archival documents. Turkish Alevism concept put forward with archival documents. The author has made important determinations about the sects and their’s features in the Ottoman period. This work consists of various articles
gained a different perspective to Alevism in Turkey.
Key Words
Alevism, Safavid Sect, Ottoman, Iran
Dr., MEB Konya Meram Atatürk Kz Teknik ve Meslek Lisesi Tarih Öretmeni. barissariköse@hotmail.com
Sayfa: 227-232 Page: 227-232
nsanlarn her zaman ilgi oda olan Alevilik, Kzlbalk ve Bektailik üzerin- de çok konuulmasna ve yorumlar yaplmasna ramen; çounlukla birbirine kartrlmaktadr. Alevilie kar bilim insanlarnn da ilgisi her geçen gün art- makta, konu ile ilgili yaynlar yaplmaktadr. Son dönemlerde Alevi toplumunun sorunlarna çözüm bulmak için hükûmet “Alevi Çaltaylar” ad verilen toplantlar düzenlemektedir. Ancak yaplan yaynlar ve toplantlara bakldnda önyargya dayal, yar efsanelemi bilgiler çerçevesinde görülerin ileri sürüldüü görül- mektedir. Türkiye’deki Aleviler konusu, bata tarihçiler ve ilahiyatçlar olmak üzere sosyologlar ve etnologlar gibi farkl bilim dallarna mensup aratrmaclar tarafndan bilimsel metotlarla incelenmeli; efsaneye dayal mitoslar yerine tarihî gerçekler ortaya konulmaldr.
Yusuf Küçükda, özellikle Osmanl dönemindeki tasavvufî hayat, tekke zavi- yeler üzerine aratrmalar yapm; ariv belgelerine dayal olarak Selçuklu ve Os- manl dönemindeki çeitli tarikat yaplanmalar ile ilgili önemli bilgilere ulam;
tasavvuf aratrmalarna dair makaleleri “Türk Tasavvuf Aratrmalar” (Çizgi Yay- nevi, Konya, 2005) ad altnda daha önce yaynlamtr. Küçükda, imdi de çeitli dergilerde yaynlam olduu Alevilikle ilgili makalelerini “Türk Alevilii Aratr- malar” adyla bir araya getirmek suretiyle bilim hayatna yeni bir eser daha ka- zandrmtr. Yazar, bu kitabnda Türk Alevilii’nin tarihi geliimini bilimsel ola- rak deerlendirmi; Osmanl döneminde (XV. yüzyl sonlarnda) ortaya çkm
Safeviliin esas Alevilik olduunu ortaya koymutur.
Eser, ön söz, giri ve yedi makaleden olumaktadr. Kitabn sonuna konu ile ilgili kavramalarn da geçtii bir indeks konulmutur. Küçükda’n eserin ön sö- zünde kendisinin Alevilie meraknn daha stanbul Üniversitesi’ndeki lisans ö- rencilii esnasnda hazrlam olduu Safevi müritlerinin çkarm olduu ayak- lanmalara yönelik bilgilerin yer ald “Ahvâl-i Celâliyan” adl yazma eseri bitirme tezi olarak hazrlamas (1976) ile baladn; akademik hayat boyunca hazrlayp daha önce yaynlad Alevilie yönelik makalelere daha kolay ulamas için bu kitab oluturduunu beyan etmitir.
Küçükda, kitapta Alevilik daha dorusu Safevilik ile ilgili hazrlam olduu yedi makalesine yer vermi olup giri bölümünde Aleviliin ortaya çkn, Safevilik ve Kzlbalk kavramlarn açklamtr. Önceleri Sünni karakterde olan Safevi Tarikat’nn kuruluu ile bu tarikatn devlete dönütürülmesi; bir Safevi
eyhi olan ah smail’in Anadolu’daki faaliyetleri, Çaldran Sava sonras Safevi Devleti’ndeki yeni yaplanma, ran sahasnda kurulan Safevi Devleti’nden Anado- lu kökenli müritlerin bertaraf edilmesi ile ii inanç sistemine dayanan Safevi dev- let yaplanmasn deerlendirmitir. Ardndan Safevi Tarikat ve bu tarikat gibi silsileleri Hz. Ali’ye ulaan Bektailik, Halvetilik ve Mevlevilik tarikatlar hakknda ksa bir bilgi vermitir (s.1-7). Giri ksmndaki bilgiler silsileleri benzeyen bu tari- katlarn birbiri ile ilikisini tespit etmede ve ad geçen Safeviliin dier tarikatlar içindeki yerini görmede büyük fayda salamtr.
Yusuf Küçükda, Bilal DEDEYEV’le birlikte hazrlad “Safeviler’in Nesebi ve Hanedan Olarak Ortaya Çkmalarna Farkl Bir Bak” adl makalesinde Safevilerin nesebi üzerinde durmutur. Safevilerin köken olarak Türk, Kürt ve “Seyyid” yani Arap gibi üç farkl rka dayandrldklarna dair XV-XVI.yüzyl kaynaklarnda bilgi bulunduuna vurgu yaplmtr. Bu konuda Ahmet Kesrevi, Zeki Velidi Togan, Faruk Sümer, Barthold ve Petruevski gibi modern tarihçilerin görüleri deerlendirilmi; Safevilerin Türk olduu kansna varlmtr. Safevilerin ilk ba- larda Sünni afii Mezhebi’nde iken zamanla iiletii ifade edilmitir. eyh Cüneyd döneminde Safevi Tarikat siyasallaarak devlete dönümütür. lk dö- nemlerde Osmanl Devleti bu tarikata destek vermi; ancak siyasallatktan sonra Anadolu’yu kendi nüfuz bölgesi içine alma yönündeki faaliyetleri sonucu Safevilik konusunda politika deiikliine gitmitir. Osmanl Sultan II. Bayezid, Anadolu’daki Türkmen müritler ile Safevi eyhlerinin irtibatn kesmek için snr- larda geli gidileri engelledii gibi Akkoyunlular ile de tarikata kar ibirliine girmitir (s. 9-29).
“ah smail’in Anadolu’yu iiletirme Çalmalar ve Osmanl Devleti’nin Ald Ön- lemler”, ksmnda Safevi Tarikat’nn kurulmas, devlet kurma fikrinin ortaya çk- mas ile iileme süreci, Anadolu’daki müritlerin faaliyetleri, ah smail ile Anado- lu Kzlba Türkmenleri arasndaki ilikiler hakknda bilgi verilmitir. Safevi Tari- kat’nn etkisi ile Anadolu’da çkan Nasuh isyan ve ah Kulu ayaklanmas, Çald- ran Sava sonras Osmanl Devleti’nin tarikatn faaliyetlerini engelleme çalmala- r, tarikata kar alnan askeri, siyasi, ekonomik ve kültürel önlemler hakknda bilgi verilmitir. Askeri harekat sonucu meydana gelen Çaldran Sava ile Dou Anadolu’da dris-i Bitlisi’nin Kürt airet reislerini örgütlemeye yönelik yürüttüü politika anlatlmtr. Siyasi tedbirler bahsinde Özbekler ve irvanahlar ile yap- lan ibirlii yannda ekonomik ambargo tedbirlerinde Osmanl’nn Safevi Devle- ti’nin en büyük gelir kayna olan ipek ticaretini engelleme çalmas hakknda bilgi verilmitir. Kültürel tedbir olarak, Safevi Tarikat’na kar ayn meneden gelen ehlibeyit sevgisine dayanan Sünni Halveti Tarikat’n örgütlemesi, bu tarika- tn Osmanllar tarafndan nasl etkinletirildii belgeler nda açklanmtr.
Küçükda, bu ksmn sonunda Osmanllarca alnan tedbirlerin genel bir deerlen- dirmesini yapm; bunun yeterli olmad, ran’daki Safevi Tarikat ile Anadolu Türkmenleri arasndaki balantnn istenen ekilde kesilemedii, ran’n bölgedeki
iiletirme çalmalarnn önüne geçilemedii, Osmanl’nn uzun yllar douda Safevi Devleti ile uramak zorunda kald tespitlerinde bulunmutur (s.31-62).
Yukarda deerlendirilen “ah smail’in Anadolu’yu iiletirme Çalmalar ve Osmanl Devleti’nin Ald Önlemler” balkl makale (“Measures Taken By The Ottoman State Against Shah smail’s Attempts To Covert Anatolia To Shia”), ngiliz- ce’ye tercüme edilmitir. Bu makale özellikle konu ile ilgili çalmalar yapan ya- banc yazar ve tarihçiler için önemli bir kaynak durumundadr (s.63-93).
“Osmanl Devleti’nin ah smail’in ii Propagandaclarna Halvetiye ile Kar Koyma Politikas”nda; ah smail’in Anadolulu Türkmenler ile ilikileri, Anadolu’daki Kzlba isyanlar hakknda bilgi verildikten sonra Osmanl Devleti’nin Safevi Ta- rikat’na kar Halvetiye Tarikat’n örgütlemesi üzerinde durulmutur. Halvetiye Tarikat’nn genel özellikleri ortaya konulduktan sonra bu tarikatn Osmanl dev- let politikas çerçevesinde örgütlenmesi deerlendirilmitir. Halvetiye Tarikat’nn Anadolu Türkmenleri üzerindeki etkisi ve Sünnilii yerletirmesi ve devlete bal- lk konusunda önemli iler baard tespitinde bulunulmutur (s. 95-110).
Küçükda, “Osmanl Devleti’nin Safeviye Tarikat Propagandaclarna Kar Mevle- vilii Örgütlemesi” ksmnda yukarda deinilen Halvetiye Tarikat gibi Mevlevili-
in de devlet politikas gerei Safevilie kar yeniden örgütlendirilmesi hakknda önemli tespitlerde bulunmutur. Mevlevilik ile Nakibendilik arasndaki ibirlii, Konya’da Divane Mehmet Çelebi’nin Safevi Tarikat’na meyilli faaliyetleri, Çald- ran Zaferi sonrasnda Divane Mehmet Çelebi’nin Sünni anlaya kaymas, Kon- ya’da Sinan Dede’nin Mevlevilii yeniden düzenlenmesi üzerinde durmutur (s.
111-131). Yazar, burada Safeviliin Mevlevilik gibi güçlü bir tarikatn merkezi konumundaki Konya’da etkili olmas durumunda Osmanl Devleti’nin siyasi ya- psna kar oluturabilecei tehlikeye de iaret etmitir.
Küçükda, “Türkiye’de Alevilik Safevi Tarikat’dr” adl makalede günümüz Anadolu’sunda Aleviliin Safevi Tarikat’nn devam olduunu beyan ettikten sonra Safevi Tarikat müritlerinin mezhep deitirmediklerini, Anadolu Türkmen- leri arasnda ran Sahasndaki Safeviler arasnda olduu gibi Caferi Mezhebi’nin yaylmadn, bunlarn Hanefi Mezhebi’nden olduklarn söylemektedir. Burada ayrca cemevinin mescit veya caminin muadili olmad, cemevlerinin daha önceki dönemlerdeki tekke ve zaviye yaplanmasnn bir devam olduu, Aleviliin ayr
bir din ve bir mezhep olmad gibi çok önemli tespitlerde bulunmutur (s. 133- 142).
Son makale olan “Safeviliin Dier Deyile Aleviliin Osmanl Eitimine Etkisi ve Sonuçlarnn Toplum Yapsna Yansmas”nda; Safevi Tarikat’nn basks karsnda Osmanl Devleti’nde kültürel alanda alnan önlemler deerlendirmitir. Tekke, zaviye ve medreselerde Sünniliin etkinletirilmesi, ehlibeyit sevgisinin yerleti- rilmesi için Balm Sultan tarafndan Bektailik; devlet adamlar ve elit çevrede Mevlevilik tarikatlarnn yaplandrlmas üzerinde durulmutur. Küçükda, Os- manl Devleti’nin tekke, zaviye ve medreseleri Safevi Tarikat’nn etkisinden uzak tutmak için farkl fikir ve düüncelerin tartlmaz olduu; bu sebeple de Osman- l’da bilim ve düüncede duraklama ve gerilemenin balad gibi çok önemli tes- pitlerde de bulunmutur (s.143-147).
Yusuf Küçükda, bilimsel makalelerden oluan bu eserinde, imdiye kadar üzerinde durulmam Türkiye’deki Alevilikle ilgili birçok sorunun cevabn dö- nemin kaynak ve belgelerinden yararlanarak ortaya koymutur. Ayn zamanda
yeni bilimsel tespit ve deerlendirmeler ile Alevilie farkl bir bak açs kazan- drmtr.
