Prof. Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ
TL1060 Hakas Türkçesi II Ders Notu: 5. Ders “Hakas Türkçesinde İyelik Kategorisi”, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 2021.
İyelik Kategorisi (Nfhnskos форма категориязы)
Nesnelerin kime ya da neye ait olduğunu gösterir. İyeliğin teklik (пwр санда) ve çoklukta (rdg cfylf) bulunan bir, iki ve üçüncü kişiye (gfcnfos| wrwyzw| mpwyzw cshfq) aitliği gösteren altı biçimi vardır.
Gwh cfylf 1. сырай -v| -sv| -wv 2. сырай -a| -sa| -wa 3. сырай -s| -w| -ps| -pw
Rdg cfylf 1. сырай -,sc| -,wc| -s,sc| -w,wc 2. сырай -afh| -ath| -safh| -wath 3. сырай -s| -w| -ps| -pw
gfkf wzt
Gwh cfylf 1. сырай gfkfv wztv
2. сырай gfkfa wzta
3. сырай gfkfps wztpw
Rdg cfylf 1. сырай gfkf,sc wzt,wc
2. сырай gfkfafh wztath
3. сырай gfkfps wztpw
İyelik ekleri ötümsüz ünsüz ile biten sözcüklere eklendiğinde sözcüğün son sesi ötümlüleşir: ат + ым > адым, сас +ым > сазым
cfosc fn
Gwh cfylf 4. сырай cfospsv flsv
5. сырай cfospsa flsa
6. сырай cfosps fls
Rdg cfylf 4. сырай cfosps,sc fls,sc 5. сырай cfospsafh flsafh
6. сырай cfosps fls
İyelik ekleri sonu –ğ, -g, -ñ sesleriyle biten sözcüklere geldiğinde, bu sesler iki ünlü arasında kalarak düşerler. Bu seslerden önceki ünlü geniş ise uzun /a:/ ya da /e:/, dar ise /i:/ ünlüsü ortaya çıkar.
nfo ceo cfa
Gwh cfylf 1. сырай nffv ceev cffv
2. сырай nffa ceea cffa
3. сырай nff cee cff
Rdg cfylf 1. сырай nff,sc cee,sc cff,sc 2. сырай nffafh ceeafh cffafh
3. сырай nff cee cff
gfkso cwkwu gekea
Gwh cfylf 1. сырай gfkbbv cwkbbv gekbbv 2. сырай gfkbba cwkbba gekbba
3. сырай gfkbb cwkbb gekbb
Rdg cfylf 1. сырай gfkbb,sc cwkbb,wc gekbb,sc 2. сырай gfkbbafh cwkbbath gekbbafh
3. сырай gfkbb cwkbb gekbb
Eğer sözcük /x/ ya da /k/ ünsüzü ile bitiyor ise iyelik ekleri eklendiğinde bu sesler ya ötümlüleşerek /ğ/ ya da /g/ seslerine dönüşürler ya da ötümlüleştikten sonra düşerler ve uzun ünlü oluşur.
Hakas gramerlerinde her iki biçim de kabul edilmiştir. Ayrıca çağdaş literatürde de her iki biçimde çekimlenişe de rastlamak mümkündür.
Sadece ötümlüleşme Sagay ağzı konuşurlarında yaygın olarak rastlanırken ünsüzün tamamen kaybolmasına Kaç ağzı konuşurlarında
daha çok rastlanır. /x/ ve /k/ ünsüzü ile biten tek heceli sözcüklere iyelik ekleri eklendiğinde düşme olmaz.
[fhf[ [fhf[ [epehe[ [epehe[
Gwh cfylf
1.сырай [fhfosv [fhffv [epeheosv [epehbbv
2. сырай [fhfosa [fhffa [epeheosa [epehbba 3. сырай [fhfos [fhff [epeheos [epehbb Rdg
cfylf
1. сырай [fhfos,sc [fhff,sc [epeheos,sc [epehbb,sc
2. сырай [fhfosafh [fhffafh [epeheosafh [epehbbafh 3. сырай [fhfos [fhff [epeheos [epehbb
rdytr rdytr rwh,wr rwh,wr
Gwh cfylf
1.сырай rdytuwv rdyttv rwh,wuwv rwh,bbv
2.сырай rdytuwa rdytta rwh,wuwa rwh,bba
3.сырай rdytuw rdytt rwh,wuw rwh,bb
Rdg cfylf
1.сырай rdytuw,wc rdytt,wc rwh,wuw,wc rwh,bb,wc
2.сырай rdytuwath rdyttath rwh,wuwath rwh,bbath 3.сырай rdytuw rdytt rwh,wuw rwh,bb
/k/, /x/, /f/, /ts/, /ş/ ünsüzleriyle biten Rusça sözcüklere iyelik eki eklendiğinde de ötümlüleşme olur: бак “su tankı” + ы > багы; плотник
“marangoz”+ w> плотнигw| альманах “yıllık”+s> альманағы| шкаф
“dolap”+ ы> шкавы телеграф “telgraf” +ы >телегравы; карандаш
“kurşunkalem” +ы> карандажы.
/x/ ile biten Rusça sözcüklere ekin daima kalın sıradan biçimi eklenir:
стих “şiir”+ ы> cnbos.
/ç/ (ч) ve /şç/ (щ) ile biten Rusça alıntı sözcüklere iyelik eki geldiğinde ötümlüleşme olmaz: плащ “yağmurluk”+ы > плащы трубач
“trompetçi”+ы> трубачы vb.
Rusça –ст ve –сть ses gruplarıyla biten sözcüklere iyelik eki eklendiğinde /t/ ya da /t’/ düşer: артист + w > fhnbpw; письменность+ ы>
письменнозы; промышленность + ы>промышленнозы vb.
Rusçada iki –сс ile biten sözükler iyelik eki aldığında ötümlüleşme olur:
класс “sınıf”+ы >клазы экспресс+ w >экспрезw.
Rusçadan alıntı –nk, -ng, -lk, -nd gibi ses gruplarıyla biten sözcükler iyelik eki aldığında her hangi bir değişme olmaksızın iyelik eki eklenir:
kjpeyu “slogan”+ s > kjpeyus; gjkr “alay”+ s > gjkrs ; cntyl
“kabin”+w > cntylw vb.
Hakas Türkçesindeki bazı sözcükler iyelik eki ile kalıplaşmış olarak kullanılır. Bu tür yapılara genellikle organ adlarında ve bazı görevli sözcüklerde rastlanır: bayw| f[cs| rdayw| fkys| rbcnw| mcnm vb.
Çokluk Biçimindeki Sözcüklere İyelik Ekinin Getirilişi
Çokluk biçimindeki sözcüklere de iyelik eki getirilir. Bu durumda birden fazla nesnenin bir kişiye ya da bir şeye ait olduğu belirtilmiş olur.
[jkkfh nfcnfh fnnfh
Gwh cfylf 1.сырай [jkkfhsv nfcnfhsv fnnfhsv 2.сырай [jkkfhsa nfcnfhsa fnnfhsa 3.сырай [jkkfhs nfcnfhs fnnfhs Rdg cfylf 1.сырай [jkkfhs,sc nfcnfhs,sc fnnfhs,sc
2.сырай [jkkfhsafh nfcnfhsafh fnnfhsafh 3.сырай [jkkfhs nfcnfhs fnnfhs Kaynaklar:
Korkmaz Z. (2002) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK
Хакасский язык. Морфология./Под ред. Карпова В.Г. - Учебное пособие (на хакасском языке) для студентов, обучающихся по специальности 021700.02-Филология (Хакасский язык и литература) – Абакан: Изд-во ХГУ им. Н.Ф. Катанова, 2004.
Патачакова Д.Ф. Хакас тiлi. I чардыoы. Лексика, фонетика, морфология: педагогическай училищее учебник. Пастаoызын сыхча
= Грамматика хакасского языка. Ч. I. Лексика, фонетика, морфология: Учебник для педагогического училища. Изд. 1-е. – Абакан: Хакас. кн. изд-во, 1955.
