Ankara’da Seçilen Bazı Hastanelerde Afet Yönetimine Đlişkin Mevcut Durum
Değerlendirilmesi
Pınar YALÇIN BALÇIK* Đpek BĐLGĐN DEMĐR**
Duygu ÜREK***
ÖZET
Bu araştırma, Ankara seçilen bazı hastanelerin afet yönetimine ilişkin mevcut durumlarının değerlendirilmesini ve hastaneler arasında karşılaştırmalar yaparak öneriler sunmayı amaçlayan tanımlayıcı tipte bir araştırmadır. Araştırmada, hastanelerin olağandışı durumlara karşı hazırlıklı olmak için ne tür planlar geliştirdikleri ve bu planlar doğrultusunda hangi gereklilikleri yerine getirip, hangi önlemleri aldıkları incelenerek önerilerde bulunulmaktadır.
Araştırmada, Hacımusalar (1996) tarafından yapılan “Felaketlerde Hastanelerin Organizasyonu ve Đzmir’deki Hastanelerin Durumu” başlıklı tezde kullanılan anketten yararlanılarak oluşturulan soru kâğıdı kullanılmıştır. Seçilen hastanelerde afet yönetiminden sorumlu olan yönetici ile yüz yüze görüşmeler ile soru kağıtları doldurulmuştur.
Yapılan araştırma sonucunda; araştırma kapsamındaki tüm hastanelerin olası bir afet durumu için oluşturdukları bir afet planının olduğu, bu planın kontrollerinin düzenli olarak yapıldığı, hastanedeki diğer tüm birimlerin bu plana ulaşımının kolay olduğu ve iş birliği yapılacak kuruluşların da belirlenmiş olduğu saptanmıştır. Öte yandan; afet durumunda kullanılacak kriz odasının planlanması, tahliye planında hastaların nakledilecekleri hastanelerin belirlenmesi, afet durumunda ilave ambulans temini ve afet esnasında iletişimin kesintisiz bir şekilde devam etmesi için yapılmış bir planın olması gibi çeşitli kriterlerin bazılarında hastanelerin eksikliklerinin olduğu ortaya çıkmıştır.
Hastaneler mülkiyet türlerine göre incelendiğinde, özel hastanelerin diğer hastanelere göre olası afetlere daha hazırlıklı olduğu saptanmıştır. Kamu hastaneleri ise; afet planlarındaki eksikliklerin giderilmesi yönünde çalışmalar yürüttüklerini belirtmişlerdir. Hastanelerin olası bir afetle başa çıkabilmesi için afet planlarındaki eksiklikler giderilerek afet yönetimine ilişkin faaliyetlerin etkin bir şekilde koordine edilmesi ve denetlenmesi gerektiği kanısına varılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Hastane, Afet Yönetimi, Afet Planı
Evaluation of the Current Status Regarding Disaster Management in Several Hospitals Selected in Ankara
ABSTRACT
This research possesses a definitive character for the purpose of the evaluation of the current status regarding disaster management in several hospitals selected in Ankara and submission of proposals upon comparisons among hospitals. In the research, the plans of hospitals against unexpected events and which requirements they had fulfilled and which measures they had taken in accordance with these plans are examined and relating proposals are submitted.
In this study, a questionaire form inspired by survey conducted in a thesis titled “Hospital Organization in Disasters and The Status of Hospitals in Izmir”(Hacımusalar,1996). Questionaires
*Dr. Hacettepe Üniversitesi, Đ.Đ.B.F. Sağlık Đdaresi Bölüm, pyalcin@hacettepe.edu.tr
**Arş. Gör. Hacettepe Üniversitesi, Đ.Đ.B.F. Sağlık Đdaresi Bölümü, ipekbilgin@ hacettepe.edu.tr
were completed with direct interviews held with disaster management administrators in selected hospitals.
The study concluded that all of sampled hospitals have emergency plans indicating the protocols of collaboration for probable disasters, plans which are maintained regularly, and easily accessible by their respective units. In contrast, some ommissions in terms of crisis office planning, patient evacuation target medical institutions identification, additional ambulance requisitioning for support, and non-disruptable communication facilities criteria have also been determined by this study.
When the hospitals are examined on the basis of ownership types, it was observed that private hospitals were more prepared. State hospitals have indicated conduct of continued effort to alleviate the deficits in disaster planning. It was concluded in this study that the deficits in all disaster plans ought to be removed at the earliest possible time and all medical institutions ought to be coordinated and audited effectively in terms of disaster management against potential events.
Key Words: Hospital, Disaster Management, Disaster Plan
I. GĐRĐŞ
Afetler, beklenmedik zamanlarda meydana gelen ve bir anda hayatın işleyişini ve dolayısıyla sağlık hizmeti sunumunu çok ciddi boyutlarda etkileyen olağandışı durumlardır.
Bu durumlara zamanında ve etkili cevap verebilmek için sağlık hizmeti sunucularının, sağlık hizmeti tüketicilerinin ve diğer bireylerin afetlere hazırlıklı olmaları son derece önem arz etmektedir.
Afet gibi olağanüstü durumlarda sağlık kurumlarından hizmet talep eden kişi sayısında artış olmakta ve hizmetlerin öncelikleri değişmektedir. Afet döneminde, kaynakların etkili kullanılamaması ve hatta yok olması bile söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle kriz anlarında kaynakları etkili kullanarak oluşacak talebi karşılamak, meydana gelecek zararlardan en az şekilde etkilenmek, gerekli hizmeti etkili bir şekilde sunabilmek ve panik ortamının oluşmasını engellemek için afetlerin yönetilmesi gerekmektedir.
Sağlık kurumlarında afet yönetiminin temel amacı; sağlık hizmeti tüketicilerinin, çalışanlarının, diğer bireylerin ve dolayısıyla tüm toplumun bu felaketlerden asgari düzeyde etkilenmesini sağlayarak kayıpların minimize edilmesidir.
Bu araştırmada, Ankara’da seçilen bazı hastanelerin afet yönetimine ilişkin mevcut durumlarının değerlendirilmesi ve bu hastaneler arasında karşılaştırmalar yaparak öneriler sunulması amaçlanmaktadır.
II. GENEL BĐLGĐLER
Afet; fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, günlük yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen, etkilenen topluluğun kendi imkân ve kaynaklarıyla üstesinden gelemeyeceği doğal, teknolojik veya insan kökenli olaylar ve bunların doğurduğu sonuçlardır. Afeti değişik şekillerde tanımlamak mümkün olsa da bu tanım, Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilmiş ve en yaygın kullanıma sahip olan “afet”
tanımıdır (T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı 2011).
Bir olayın afete neden olabilmesi için toplumlar ve yerleşim birimleri üzerinde kayıplar meydana getirmesi veya insan faaliyetlerini bozarak ya da kesintiye uğratarak bir yerleşme birimini etkilemesi ve yerel yönetimlerin bununla baş edememesi gerekmektedir. Başka bir deyişle afet, bir olayın kendisi değil; bazen beklenen bazen de aniden doğurduğu sonuçtur.
Afeti aşağıdaki formüller ile de ifade etmek mümkündür (Kadıoğlu 2011):
Afet = Đhtiyaç > Kaynaklar
Afet = Gereken Müdahale > Yapılan Müdahale
Afet veya felaketin büyüklüğü genel olarak olayın meydana getirdiği can kayıpları, yaralanmalar, yapısal hasarlar ve yol açtığı ekonomik kayıplarla ölçülmektedir. Bu kayıplar içerisinde en önemlisi insan canı olduğu için afetin büyüklüğünü yol açtığı can kaybı ve yaralanmaların derecesi ile değerlendirme eğilimi bulunmaktadır (Bozkırlı 2004). Afetlerin yaralı sayısına göre sınıflandırılması şu şekilde olmaktadır (Satılmışoğlu 2001):
• Basit-Hafif Afet: En az 25 kişinin yaralandığı ve 10 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afetlerdir.
• Orta Derecedeki Afet: En az 100 kişinin yaralandığı ve 50 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afetlerdir.
• Büyük Afet: En az 1000 kişinin yaralandığı veya 250 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afet türüdür.
Afetler ayrıca genel olarak doğal afetler, insanların sebep olduğu afetler ve teknolojik felaketler ile ulusal güvenlikle ilgili afetler olarak da üç grupta incelenmektedir (Christie, Levary 1998)
Afet yönetimi hakkındaki literatür giderek genişlemekte ve bu konuda birçok bilimsel makale yazılmaktadır. Literatüre genel olarak bakıldığında, bilim insanlarının afet konusunda farklı teorik dayanakları olduğu ve farklı çerçeveleri tartıştıkları görülmektedir.
Bu nedenle afet yönetiminin tanımı hakkında ortak bir sonuca ulaşılamamıştır. Ancak mevcut bilgiler ışığında afet yönetimi; bütün seviyelerde felaketin çeşitli aşamalarına ilişkin olan politika ve yönetsel kararlar yapısı, operasyonel aktiviteler, aktörler ve teknolojiler olarak tanımlanabilmektedir (Lettieri et al. 2009).
Afet yönetimi; tüm acil insani ihtiyaçlarla başa çıkmak için felaketlerin etkisini azaltmak amacıyla özellikle hazırlık, müdahale ve iyileştirme aşamalarında kaynakların, sorumlulukların yönetim ve organizasyonu olarak tanımlanmaktadır. Kapsamlı bir afet yönetimi; zararları azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme olmak üzere dört farklı bileşenden oluşmaktadır (Coppola 2011):
1. Zararları Azaltma: Bu bileşen bir afet olasılığını ve sonuçlarını azaltmayı ya da söz konusu olasılığı ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Zararları azaltma, toplumu etkileyen tehlike olasılığını ve bu tehlikenin etkilerini daha aza indirmek için uygulanabilecek müdahaleler aramaktadır.
2. Hazırlık: Bir afetten etkilenebilecek veya bu afetten etkileneceklere yardım edebilecek insanların hayatta kalma şanslarını artırmak ve maddi ya da diğer kayıplarını azaltmak için gerekli olan araç gereç donanımının sağlanmasını içermektedir. Hazırlık aşaması;
uyarı sistemlerinin gelişimi ve düzenli test edilmesini, potansiyel can kaybı ve fiziksel zararı minimize etmek için afet alarmı süresince alınacak önlemleri ve tahliye planlarını içermektedir. Aynı zamanda bir sonraki felaketi tatbik edebilmek için;
yetkililerin, risk altındaki nüfusun ve müdahale takımlarının eğitim ve öğretimini;
politikaların, standartların, örgütsel düzenlemelerin ve operasyonel planların oluşturulmasını da kapsamaktadır (Kent 2004).
3. Müdahale: Ortaya çıkan ya da çıkmakta olan felaketlerin etkilerini azaltmak ve mali kayıpları önlemek amacıyla harekete geçmeyi içermektedir. Uluslararası afet yönetiminde yaygın olarak kullanılan bir terim olan kurtarma, müdahalenin önemli bir tamamlayıcısıdır.
4. Đyileştirme: Afet sonucunda ortaya çıkan etkilere maruz kalan kişilerin hayatlarını normale döndürme çabalarını içermektedir. Đyileştirme aşaması genellikle ilk müdahalenin sonlanmasından sonra başlamakta ve ondan sonra aylarca hatta yıllarca devam edebilmektedir.
Sonuç olarak; afet yönetimi belirgin bir şekilde sona ermeyecek, sürekli devam eden ve yenilenen bir süreçtir (Lettieri et al. 2009).
III. HASTANELERDE AFET YÖNETĐMĐ
Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılabilmesi için, afet öncesi, afet sırası ve afet sonrasında yapılması gereken teknik, yönetsel ve yasal çalışmaları belirleyen ve uygulamaya aktaran, bir olayla karşılaşıldığında etkili bir uygulama yapabilmeyi sağlayabilen ve her olaydan elde edilen deneyimlerin ışığında mevcut sistemi geliştiren bir yönetim yaklaşımı ve uzmanlık alanıdır (Akdağ 2002).
Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucunu doğuran olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilmesi ve afetten etkilenen topluluklar için daha güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturulabilmesi için toplumca yapılması gereken topyekün bir mücadele sürecini ifade etmektedir. Başka bir deyişle, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla, afet öncesi, sırası ve sonrasında alınması gereken önlemler ve yapılması gereken çalışmaların planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi ve etkin olarak uygulanabilmesi için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla, imkân ve kaynaklarının belirlenen stratejik hedefler ve öncelikler doğrultusunda kullanılmasını gerektiren çok yönlü, çok disiplinli ve çok aktörlü bir yönetim süreci olarak da tanımlanabilmektedir. Bu süreç içerisinde, zarar azaltma, hazırlık, müdahale, iyileştirme ve yeniden inşa gibi ana aşamalara ayrılabilen faaliyetler süreklidir. Bir önceki aşamada yapılanların başarısı bir sonraki aşamada yapılacak faaliyetlerin başarısını etkilemektedir. Bu süreç bir çember veya iç içe geçmiş halkalarla gösterilmektedir ve “Afet Yönetim Döngüsü veya Zinciri” olarak adlandırılmaktadır. Bu nedenle “Bütünleşik veya Entegre Afet Yönetimi” terimleri de kullanılmaktadır (ĐL-SAP-a).
Hastaneler afet sırasında ve sonrasında insanlara sağlık hizmeti vermede temel bir rol oynamaktadır. Bu yüzden hizmetleri zamanında ve kesintisiz sunmak için kendi planlama ve hazırlıklarını yapmaları gerekmektedir (Kavari, Mobaraki 2012). Afet sırasında süratle olaya müdahale eden, belirli bir sistem içerisinde olaya yaklaşan kişilerin görevlerinin çok iyi tanımlandığı, düzenli kayıtların tutulduğu ve her alanda ortak dilin kullanıldığı afetle mücadele sistemi “hastane afet planı” olarak tanımlanmaktadır (Rodoplu, Ersoy 2001).
Afet planının amacı; acil müdahale sistemlerinin gelişimi, personel eğitimi ve gerekli donanımın satın alınması aracılığıyla hastanelerin o anki mevcut hastaları için bakımı sürdürebilmesi, personelini koruyabilmesi ve afet nedeniyle ortaya çıkan ihtiyaçlara cevap verebilmesi için hazırlıklı olmalarını sağlamaktır (Mehta 2006). Afetlerin ekonomik maliyetleri çok büyüktür ve bu olaylarda hazırlıksız olmanın sosyal, duygusal yansımaları ölçülememektedir (Jarrell et al. 2001). Afet yönetim planının amacı, yaralanmalardan kaçınarak ya da onları minimize ederek yönetimin zaman baskısı altında kalitatif kararlar vermesine olanak sağlamaktır (Seyedin et al. 2011).
Bir afet planının taşıması gereken özellikler şunlardır (Aytekin 2003):
• Uygun kişiler plandaki uygun pozisyona getirilmeli ve yönetimsel zincire tam uygunluk sağlamalıdır.
• Afet planı her türlü olasılığa uyarlanabilen esnek yapıda olmalıdır.
• Plan sistematik olmalıdır ve tanımlanmış sorumluluklar, net görevler içermelidir.
• Afet yönetim sistemi tüm çalışanlar tarafından kavranmalı, herkesin bir sorumluluğu olduğu gibi her çalışanın kime karşı sorumlu olduğu bilinmelidir.
• Her pozisyonun yedeği/yedekleri belirlenmelidir.
• Hastane afet yönetim sistemi, hastane dışı kurumları ve toplumun beklentilerini karşılamalıdır.
• Kayıt ve belgeye önem verilmeli, olası felaket anında bile hızlı kayıt yöntemleriyle her ayrıntı belgelenmelidir.
Hastane afet hazırlığı yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde önemlidir (Mehta 2006).
Hastaneler her an karşılaşabilecekleri olası bir krizi yönetmek için hazırlıklı olmak zorundadır. Afet planları hastanelerin bir doğal afet, kitlesel ölümler ya da bir terörist saldırısı nedeniyle ortaya çıkan herhangi bir büyük olayı yönetebilmesi için tasarlanmaktadır.
Afet planlarının etkili bir şekilde çalışması için çok sayıda sağlık personeline ihtiyaç duyulmaktadır (Burstein 2006). Hastane çalışanlarının afet öncesinde, afet sırasında ve afet sonrasında yeterli sağlık bakım hizmeti sağlamak amacıyla profesyonel becerilerini artırmaları gerekmektedir (Hsu 2004).
Hastane afet planlarının etkili olabilmesi için hastane personelinin özellikle kendi görev ve sorumlulukları konusunda derinlemesine bilgi sahibi olması beklenmektedir. Bu yüzden afet eğitimi hastanelerin afete hazırlıkları aşamasında son derece önem arz etmektedir (Bistaraki et al. 2011). Kilit hastane personeli acil bir durum esnasında kaynakları ve personeli yönetmek için organize edilmiş bir prosedür olan resmi olay komuta sistemini uygulamak için eğitilmelidir. Hastaneler ayrıca yeterli sayıda tehlikeli maddelerden koruyucu kıyafet, negatif basınç izolasyon odaları ve dekontaminasyon ekipmanları kullanıma hazır vaziyette bulundurmalıdır. Bir hastanenin acil eylem planının bu konuları ele alıp almadığı değerlendirilmek zorundadır (Mehta 2006).
Afet meydana geldiği zaman hastanelerde karmaşa ve kaosla karşılaşılması çok yaygın bir durumdur. Doğru organize edilmiş ve önceden planlanmış aktivitelerin hızlıca gerçekleştirildiği etkili bir yönetim sistemi afetin negatif sonuçlarını minimize etmekte ve sınırlı insan kaynakları dengeli bir şekilde kullanılarak tıbbi hizmetlerin maksimum etkililiği başarılabilmektedir (Moghaddam et al. 2005; Sztajnkrycer 2004; Zadeh et al. 2003). Afetler sırasında tıbbi kurumlar özellikle hastaneler insanlara sağlık hizmeti vermede temel rol oynamaktadır. Hazırlık ve planlama olmadan bu hayati hizmetleri zamanında vermek hiç kolay değildir. Bu nedenle hastaneler afet durumlarında özel bir konuma sahiptir. Bunun sebepleri şu şekilde sıralanabilmektedir (Kavari, Mobaraki 2012):
• Hastanelerin afet durumlarında hastalara veya kurtulanlara acil hizmet sunması, hayatlarını kurtarmak için zamanında, kaliteli ve yeterli hizmet verebilmesi çok önemlidir.
• Hastanelerde birçok farklı grup insan vardır ve bu farklı hastalar bebek ve çocuklardan yaşlılara kadar değişik yaş gruplarında olmaktadır. Bu kişilerin çoğu, afetlerde oldukça savunmasızdır. Öte yandan doktor ve hemşireler gibi bazı kilit personelin hizmeti kurtarılanlar ve kayıplar için hayati önem taşımaktadır.
• Hastaneler; mr, tomografi gibi pahalı araç ve gereçlere sahiptir.
Afet durumunda alışılmışın çok üstünde yaralıyla karşılaşacak olan hastane teorik ve pratik olarak bu duruma hazırlanmalıdır. Bu düzenlemenin olağanüstü durumdan önce yapılacak planlama, olağanüstü durum haberi alındığında yapılacak işler ve hastaneye
yaralılar gelmeye başladığında uygulanacak işlemler olmak üzere üç aşaması bulunmaktadır (Göksoy 2000):
Olağanüstü durumdan önce yapılacak planlama: Olağanüstü durum ile karşılaşmadan önce, hastane yönetimi tarafından planlama ve uygulamadan sorumlu bir ekip oluşturulur.
Yöneticisi veya başkanı, ya sağlık kurumunun en üst yöneticisi ya da onun tayin ettiği bir yetkili olmalıdır (Göksoy 2000). Bu ekipte; yönetim, tıbbi bakım, hemşirelik hizmetleri, acil servis, eczane, teknik hizmetler, güvenlik, iletişim, halkla ilişkiler, laboratuvar, tıbbi dokümantasyon birim temsilcileri yer almalıdır. Ekip öncelikle hastane kapasitesini, olası sorunları ve potansiyel sorunlu bölgeleri değerlendirmelidir. Eldeki insan gücünü ve malzeme miktarını, niteliğini ve stokların durumunu belirlemelidir. Hastaneyi etkileyebilecek olası olağandışı durumların neler olabileceği ve ne düzeyde sorunlar oluşabileceğini belirlemelidir. Bütün nedenler göz önüne alınarak her bir nedene yönelik olasılıklar ayrı ayrı hesaplanmalıdır. Değerlendirmeler sonrası hazırlık planları yapılmalı ve her hastanenin yazılı hazırlık planları olmalıdır. Ancak planlama sürecinin yazılı plandan daha önemli olduğu göz ardı edilmemelidir. Yazılı bir planın olması; bu planın kullanıldığını, herkes tarafından bilindiğini ve hastane geneline yayıldığını göstermemektedir. Yazılı plan yapıldıktan sonra masa başı ve hizmet içi tatbikatlarla işleyip işlemediği de sınanmalıdır. Bu şekilde planlama, tatbikat ve yeniden yazma döngüsü sürekli tekrarlanarak ideal plana ulaşılmaya çalışılmalıdır. Plan hazırlanırken iç ve dış olağandışı durumlara yönelik ayrı ayrı planlamalar yapılmalıdır. Đç olağandışı durum planında kişilerin yaralanmasını önlemek, zararı sınırlamak ve olabildiğince erken normal işlevlere dönebilmek amaçlanırken; dış olağandışı durumlarda hastalara gerekli ve yeterli sağlık hizmeti sunabilmek hedeflenmelidir (Uçku, Okuyan 2001).
Olağanüstü durum haberi alındığında yapılacak işler: Olağanüstü durum başkanı veya temsilcisi ya da hastanede nöbetçi sorumlu hekim daha önce planlanmış ve düzenlenmiş bir dizi önlemler alır. Bu önlemler şunlardır (Göksoy 2000):
• Çağrı: Afetin büyüklüğüne, ağırlığına göre üç kademede çağrı yapılır. Đlk kademede hastanedeki personel uyarılır. Đkinci kademede hastane dışından çağrılacak personel haberdar edilir. Üçüncü kademede herkes hastaneye çağrılır.
• Hastanenin boşaltılması: Yeteri kadar boş yatak temini için, gerekirse hastalar taburcu edilir veya acil dışı servislere nakledilir.
• Tedavi alanlarının hazırlanması: Mevcut durum yeterli olmayacağı için ihtiyaca göre değişik tedavi alanları hazırlanır.
• Güvenlik: Hastanenin içi ve dış güvenliği sağlanır.
• Geçici morg: Hastanenin mevcut morgu yetersiz kalabilir, soğuk, uygun ve güvenilir alanlar geçici morg için ayrılır.
• Kan, plazma ve aşı temini: Hastane içindeki veya dışındaki kan bankalarında kan stoklanır. Eczane ve depolarındaki plazma, tetanoz ve gazlı kangren aşı ve serumları gözden geçirilir.
• Gıda temini: Gerek hastalar, gerek hastane personeli için besin stoku yapılır.
• Ziyaretçilere bilgi verilmesi: Halkla ilişkiler bölümü tesis edilerek özellikle yaralı ve ölülerin kimlikleri konusunda doğru bilgi verilir.
• Basın-yayın: Gazete ve televizyonculara olay ve hastalar hakkında yeterli ve doğru bilgi verilmelidir.
Hastaneye yaralılar gelmeye başladığında uygulanacak işlemler: Daha önce hazırlanmış olağanüstü durum planına göre görevlendirilen ve çağrılan ekipler çalışmaya başlarlar. Hastaneye yaralılar gelmeye başladığında triaj, tedavi ekipleri ve diğer acil ve servis hastaları için süreçler başlatılır (Göksoy 2000). Gelişmekte olan ülkelerde hazırlıkların planlanması verilecek hizmetin etkililiğini ve verimliliğini artırırken, sadece kâğıt üzerinde ortaya çıkan ve çoğu zaman hiç tatbikatı olmayan bazı planlar da vardır (Kavari, Mobaraki 2012). Uluslararası bir akreditasyon kurumu olan JCAHO (The Joint Commission on the Accreditation of Healthcare Organizations) tarafından ABD’de akredite edilecek hastanelerden afet eylem planlarına sahip olmaları istenmektedir (JCAHO 2003). JCAHO, hastanelere kurumlarında yılda iki defa afet tatbikatı düzenlemeleri konusunda direktif vermektedir (JCAHO 2006). Öte yandan Hindistan’a ve çoğu diğer ülkeye bakıldığında bu gerekliliği düzenleyecek ve akredite edecek herhangi bir yasal yapı bulunmamaktadır (Mehta 2006). Yunan hükümeti ise, hastanelerden kendi acil yönetim planlarını ulusal plana göre geliştirmelerini istemektedir fakat her hastane planını test etmek ve personelini eğitmekten kendisi sorumludur (Bistaraki et al. 2011).
Deprem, sel gibi doğal olayların, teknolojik kazaların ve benzerlerinin afete dönüşmemesi için hazırlıklı olmak afetlere karşı toplumların en önemli güvencesidir. Türkiye’de 5902 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ve 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetlerde Alınacak Tedbirler konulu kanun ve bu kanun dayanak alınarak hazırlanan 12777 sayılı afetlere ilişkin acil yardım teşkilatı ve planlama esaslarına dair yönetmelik ilgili kurumları hazırlıklı olmakla sorumlu tutmaktadır. Ayrıca Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) tarafından hazırlanan ve resmi gazetede yayınlanan Ulusal Deprem Stratejisi ve Eylem Planında da il sağlık afet planları geliştirilmesi öngörülmüştür. Đl sağlık müdürlüklerince hazırlanacak il sağlık afet ve acil durum planlarının (ĐL-SAP) çerçevesi Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanmaktadır. ĐL- SAP uygulama yönergesi yurtiçinde meydana gelen afet ve acil durumlarda, il düzeyinde tıbbi kurtarma ve acil sağlık hizmetlerini yürütmek, afetlerde sunulacak sağlık hizmetlerinin, ilgili tüm taraflara işbirliği ve koordinasyon içinde yürütülebilmesi için gerekli organizasyonu sağlamak, afetlere ilişkin zarar azaltma ve hazırlık çalışmalarını, müdahele aşamasını, iyileştirme ve yeniden yapılanma çalışmalarını planlamak amacıyla hazırlanmıştır. Sağlık Bakanlığı adına afet çalışmaları Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Genel müdür bu görevi, Sağlık Bakanlığı Sağlık Afet Koordinasyon Merkezinden (SAKOM) yürütmektedir. Đllerde, afetlerde sağlık hizmetlerini yürütme ve koordine etme görevi Đl Sağlık Müdürlüklerindedir. ĐL-SAP’ların hazırlanmasından, Plan ve Hazırlama Komisyonu sorumludur. (ĐL-SAP-b).
IV. YÖNTEM
Bu araştırma, Ankara’da seçilen bazı hastanelerde afet yönetimine ilişkin mevcut durumun değerlendirilmesini ve hastaneler arasında karşılaştırmalar yaparak öneriler sunmayı amaçlayan tanımlayıcı tipte bir araştırmadır. Araştırmada, hastanelerin iç ve dış olağandışı durumlara karşı hazırlıklı olmak için ne tür planlar geliştirdikleri ve bu planlar doğrultusunda hangi önlemleri aldıkları incelenerek önerilerde bulunulmaktadır.
Bu çalışma kesitsel ve tanımlayıcı niteliktedir. Araştırma evrenini, Ankara merkez ilinde yer alan devlet, üniversite ve özel hastaneler oluşturmaktadır. Araştırma için örneklem seçilmemiş, araştırmaya katılmayı kabul eden 7 hastanede araştırma yapılmıştır. Bu
araştırma, 1 Mart 2013 – 1 Mayıs 2013 tarihleri arasında yüz yüze görüşme yöntemiyle yapılmıştır. Çalışma kapsamında görüşülen hastaneler şunlardır:
• Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri (H.Ü.H.)
• Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi (A.N.H.)
• Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi (A.E.A.H.)
• Türkiye Yüksek Đhtisas Hastanesi (T.Y.Đ.H.)
• Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi (Z.T.B.H.)
• Özel Medicana International Ankara Hastanesi (Ö.M.I.A.H.)
• Lokman Hekim Etlik Hastanesi (L.H.E.H.)
Araştırmada, 9 Eylül Üniversitesi Đşletme Anabilim Dalı’nda Serhat Hacımusalar tarafından 1996 yılında yapılan “Felaketlerde Hastanelerin Organizasyonu ve Đzmir’deki Hastanelerin Durumu” başlıklı tezde kullanılan anketten yararlanılarak oluşturulan bir soru kâğıdı kullanılmıştır. Soru kâğıdında hastane afet planlaması, tahliye planı, acil servis planı, ambulans, güvenlik, iletişim, eczane, yemek hizmetleri, jeneratör, kimyasal ve radyoaktif kazalar ve morg başlıkları altında toplam 30 adet soru bulunmaktadır. Anketteki sorular hastanede afet yönetimine ilişkin olması gerekenlerin varlığını incelemektedir. Çalışmada Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri’nde Đlk Yardım ve Afet Birimi uzmanlarıyla, Özel Medicana International Ankara Hastanesi’nde Destek Hizmetleri Müdürü’yle, Lokman Hekim Etlik Hastanesi’nde Kalite Direktörü’yle ve diğer hastanelerde ise Sivil Savunma Uzmanları ile yüz yüze görüşme yapılarak soru formu doldurulmuştur.
V. BULGULAR
Elde edilen veriler doğrultusunda araştırma kapsamındaki hastanelerin karşılaştırmalı olarak incelenebileceği ortak tablolar oluşturulmuştur. Buna göre Tablo 1’de hastanelerin afetlere hazırlık durumlarının planlama kriterlerine göre karşılaştırılması yapılmaktadır. Bu tabloda çalışma kapsamındaki hastanelerin tümünde hastane afet planının olduğu ve afet planında yer alan görevlerle ilgili dağılımların ve tanımlamaların yapıldığı görülmektedir.
Tablo 1. Hastanelerin Afete Hazırlık Durumlarının Planlama Kriterine Göre Karşılaştırılması
Kriterler
H.Ü.H. A.N.H. T.Y.Đ.H Z.T.B.H. A.E.A.H . Ö.M.I.H L.H.E.H .
Hastanede afet planı varlığı + + + + + + +
Afet planındaki görev dağılımı ve görev tanımlamaları + + + + + + + Hastane afet planı yapılırken işbirliği yapılacak
kuruluşların varlığı
+ + + + + + +
Planın kontrolünün yapılma durumu + + + + + + +
Afet durumunda daha önceden saptanmış kriz odasının varlığı
+ + - + + + +
Kriz odasından birden çok telefonun varlığı + + - + + + + Kriz odasında başka iletişim araçlarının varlığı + + - + + + +
Kriz odasında afet planının varlığı + - - - + + +
Kriz odasında yedek aydınlatma araçlarının varlığı + - - - - + + Hastane afet planına diğer birimlerin kolay ulaşılabilirliği + + + + + + + Tablo 1’de görüldüğü üzere araştırma kapsamına alınan hastanelerin tümü afet planı yapılırken işbirliği yapılacak kuruluşları belirlemiştir. Örneğin; Türkiye Yüksek Đhtisas
Hastanesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve Ankara Fizik Tedavi Rehabilitasyon Eğitim ve Araştırma Hastanesi ile işbirliği içerisinde olduğunu belirtmiştir.
Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi ise olası bir afet anında Türk Silahlı Kuvvetleri, T.C.
Diyanet Đşleri Başkanlığı ve yakın çevresinde bulunan bir ilköğretim okulu ile işbirliği içinde olacağını ifade etmiştir. Bunun yanı sıra tüm hastaneler düzenli olarak afet planlarının kontrolünü yapmakta olduklarını ve afet planına diğer birimler tarafından kolay ulaşıldığını belirtmişlerdir.
Sağlık kurumlarında kriz odası afet yönetiminin en önemli parçasıdır. Olası bir afetin etkili bir şekilde yönetilmesi ve en az kayıpla atlatılabilmesi için koordineli ve tek merkezli bir çalışmaya ihtiyaç vardır. Yapılan görüşmeler sonucunda Türkiye Yüksek Đhtisas Hastanesi dışındaki tüm hastanelerin bir kriz odasına sahip olduğu, söz konusu bu kriz odalarında birden çok telefonun ve diğer iletişim araçlarının mevcut olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Kriz odasında birden çok telefon ve diğer iletişim araçlarının bulunması kriz anında en önemli ihtiyaç olan iletişimin daha iyi şartlarda yapılmasını sağlayacaktır.
Kriz odasının afet yönetiminin başlangıç noktası olması ve kriz takibinin buradan yapılacak olması hastanelerde belirlenen kriz odasında hastane afet planlarının ve yedek aydınlatma cihazlarının bulunmasını gerekli kılmaktadır. Kriz odasına sahip olduğunu ifade eden altı hastaneden dördünün kriz odasında hastane afet planının olduğu, üçünün ise kriz odasında yedek aydınlatma araçları bulundurduğu ifade edilmiştir. Tablo 2’de hastanelerin afete hazırlık durumlarının tahliye, acil servis, ambulans ve güvenlik kriterlerine göre karşılaştırılması yapılmaktadır.
Tablo 2. Hastanelerin Afete Hazırlık Durumlarının Tahliye, Acil Servis, Ambulans ve Güvenlik Kriterine Göre Karşılaştırılması
Kriterler
H.Ü.H. A.N.H. T.Y.Đ.H Z.T.B.H. A.E.A.H. Ö.M.I.A.H L.H.E.H.
Hastane tahliye etme planı varlığı + + + + + + + Tahliye planında ayaktan ve yatan hasta çıkış kapılarının
belirtilme durumu
+ + + + - + + Tahliye Planı
Tahliye planında nakledilecek hastanelerin belirtilme durumu
+ + + + - + + Acil servis triaj planının varlığı + + + + + + + Acil Servis
Planı Triaj planında hastanenin bölümlerinde ne yapılacağının belirtilme durumu
+ + + + + + + Hastanede yeterli ambulansın varlığı - - - + - + + Ambulans temini için yapılmış bir planın varlığı - - - + - + + Ambulans
Ambulanslarda detaylı şehir ve bölgesel haritaların varlığı
- - - + - + + Hastanede özel güvenlik biriminin varlığı + + + + + + + Güvenlik Hastanede yangın durumunda erken uyarı sisteminin
varlığı
+ + + + + + +
Tablo 2’de hastanelerde yaşanabilecek olası kriz durumlarına yönelik olarak araştırma kapsamındaki tüm hastanelerin hastane tahliye planlarının bulunduğu görülmektedir. Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi dışındaki tüm hastanelerin tahliye planında ayaktan ve yatan hasta çıkış kapıları ile hastaların nakledileceği hastanelerin belirtildiği ifade
edilmiştir. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi olası bir afetin hastanenin hangi bölgesinde meydana geleceğine göre çıkış kapılarının değişebileceğini ifade etmiştir.
Hastanelerin acil servis planları incelendiğinde araştırma kapsamına alınan tüm hastanelerin acil servis triaj planına sahip olduğu ve bu triaj planında hastanenin bölümlerinde neler yapılacağının açık bir şekilde belirtildiği görülmektedir.
Hastaneleri ambulans kriterine göre karşılaştırdığımızda Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Özel Medicana International Ankara Hastanesi ve Lokman Hekim Etlik Hastanesi’nin yeterli sayıda ambulansa sahip olduğu görülmektedir. Diğer hastaneler ise ambulans ihtiyacını 112 aracılığıyla karşıladıklarını ifade etmişlerdir. Yeterli ambulansa sahip olduğunu belirten bu üç hastane aynı zamanda ambulanslarında detaylı şehir ve bölgesel haritaların mevcut olduğunu da belirtmiştir. Güvenlik açısından bakıldığında ise araştırma kapsamına alınan tüm hastanelerde özel güvenlik birimlerinin ve yangın durumunda erken uyarı sistemlerinin olduğu belirlenmiştir.
Tablo 3’de araştırma kapsamındaki hastanelerin afete hazırlık durumları; iletişim, eczane ve yemek hizmetleri kriterlerine göre karşılaştırılmaktadır.
Tablo 3. Hastanelerin Afete Hazırlık Durumlarının Đletişim, Eczane ve Yemek Hizmetleri Kriterine Göre Karşılaştırılması
Kriterler
H.Ü.H. A.N.H. T.Y.Đ.H Z.T.B.H. A.E.A.H. Ö.M.I.A.H L.H.E.H.
Afetler için geliştirilen afet haberleşme planı varlığı - - + + - + + Đletişim Afet esnasında basınla ilişki kuracak halkla ilişkiler
uzmanının varlığı
+ + + + + + + Eczane Hastanede hayati öneme haiz ilaç stoğu varlığı + + + + - + + Yemek hizmetleri için bir afet planının varlığı + + + + + + + Yemek
Hizmetleri Afet esnasında yemek hizmetlerine yardım için anlaşma yapılan kuruluşun varlığı
+ + + + + + +
Tablo 3’e bakıldığında tüm hastanelerde afet esnasında basınla ilişki kuracak halkla ilişkiler uzmanının var olduğu görülmektedir. Ancak sadece Türkiye Yüksek Đhtisas Hastanesi, Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi; Özel Medicana International Ankara Hastanesi ve Lokman Hekim Etlik Hastanesi’nde bir afet haberleşme planı bulunmaktadır.
Hastaneler eczane kriterine göre karşılaştırıldığında Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi hayati öneme haiz ilaç stoğunun olmadığını belirtmektedir. Yemek hizmetleri açısından bakıldığında ise tüm hastanelerin yemek hizmetleri için bir afet planına sahip olduğu ve afet esnasında yemek hizmetlerine yardım için anlaşma yapılan kuruluşların var olduğu saptanmıştır. Olası afet durumunda verilecek yemek hizmetlerine ek olarak tüm hastanelerin su protokollerinin de bulunduğu ifade edilmiştir.
Tablo 4’te hastanelerin afete hazırlık durumlarının; jeneratör, kimyasal ve radyoaktif kazalar ile morg kriterlerine göre karşılaştırılması yapılmaktadır.
Tablo 4. Hastanelerin Afete Hazırlık Durumlarının Jeneratör, Kimyasal ve Radyoaktif Kazalar, Morg Kriterine Göre Karşılaştırılması
Kriterler
H.Ü.H. A.N.H. T.Y.Đ.H Z.T.B.H. A.E.A.H. Ö.M.I.A.H L.H.E.H.
Hastanede yedek jeneratörün varlığı + + + + + + + Jeneratör
Jeneratörlerin bakımının yapılma durumu + + + + + + + Kimyasal ve radyoaktif kazalar için sağlık planı
varlığı
- - + + + + + Kimyasal ve
Radyoaktif Kazalar Kimyasal ve radyoaktif kazalarda kullanılacak araç-gerecin varlığı
- - - + + + +
Morg Kitlesel ölümlere yol açan afetlerde geçici morg yerlerinin belirlenme durumu
+ - + + + + +
Elde edilen bulgulara göre araştırma yapılan hastanelerin tümü bünyelerinde yedek jeneratörün var olduğu ve jeneratörlerin bakımlarının düzenli olarak yapıldığı belirlenmiştir.
Hastaneler kimyasal ve radyoaktif kazalar kriteri açısından değerlendirildiğinde Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri ile Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi söz konusu bu kazalar için bir sağlık planının bulunmadığını ve bu kazalarda kullanılacak araç gerece sahip olmadığını belirtmektedir. Türkiye Yüksek Đhtisas Hastanesi ise kimyasal ve radyoaktif kazalar için bir sağlık planının var olduğunu belirtmesine rağmen bu kazalarda kullanılacak araç gerecinin olmadığını ifade etmektedir.
Kitlesel ölümlere yol açacak afetlerde mevcut hastane morglarının yetersiz duruma düşmesi nedeniyle ihtiyaç duyulacak geçici morg yerleri Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi dışındaki tüm hastanelerde belirlenmiştir.
VI. SONUÇ VE ÖNERĐLER
Yapılan araştırma sonucunda; araştırma kapsamındaki tüm hastanelerin olası bir afet durumu için oluşturdukları bir afet planının olduğu, bu planın kontrollerinin düzenli olarak yapıldığı, hastanedeki diğer tüm birimlerin bu plana ulaşımının kolay olduğu ve iş birliği yapılacak kuruluşların da belirlenmiş olduğu saptanmıştır. Öte yandan; afet durumunda kullanılacak kriz odasının planlanması, tahliye planında hastaların nakledilecekleri hastanelerin belirlenmesi, afet durumunda ilave ambulans temini ve afet esnasında iletişimin kesintisiz bir şekilde devam etmesi için yapılmış bir planın olması gibi çeşitli kriterlerin bazılarında hastanelerin eksikliklerinin olduğu ortaya çıkmıştır.
Hastaneler mülkiyet türlerine incelendiğinde, özel hastanelerin diğer hastanelere göre olası afetlere daha hazırlıklı olduğu saptanmıştır. Kamu hastaneleri ise; afet planlarındaki eksikliklerin giderilmesi yönünde çalışmalar yürüttüklerini belirtmişlerdir. Hastanelerin olası bir afetle başa çıkabilmesi için afet planlarındaki eksiklikler giderilerek afet yönetimine ilişkin faaliyetlerin etkin bir şekilde koordine edilmesi ve denetlenmesi gerektiği kanısına varılmıştır.
Sarp (2006) tarafından Ankara’da yapılan çalışmada da hastanelerin afet planlarının varlığı ve afete hazırlıklı olup olmadıkları araştırılmıştır. Araştırmaya göre, hastanelerin afet planlarının yeterli olmadığı ve afete yeteri kadar hazır olmadıkları belirtilmiştir. Türk Tabipler Birliği (2009) tarafından yapılan çalışmada ise hekimlerin çalıştıkları sağlık kuruluşunun olağandışı durumlardaki hazırlık düzeylerine yönelik değerlendirmeleri
incelenmiştir. Risk analizi, afet planı, afet planı eğitimi, afet planı tatbikatı, kitlesel yaralanma hazırlık planı alternatif muayene ve tedavi alanları ve tahliye planı ile ilgili hastanelerin yapmış olduğu çalışmalar araştırmaya katılan hekimler tarafından yeterli olarak bulunmadığı saptanmıştır. Top ve arkadaşları (2010) tarafından Türkiye genelinde yapılan çalışmada ise hastanelerin çoğunun yazılı afet planının olduğu ancak planın tatbikatının devlet hastanelerinin %63,5’inde, üniversite hastanelerinin %31,8’inde ve özel hastanelerin
%80’inde yapıldığı saptanmıştır. Vatan ve Salur (2010) tarafından Đzmir’de yapılan çalışmada hemşirelerin deprem afet planına ilişkin görüşleri incelenmiştir. Çalışmada hastanelerde afet planı bulunmasına rağmen hastane kaynaklarının olası bir deprem durumu için yeterliliği ve hastanenin depreme dayanıklılığı konusunda tereddütler olduğu saptanmıştır.
Hastanelerin afet yönetiminde başarılı olabilmesi için afetle başa çıkma konusunda hastanedeki tüm personele eğitimler verilmelidir. Olası kriz durumlarının daha koordineli, daha etkin ve daha az kayıpla atlatılmasını sağlamak için sağlık kurumları diğer kuruluşlarla işbirliği ve sürekli bilgi paylaşımı içerisinde olmalıdır.
Hastane afet planları hazırlanırken, hastanelerde tehlike ve risk analizi yapılmalı, bunun sonucuna göre zarar azaltma çalışmaları da göz önünde bulundurulmalıdır. Yapısal hasar ve yıkımların hastanenin faaliyetini devam ettirmesini engelleyeceği bilinen bir gerçektir.
Ancak yapısal olmayan hasarlarda hastanenin hizmet verememesine neden olabilmektedir.
Bu nedenle hastanelerde yapısal olmayan tehlikelerin azaltılmasına (YOTA) yönelik bazı tedbirlerin de alınması gerekmektedir. Ayrıca, hastane yönetimlerinin, hastane afet planı hazırlarken reaktif yaklaşım yerine (olay sonrası yapılacak faaliyetler), proaktif olarak olay gerçekleşmeden tehlike ve risk analizi yapmaları gerekmektedir.
Sonuç olarak; sağlık kurumlarının afetleri etkin bir şekilde yönetebilmesi için eğitim, deneyim, koordinasyon ve denetim şarttır. Ayrıca hazırlanan afet planlarının düzenli aralıklarla gözden geçirilmesi gerekmektedir çünkü değişen çevresel koşullar ve gelişen teknoloji hastanelerin afet planlarını güncel tutmalarını gerekli kılmaktadır. Tüm bunlar göz önüne alındığında; gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de hem hastane hem de ülke düzeyinde yapılan afet planlarının düzenli aralıklarla gözden geçirilmesi ve yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
KAYNAKLAR
1. Akdağ S.E. (2002) Mali Yapı ve Denetim Boyutlarıyla Afet Yönetimi. Sayıştay Başkanlığı, Ankara.
2. Aytekin T. (2003) Đstanbul Büyükşehir Belediyesi Sınırları Đçinde Yer Alan Hastanelerde Afet Yönetimine Đlişkin Mevcut Durum Değerlendirmesi. Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Sağlık Kurumları Yöneticiliği Programı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul.
3. Bistaraki A., Waddington K. and Galanis P. (2011) The Effectiveness of A Disaster Training Program for Healthcare Workers in Greece. International Nursing Review 58: 341-346.
4. Bozkırlı K. (2004) Afet ve Felaketlerde Hastane Hizmetlerinin Yönetimi: Bir Alan Çalışması. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara.
5. Burstein J.L. (2006) The Myths of Disaster Education. Annals of Emergency Medicine 47(1): 50-52.
6. Christie P. and Levary R. (1998) The Use of Simulation in Planning the Transportation of Patients to Hospitals Following A Disaster. Journal of Medical Systems 22(5):289-300.
7. Coppola D. (2011) Introduction to International Disaster Management.
Butterworth-Heinemann, Boston.
8. Göksoy E. (2000) Olağanüstü Durumlarda Sağlık Hizmeti ve Yönetimi. E. Göksoy ve F. Şirin (ed.) Kitle Yaralanmaları ve Afet Hekimliği. Đ.Ü. Cerrehpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Yayını, Đstanbul.
9. Hacımusalar S. (1996) Felaketlerde Hastanelerin Organizasyonu ve Đzmir’deki Hastanelerin Durumu. 9 Eylül Üniversitesi, Đşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
10. Hsu E.B. (2004) Effectiveness of Hospital Staff Mass-Casualty Incident Training Methods: A Systematic Literature Review. Prehospital and Disaster Medicine 19(3):191-199.
11. ĐL-SAP-a (2013) Đl Sağlık Afet ve Acil Durum Planı Hazırlama Kılavuzu, T.C.
Sağlık Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
12. ĐL-SAP-b (2013) Đl Sağlık Afet ve Acil Durum Planları Uygulama Yönergesi, T.C.
Sağlık Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Tarih: 27.08.2013, Ankara.
13. Jarrell J.D., Mayfield M., Rapaport E. and Landsea C. (2001) The Deadliest, Costliest and Most Intense United States Hurricanes from 1900 to 2000 (And Other Frequently Requested Hurricane Facts). NOAA Technical Memorandum NWS TPC-1, Miami.
14. JCAHO (2003) Comprehensive Accreditation Manuel for Hospitals: The Official Handbook. JC Resources: Oakbrook Terrace.
15. JCAHO (2006) Comprehensive Accreditation Manuel for Hospitals: The Official Handbook. JC Resources: Oakbrook Terrace.
16. Kadıoğlu M. (2011) Afet Yönetimi Beklenilmeyeni Beklemek, En Kötüsünü Yönetmek. T.C. Marmara Belediyeler Birliği Yayını, Đstanbul.
17. Kavari S.H. and Mobaraki H. (2012) Survey of Disaster Preparadness of Hospitals at Shiraz University of Medical Science, Iran. Journal of Society for Development in New Net Environment in B&H 6(6):1992-1998.
18. Kent R. (2004) Disaster Preparedness. Disaster Management Training Program.
United Nations Development Programme.
19. Lettieri E., Masella C. and Radaelli G. (2009) Disaster Management: Findings From A Systematic Review. Disaster Prevention and Management 18(2):117-136.
20. Mehta S. (2006) Disaster and Mass Casualty Management in a Hospital: How Well Are We Prepared? Journal of Post Graduate Medicine 52(2):89-90.
21. Moghaddam J.A., Nazhad S.A. and Naeini S.M. (2005) Study of Hospital Emergency Đncident Command System and How Execute. Journal of Military Medicine 7(2):167-175.
22. Revell S.M. and McCurry M.K. (2010) Postflood Disaster Management and the Home Health Nurse: Using Theory to Guide Practice. Journal of Community Health Nursing 27:126-136.
23. Rodoplu Ü. ve Ersoy G. (2001) Hastane Afet Planı. IV. Ulusal Sağlık ve Hastane Yönetimii Sempozyumu Bildiri Kitabı, Đstanbul.
24. Sarp N., Tengilimoğlu D. ve Bozkırlı K. (2006) Hastaneler Afete Hazır Mı? Ankara Uygulaması. Ulusal Afet Dergisi 1(1): 20-26.
25. Satılmışoğlu H. (2001) Kriz Yönetimi (Yalova Deneyimi). Afetlerde Sağlık Hizmetleri Yönetimi Kurs Notları, Ankara.
26. Seyedin H., Ryan J. and Keshtgar M. (2011) Disaster Management Planning for Health Organizations in a Developing Country. Journal of Urban Planning and Development 137(1):77-81.
27. Sztajnkrycer M. (2004) Hospital Preparedness: A Public Health Mandate Remain Sunder-Appreciated. Internet Journal of Rescue and Disaster Medicine 4(2):16-20.
28. T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (2011) Olağandışı Durumlarda Yaşamı Sürdürme, Đstanbul.
29. Top M., Gider Ö. ve Taş Y. (2010) An Investigation of Hospital Disaster Preparedness in Turkey. Journal of Homeland Security and Emergency Management 7(1): 1-19.
30. TTB (2009) Hekimlerin Çalıştıkları Yataklı Tedavi Kurumlarının Olağandışı Durumlara Yönelik Hazırlıklılığını Değerlendirmeleri Araştırması. Türk Tabipler Birliği Yayınları. Ankara.
31. Uçku R. ve Okuyan Z. (2001) Olağandışı Durumlarda Hastaneler. Toplum ve Hekim 16(4): 308-309.
32. Vatan F. ve Salur D. (2010) Yönetici HemşirelerinHastanelerdeki Deprem Afet Planları Konusundaki Görüşlerinin Đncelenmesi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 3(1): 32-44.
33. Zadeh H.I., Nia M.S. and Entezari V. (2003) Review the Threatment of Disaster Management: Review of the Bam Earthquake Experience. Journal of Military Medicine 5(4):259-268.
