KiTAPLARINDA TiMUR iMAJI
Abdiilkadir OZCAN*
Astl konuya girmeden once, meseleyi iyi bir temele oturtmak i9in son donem tarih yaz1c1hg1 ve tarih9ileri i.izerinde etkili olan ak1mlar i.izerinde durmakta yarar vard1r.
1839 ytlmda ilan edilen Gtilhane Hatt-1 Hi.imayunu ile ba~layan Tanzimat doneminde, sadece devlet mi.iesseseleri degil, her alanda, bu arada siyasi ve ki.ilti.irel sahalarda da onemli degi~meler ba~lad1. Daha Sultan II. Mahmud zamanmda (1808-1839) Avrupa'ya gonderilen gen9ler, orada, y1kllmakta olan Devlet-i Aliyye'nin kurtulu~u i9in de 9areler aramaya koyuldular ve genellikle 1789 Frans1z ihtilalinden soma ba~layan, 1rka dayah devlet kurma, yani milliyetyilik aknnlanndan etkilendiler.
Once ki.ilti.irel alanda ba~layan Ti.irkyi.ili.ik, XIX. yi.izyllm sonlanndan itibaren siyasi alanda da geli~meye ba~lad1. Bu geli~mede 1860'h ytllardan itibaren Rusya'nm Orta Asya'da yaytlmaya ba~lamasmm; ingiltere'nin Hindistan'1 i~gal etmesinin ve oteki islam i.ilkelerinin Avrupahlar'm hakimiyeti altma girmesinin de etkisi olmu~, bu hadiseler Osmanh kamu oyunda bi.iyi.ik tepkiler dogurmu~tur. Boylece Osmanh aydmlan gozlerini Orta Asya tarihine ve islam di.inyasma 9evirmi~lerdir. Baz1 Ti.irkistan ve Hive seyahatnameleri Osmanh Tiirk<;:esine <;:evrilirken, dbnernin onde gelen Tiirk<;:tilerinden Ali Suavi (b. 1878) de bu konuda baz1 yah~malar yapmi~tu.
Ozellikle 1908 'de ba~layan II. Me~rutiyet doneminde panttirkizm btiytik inki~af gostermi~, Rusya Ti.irklerinden Yusuf Ak<;:ura (6. 1935) gibi baz1 mi.inevverlerin Ti.irkiye'ye gelmesinden soma da bu geli~meler devam etmi~ti. Yusuf Ak9ura, "Osmanh Milleti" demekten 1srarla kaymm1~ ve islam birligi yerine, Asya k1tas1yla Dogu Avrupa'ya yay1lm1~ halde bulunan Tiirkler'in birle~melerini yegane kurtulu~ yolu olarak gormi.i~ti.ir.
Boylece bu donemde Said Halim Pa~a ve Nam1k Kemal gibi mi.inevverlerin temsil ettigi Osmanhc1hk i.ilki.isi.ini.in yanmda Ti.irkyiili.ik idealine dayanan bir
Abdlilkadir Ozcan
tarih anlay1~1 da ortaya c;:1krm~t1r. Bunda Avrupa'daki Hunlar'la, Mogollar'la ve Asya ile ilgili Tiirkoloji c;:ah~malan miiessir olmu~tur. Asll ad1 Constantin Borzecki olan Mustafa Celaleddin Pa~a, daha 1869'da istanbul'da ne~rettigi Les Turcs anciens et modernes (Eski ve c;.agda:; Turkler) adh Frans1zca eserinde, Ti.irkler'i batlllla~ma amacma ikna ic;:in Bat1 medeniyetini ortaya 91kanm~ olan kavirnlerle Ti.irkler'in aym kokenden geldigini ileri si.iriiyordu. Daha sonra Mustafa Kemal Atatiirk tarafmdan da benimsenen bu gorii~, Cumhuriyet doneminin bir si.ire resmi tarih tezini olu~turmu~ ve Giine~-Dil Teorisi'nin dogmasma sebep olmu~tur. Aym ylllarda Ali Suavi de Avrupa'da ne~retmeye ba~ladrg1 Ulum gazetesinde Ti.irkler'in eski bir medeniyetin temsilcisi olduklanm ve islam medeniyetine buyi.ik katklda bulunduklanm ispatlamaya c;:ah~1yordu.
Sultan II. Abdulhamid donemi kumandanlanndan olup, aym zamanda asker! mekteplerde muallimlik ve idarecilik yapan, tarih ogretimine yenilikler getiren Suleyman Pa~a (6. 1892), yine Batllr baz1 Turkologlara dayanarak islam oncesi Tiirk tarihini de ihtiva eden Tarih-i tilem admda umumi bir tarih kaleme
alm1~t1r. Suleyman Pa~a bu eserini, asker! okullarda Ti.irkler hakkmda yanh~ ve
y1k1c1 bilgiler ihtiva eden terci.imelerin okumnasmr dogru bulmad1g1 ic;:in yazm1~t1r.
II. Me~rutiyet doneminde ya~ayan ve Cumhuriyet'in ikinci yllmda olen
Ziya Gokalp'in (6. 1924) eserlerinde, Cumhuriyet doneminin tarih gorii~i.inun
Mustafa Celaleddin Pa~a' dan sonraki ugragmm izleri bulunabilir. Onlu Frans1z sosyologu Durkheim'in tesiriyle yola 91kan Gokalp, TUrk toplumunun problemlerine yeni ac;:1khklar getirmi~ ve Devlet-i Aliyye'deki ak1mlan
Turkle~mek, (:agda~la~mak, islamla~mak formi.iluyle uzla~tmnak istemi~tir. 0, islam oncesi Ti.irk devletlerini, Attila'y1, islam'm zuhurundan sonra ise Cengiz'i ve Timur'u hirer kahraman olarak gormi.i~ ve ele alm1~tlr.
Bu klsa giri~ten sonra, a~agrda Tanzimat sonrasr baz1 Turk tarihc;:ilerinin, XIV. yi.izyll sonlannda bi.iyi.ik bir devlet, Bat1hlar'm deyi~iyle son buyi.ik Bozk1r imparatorlugu'nu kuran Emir Timur'a bak1~lan ve onun icraatlanm
degerlendiri~leri hakkmda bilgiler verilmeye c;:ah~Ilacakt1r.
Tanzimat sonras1 Osmanh tarihc;:ilerinden olan Hekimba~1 Hayrullah Efendi (o. 1866), Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi adh 16 cuzden olu~an
eseriyle geleneksel ve nakilci tarih yaz1c1hgmdan aynhm~ ilk Osmanh tarihc;ilerindendir. Hayrullah Efendi her ne kadar Emir Timur'u "Timur-1 pur-~ur", "kadem-i ~urn sahibi" gibi sozlerle1 nitelese de, Ylldmm Bayezid'le mukayese ederken, Osmanh padi~ahmm, "huzuzat-1 nefsaniyyeye meyl u ragbeti cihetiyle ihti~amat-1 zaideye" sapt1g1m, "ta'azzum ve tevazu arasmda bir meslek-i
Hayrullah Efencli, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi, Istanbul, ts., V, 65, 66, 73. 62
ganbeye girdigini, ty~ ii i~rete ibtil:l ve inhimakinden na~i erkan-1 devleti kendisindennefret ettirdigini" belirtmekte, maglubiyetini ise manevi bir ceza gibi gormektedir2. Ankara Sava~t'ndan sonra Timur'a esir dii~en Bayezid'in, rakibi
tarafmdan ayakta kar~tlandtgmtnakleden Hayrullah Efendi, Timur'un Bayezid'e, "diinya ir;in gam r;ekme. Zira Huda-yt mi.ite'al hazretlerinin katmda diinyanm zerre kadar kadri olmadtgt, ktt'a-i kebire-i Asya'yt seninle bana vermesinden anla~thr ki, senin gozlerin sakat, benim ayaklanm topaldu" hitablill derceder. Hayrullah Efendi bazt tarilwilerin aksine Timur'un Bursa' daki Osmanh hazinesini yagmalamadtgtm, zira hazinenin daha once Emir Siileyman tarafmdan Edime'ye gotiiriildiigiinii de belirtir3. Cebbar, kahhar olarak niteledigi Timur'la ilgili olaylann, eski tarihc;iler tarafmdan abartrldtgt kanaatinde olan Hayrullah Efendi, onu Osmanh'ya kar~t Bizans imparatorunun kt~ktrtttgtm da one siirer4• Tarihc;iler tarafmdan pek iizerinde durulmayan bu husus, istanbul Fatihi II. Mehmed tarafmdan daha XV. yiizyrlda ifade edilmi~ti5. Hayrullah Efendi buna deli! olarak, Bizans'a yakla~ttgt halde Timur'un bu imparatorluga ili~memesini gostermekte, A vrupa yakasma gec;meyi~ini de bazt gizli anla~malara baglamaktadrr6. Ytldmm Bayezid'in Bizans imparatorundan fidye-i necat ir;in 90 bin altm talebini, imparatorun bazt oziirlerle savsaklamasmr ve ufak tefek bazt hediyelerle yetinmesini ve durumdan Timur'u haberdar etmesini, Osmanh Devleti'ne ytlhk vergisini odememesini, istanbul'daki cami ile islam mahkemesini ytkttrarak miisliiman mahallesi sakinlerini oldi.irtmesini de yine aym gerekc;e ile yorumlarnaya c;ah~tr. Hayrullah Efendi, Timur'un Anado1u'ya giri~inden Bizans'm karh <;tktrgmr ve bu imparatorlugun yanm asrr daha
ya~adrgmt, halbuki isteseydi Timur'un istanbul 'u ahp yagmalayabilecegini de sozlerine eklemekte, sonuc; olarak Timur'un ne bizim bazt tarihc;ilerin yazdtklan gibi cebbar ve gaddar, ne de <;:agatay ve Acem tarihc;ilerinin beyan ettikleri gibi kenm ve halim olmadtgmr, zira tarihc;ilerin baztsmm garazkar, bazrsrmn da dalkavuk oldugunu; Emir Timur'un ulemaya ragbetinin bir kadir~inashk oldugunu, kendisinin biiyiik bir asker! dehaya sahip bulundugunu da soylemekten kendini alamazsa da, sozlerini, "Ytldmm mahvoldu, Timur kaldrysa da, Osmanh Devleti payidar, Timurlu Devleti ise c;ok gec;meden parc;alandt" ~eklinde bitirmektedir.
Gec;en asnn en dikkate deger sentezci tarihc;ilerinden olan Mustafa Nuri Pa~a (6. 1890) Netayica 'l-vukuat adh eserinde, sadece siyasi olaylan
2
Aynz eser, V, 68, 69.
Aynz eser, V, 73. Aynz eser, V, 80.
Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hdn-1 San/. (trc. Karolidi), istanbul 1328, s. 24 vd. 6
Abdiilkadir Ozcan
nakletmekle yetimnemi~, hadiselerin sebep-sonu9 miinasebetleri iizerinde durmu~
ve aynca devletin idari, mali, askeri yaplSlna da temas etmi~tir. Mustafa Nuri
Pa~a, "kan dokiicii, tahripkar" olarak niteledigi Timur'un Anadolu'ya gelmesine
Y1ldmm Bayezid'in Anadolu beyliklerini siir'atle ortadan kald1rmasmm sebep
oldugunu, ancak onun bir bozk1r hiikiimdan oldugundan, denizi ge9emeyip Rumeli'ye el atamad1gm1 ve Bizans imparatorunun gonderdigi hediyelerle
yetindigini, Ylldmm'm ogullanndan (:elebi Mehmed'i damat edinmek istedigini,
fakat Osmanh ~ehzadesinin bir tuzak olabilecegi endi~esiyle onun davetine
gitmedigini, Timur'un Anadolu'yu kan~1khklar i9inde b1rakt1gmi ve ozellikle
Osmanh ~ehzadelerinin birbirleriyle k1yas1ya miicadele ettiklerini, istanbul'un
fethinin 52 yll geciktigini, $ah ismail'in de Timur'u omek alarak Anadolu'yu
Uskiidar'a kadar istila etmek istedigini belirtir. Daha sonra Mustafa Nuri Pa~a,
her ~erde bir hay1r bulundugu gerek9esiyle Timur hadisesinin de Osmanh Devletinin uyanmasma ve yenilenmesine yol ayt1gm1, boylece Ylldmm Bayezid
zamanmda siislenmeye, oyun ve eglenceye olan di.i~kiinliigiin online ge9ildigini
ilave eder. Yavuz Sultan Selim'in vezirlerinden Pfr1 Mehmed Pa~a tarafmdan
Timur'un cihangir olarak nitelendigini yazan Nuri Pa~a, Timur hadisesinin daha
sonraki ylllarda da unutulmad1gmi, Yavuz Sultan Selim'in Siivey~ Kanah'm a91p Hindi stan seferine 9ll<mak istedigini de belirtir 7 Ancak, 1514 'te (:ald1ran zaferini
miiteakip Tebriz'e girdiginde Yavuz'un, Timur'un torunlanndan Beditizzaman
Mirza'ya 90k saygll1 davrand1g1, kendisine giinde 1000 ak9e tahsisat ay1rtarak
istanbul'a getirttigi, hatta tahtma oturtacag1 va'dinde bulundugu burada hemen
hatirlatllmahd1r8• Bununla birlikte NeHiyicti'l-vukuat'm dordiincii cildini
ne~reden Mehmed Galib, bu cildin sonunda, baZI hususlarda ifrat edildigini,
ozellikle Timur'la Ylldmm arasmdaki sava~ta sert ifadeler kullanlldigm1 itiraf
etmi~ ve okuyuculardan itizarda bulunmu~tur9.
Yine ge9en asnn fikir ve devlet adamlanndan olan ve Osmanh
Tiirkiyesi'nde ilm1 Tiirkyiili.igiin kuruculanndan kabul edilen Alnned Vefik Pa~a
(o. 1891) Tiirkler'in tarihinin Osmanh'dan ibaret olmad1gmi, Osmanhlar'm
Btiytik Okyanus'a kadar biitiin Asya'ya dagllm1~ eski bir familyanm bat1 kolu
oldugunu belirtmi~, Ebiilgazi Bahad1r Han'm Secere-i Tiirkf'sini Osmanh
Turk9esi'ne 9evirmi~ ve aynca Lehr;e-i Osmanf ad1yla (:agatayca ag1rhkh
kelimeleri ihtiva eden bir liigat kitab1 haz1rlami~t1r. Rii~diyeler i9in ders kitab1
olarak yazd1g1 Fezleke-i Tarih-i Osmanf adh muhtasar eserinde Em!r Timur
Mustafa Nuri Pa!?a, Netayica'l-vukuat, istanbul1327, I, 22 vd.
ismail Hakkr Uzunr;;ar~rh, Osmanlz Tarihi, istanbul 1972, ll, 269. Mustafa Nuri Pa!?a, aym eser, IV, 121.
hakkmda gorii~ bildirmemi~, sadece Yildmm'm, esir di.i~i.ince Timur'dan riayet gordiigi.inii ve na';am Bursa'ya gonderttigini belirtmekle yetinmi~tir10.
Ge9en asnn en biiyiik tarih9isi kabul edilen, aym zamanda bi.iyi.ik bir islam hukuk9usu ve devlet adamt olan Ahmed Cevdet Pa~a (6. 1895) ise Tarih-i
Cevdet adtyla bilinen eserinde, "Ytldmm'm saltanatmm son zamanlannda ty~ ii
i~ret, ihti~am ve sefahet gibi, ilerlemeye mani haletler ortaya 91kttgmt, Timur'un da kalabahk bir orduyla Anadolu 'ya girerek Osmanh ordusunu maglup, padi~aht esir ettigini yazdtktan sonra, bun dan en 90k A vmpa devletlerinin sevindigini, hatta Fransa krahnm Timur'un zaferini tebrik ettigini, Timur'un da ona gonderdigi inektupta, "bizim ve sizin dii~manlanmzt muzmahil eyledim" dedigini
belirtmi~, mektubun suretini de vem1i~tir11•
Son donemin bi.iyi.ik dilcilerinden ve ansiklopedistlerinden Semseddin Sami Bey (o. 1904) KamusU'l-a'ltim adh altt ciltlik eserinde Emir Timur hakkmda, "diinyanm en biiyi.ik cihangirlerinden, fetihleriyle, zuliimleriyle iinlii, fetihleri alem-i islam i9in musibet olmu~, fakat ilme ve alimlere saygth, Semerkand't medreseler ve kiitiiphanelerle donatmt~, orfi kanunlan TUzUktit adt altmda
toplatmt~ ve otobiyografisi bulunan biri" ~eklinde ifadeler kullanmaktadtr12.
II. Abdiilhamid ve II. Me~mtiyet donemi sadrazamlanndan olup, aym zamanda Tarih-i Siyasl-1 Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adh eserin miiellifi olan Kamil Pa~a (o. 1913) Ytldmm'm saytca 90k iistiin olan Timur ordusuyla meydan muharebesine giri~ini ele~tinnekte, dag ve derbend cengleriyle onu usandtrma fikrinde bulunan VezirHizam (:andarh Ali Pa~a'yt ve devlet erkamm
dinlememekle itham etmektedir. Kamil Pa~a, Osmanh padi~ahmm Timur
tarafmdan hiirmetle kar~Ilandtgmt, beraberindeki Sehzade Musa'ya hil' at giydirdigini ve na'~mt Bursa'ya gondererek orada defuine miisaade ettigini yazmaktadtr. Kamil Pa~a aynca Emir Timur' dan, "iri ba~h, hilkaten ak sa9h, geni~ ahnh, vakur, kulaklanna inci takan, dogm sozlii, yalan ve dalkavuklugu sevmeyen, ulemaya saygth, ~uaradan ho~latmmyan, verdigi karardan domneyen, tek eglencesi satran9 olan casusluktan 90k iyi yararlanan biri olarak bahsetmektedir13.
Astl ilmi tarih yah~malannm, kiiltiirel ve siyasi Tiirkyiiliik hareketine bagh
olarak 1908 ytlmdan sonra ba~ladtgt soylenebilir. Muallim, gazeteci, romanct,
tenkit9i ve piyes yazan olan Mizanct Murad Bey (6. 1914), tarihle de me~gul olmu~ ve Tarih-i Ebiiltamk adh yedi citlik eserinde Osmanh tarihinin felsefesini
10
Ahmed Vefik Pa~a, Fezleke-i Tarih-i Osman/, istanbul, ts., s. 13. 11
Aluned Cevdet Pa~a, Tarih, istanbul 1309, I, 36, 347. 12
$emseddin Siimi, KamusU'l-a'lam, istanbul, II, 1726-1727.
13
Kiimil Pa~a, Tarih-i Siyasf-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, istanbul 1327, I, 43-45.
Abdlilkadir Ozcan
yapmaya yah~m1~ttr. Ancak o da ifrat-tefritlerden kurtulamam1~, Miikrirnin Halil
Yinan9 gibi Cumhuriyet donemi tarih9ilerinin biiyiik tenkitlerine maruz kalm1~tlr.
Mizanc1 Murad Bey, Emir Timur'la ilgili olarak ozetle ~unlan yazrm~t1r:
"Timurlenk cihanda misli goriilmemi~ bir istisna idi. Keyhusrev, iskender, Kayzer, Napolyon genel meziyetler baklmmdan onun yanmda kii9iik kahrd1. 0
ise her cihetten bir dahidir. Tahripte bazan Cengiz'i geride buakm1~t1r. Fakat
mesleginde fazilet, ulviyet ve ahlak-1 hasene vard1r. Hissiyatma maglfiben
matlfib-1 asllden inhiraf etmemi~tir. Karar verdigi ~eyi yapmaktan geri donmezdi.
Fiillerinde kuvve-i miifekkiresi hakim olmu~tur. Duygu ve meyillerine maglup
olmami~tir. En mekruh vah~etleri nasil bir sogukkanhhkla yaparsa, en biiyiik bir
ulvi i~i de aym tabii tav1r i9inde icra ederdi. Ag1r, ciddi, miitefekkir,
hakikatperver ve riyanm dii~mamyd1. Me~hed'e (Tus) girdiginde ilk ziyaret ettigi
mezar Ebu Muslim-i Horasanl'ninki olmu~tur. Halbuki orada imam Razi'nin,
Harun Re~id'in, Nizamtilmtilk'un, Nami.iddin Tusi'nin, Firdevsl'nin mezarlan
da vard1. Timur bu davram~1yla Ebfi Muslim' in fazilet ve hakikat namma yap1lan
vah~etleri ibahesini gostermek istemi~ gibidir. Ger9ekten vaktiyle Ebu Muslim,
91gmndan 91km1~ olan iimmetin i~lerini aslma dondiirme iddias1yla ytizbinlerce
cana k1ymaktan 9ekinmemi~ti. Timur'un eseri de fesat ile kirlenmi~ isHim
milletini kanla y1kamak, taze siirgiinleri ifsattan korumak idi. 0, kendisinin Allah
indinde makbul bir insanhk hizmeti yapt1gma inanmaktayd1. Emir Timur'u
Napolyon Bonapart'la klyaslayan Murad Bey, onun Fransa hiikiimdan kadar
idareci olamad1gm1 soylemekte, lakin iskender gibi sadece tahriblcir olarak da
gormemekte, 1slah edici olarak kabul etmektedir. c;unki fazahata k1h9 9ekerken ytizii daima fazilete donti.ktii. Ger9i faaliyetlerinin neticesi maksada gore hi9 bir
~ey hiikmiindedir, ancak bu netice de amacmm ulviyetini imha edemez. 0 tahta
91kmca, diinyada hi9 bir fatih ve miiessisin gostem1eye muvaffak olamad1g1 bir
faaliyet izhar etmi~ ve iilkesini hep biiyiitmii~tiir. Timur iilkesini Bat1 Asya'ya
dogru geni~letirken Osmanh Devleti'yle de kar~1 kar~1ya gelmi~tir. Hivbir kuvvet
ve azametin varhgm1 yekemeyen Emir Timur Osmanh Devleti'ne hemen hiicum
etmemi~tir. Baz1 tarihvilerin, onun Osmanh Devleti'nin kuvvetinden korktugu
yolundaki, ~eklindeki tevillerine katllmayan Mizanc1 Murad Bey, Timur'un
kendisini miicahid gordiigiinii, Osmanhlar'm da gaza ve cihadla me~gul
olduklanndan onlara dii~manhk yapmak istemedigini belirtmektedir. Murad Bey,
Yildmm Bayezid'in yerinde dedesi Orhan Bey veya oglu <::elebi Mehmed
bulunsayd1 iki devlet arasmda muhabbet ve dostluk miinasebetlerinin
kurulabilecegi kanaatini de izhar etmektedir. Zira Yildmm, Timur'u kendisinden
sogutmak ivin her ~eyi yapm1~t1r. Onun dii~manlanm himaye etmi~, eski Anadolu
beylerinin, babalarmdan miras kalan miilklerini gaspetmi~, Emir Timur
tarafmdan da cezalandmlm1~ttr". Murad Bey, Ylldmm'm, Timur'un mektubuna
bile adab-1 miinazaaya uygun cevap vermedigini de one siirerek ~artlan Osmanh
padi~ahmm haztrladtgt kanaatini belirtmi~tir14.
Askerl' rii~diye muallimlerinden Ali Cevad Bey (o. 1914) Miikemmel
Osmanlz Tarihi adh ders kitabmda, Ankara Sava~t'na Anadolu beyleri, Ahmed
Celayirl: ve Kara Yusufun sebep oldugunu, Emir Timur'un Yildmm'a son
derece iyi ve saygilt davrandtgmt ve teselli edici sozler soyledigini yazmaktadtr15.
Yine yakm donem tarihvilerinden Ahmed Re~id Bey Tarih-i Osmanf adh
eserinde Emir Timur hakkmda, goriinii~te ulemay1 seven, hti.rmet eden, elinden
tesbih dii~meyen, fakat ger9ekte kan doki.ici.i, ocak sondi.iren bir ~aki ve gaddar
sozlerini soylemekte ve ~akavetinin en a9Ik misali olarak da bi.iti.in mezalimini
memalik-i islamiyyede icra etmesini, gadrinin en bi.iyi.ik mlmunesi olarak da
mtisli.iman kellelerinden burclar ve hisarlar yapttrmasmi gostermektedir16•
Son Osmanh vak'antivisi olan Abdurralunan Seref (o. 1925) Fezleke-i
Tarih-i Devlet-i Osmaniyye adh ders kitabmda, bir yandan Timur'u "ktibera-i
zaleme-i ratihan"dan g6sterirken, Ytldmm Bayezid'i de "ya eyyi.ihe'l-kelbi'l-akOr
el-Mevsilm bi't-Timur" ~eklindeki hitabmdan dolayt zemmetmektedir. Aynca
Timur'un elvilerine Osmanh padi~ah1 nezdinde yapilan davrant~lan yersiz
bulmakta, bunlann sonucu olarak Timur'un Sivas, Sam, Bagdat gibi ~ehirlerde
tahribat yapttgmt ileri si.irmektedir. Y1ldmm Bayezid'in, devlet ricaline muhalefet
ederek sava~a girdigini ve kendisinin mi.itehevvir, magrur, ~ohret ve ihti~ama
dii~ki.in oldugunu soyleyen Abdurrahman Seref Bey, onun bu tutumunun
askerlere gev~eklik verdigini, hatta Kara Tatarlar'm bu sebepten Timur tarafma
geytigini de sayler. Miiellif devamla, Timur'un, esiri Yildmm'a 90k iyi davrandtgim, hatta saltanatmi iade edecegi va'dinde bulundugunu, ancak, Ankara
Sava~t'mn sonuylanm zikrederken, yine de saltanat-1 Osmaniyye gibi mticahid
bir devleti yaralamanm caiz olmad1gmt eklemekten kendini alamamaktad1r.
Timur'un deniz geyme adeti olmad1gmi da soyleyen Abdurrahman Seref, onun
yapt1g1 mi.isbet iki i~in Egridir Goli.i i9indeki ada kalesi ile izmir kalesini
zaptetmek oldugunu belirtmektedir. Sonuyta ise Devlet-i Aliyye'nin bu
maglubiyetten, en bi.iyi.ik bir galebe kadar yarar g6rdi.igi.inii, zira Ytldmm
Bayezid zamanmda devlet idaresine bozukluklar i9in uyanct bir darbe oldugunu
soyleyen Abdurralunan Seref de baz1 selefleri gibi her ~erde bir haytr vardtr
dtisturunu benimsemektedir 17•
14
Mizancr Murad, Tarih-i Ebillfaruk, istanbul 1325, I, 170 vd.
15
Ali Cevad Bey, Mukemmel Osmanlz Tarihi, istanbul 1317, s. 73-74.
16
Ahmed Re~id Bey, Tflrih-i Osman!, istanbul 1328, I, 48-49.
17
Abdurrahman ~eref, Fezleke-i Tflrih-i Devlet-i Osmaniyye, istanbul 1315, I, 98 vd.
Abdillkadir Ozcan
Ali Seycli Bey (6. 1933) idadi mektepleri (liseler) ivin yazdtgt Devlet-i
Osmaniyye Tarihi adh kitabmda, Timur'u zalimlikle nitelerken, ona hararet dolu mektuplar gondererek ulkesine tecaviizune sebep olan Osmanh padi~ahtm da
ele~tirmekten geri durmanu~ttr18.
Cumhuriyet donemi tarihvilerinin Emir Timur'a bakl~lan daha toleransh
ve yumu~akttr. Ord. Prof. ismail Hakkt Uzun<;;ar~th (o. 1977) Timur'un
Anadolu'ya gelip Osmanh Devleti'ni par<;;alamasmt, siyasetinin bir geregi olarak degerlendirmekte, fakat onu tedhi~vi ve te~kilatstz biri olarak nitelemektedir19.
Gunumuz tarihvilerinden Prof. Dr. Aydm Taneri ise, Timur ve ogullanmn, Osmanogullan'm Batt Anadolu'da basit bir soydan gelen uc beyi olarak
gorduklerini ve Cengiz soyuna bagh olan kendilerine tabi olmalanm istediklerini
ifade etmektedir. Hatta bunun ivin Ytldmm Bayezid'in Mtstr'daki Abbasi
halifesinden "Sultanu'r-Rum" unvamm aldtgm1 belirtmekte ve boylece meseleye
bir ba~ka a<;;tdan yakla~maktadtr20. Ger<;;ekten, Timur ve ogullannm tehditleri
kar~lSlnda Osmanogullan'nm XV. yiizytlm ilk <;;eyreginden itibaren, hanedanm
durumunu gii<;lendirmek i<;in sikkelerinin iizerine Kay1 boyunun damgasmt
bastlrmalan, II. Murad'dan (1421-1451) itibaren hanedanm soy kutii.klerinin
duzenlenmesi biraz da bu ihtiya<;;tan kaynaklamm~ olmahdu.
Anadolu Beylikleri ve Timurlu tarihi uzerindeki <;;ah~malanyla bilinen 9agda~ tarihvilerden Prof. Dr. Y a~ar Yi.icel de, iki hiikumdan klyaslarken, 13
93-13 94 seferinde Timur kar~tsmda Y tldmm' m vok silik ve pas if kaldtgt
kanaatindedir21. 1399-1400'lerdeki ikinci Yakm-Dogu seferinde ise Ytldmm'm
Timur kar~tsmdaki pasif ve <;;ekingen tutumunu siirdurdugi.inii belirten Yucel,
rakibinin 1402 Ankara Sava~1 sonunda Anadolu'yu istila hevesini engeleme
hususunda Osmanh padi~ahmm hivbir musbet giri~imde bulunmadtgt sonucuna
varmaktadtr22.
Dogrudan Emir Timur ve Timurlu tarihiyle ilgili <;;ah~malan bulunan
gunumiiz tarihvilerinden Prof. Dr. ismail Aka ise, Timur'un eski Turk ve Mogol
geleneklerine bagh bir musluman oldugunu, Mogollar' daki, gokte tek gune~ ve ay
varken yerde de tek hakim olmah, Tann nastl tek ise Sultanm da bir olmast gerektigi dusturunu benimsedigini, bunu gervekle~tim1ek ivin de hayatt boyunca doguya, battya, kuzeye ve gi.ineye seferler duzenledigini belirtmektedir. Onu Cengiz Han'la klyaslayan Aka, Timur'un Cengiz kadar ~ansh olmad1gtm, zira
18
Ali Seydl Bey, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, istanbul 1329, I, 103, 114.
19
!smai1 Hakki Uzunt;:ar~th, Osmanh Tarihi, Ankara 1972, I, 326 vel.
20
Aydm Taneri, Turk Devlet Gelenegi, Ankara 1975, 35-36, 139.
21 Ya~ar
Yucel, Timur'un Dt~ Politikasmda Tur!dye ve Yakm-dogu (1393-1402), Ankara 1980, 25.
22
vasiyetinin bile yerine getirilmedigini ve kurdugu devletin, olumunden sonra fazla
ya~amadigim, hep taht miicadelelerine sahne oldugunu, ancak butiin bu olumsuzluklara ragmen Timurlu Devleti'nde kultur, sanat ve ilim bakimmdan onemli geli~melerin bulundugunu belirtmektedir23.
Son yillarda yay1mlanan ve Ziya Nur Aksun tarafmdan yazilan Osmanlz
Tarihi adh eserde Emir Timur i<;:in, ulemay1 ve me~ayihi korudugu, <;:e~itli
Avrupa devletlerinin hukumdarlanm Osmanhlar aleyhine ki~kirttlgr, hatta Gibbons'tan naklen Fransa krah VI. Charles'a ittifak teklifinde bulundugu belirtilmektedir. Aksun devamla, Timur'un casusluk te~kilatmdan <;:ok iyi yararlandrgmr, fetih ve zaferlerinde asker1 dehasmdan ziyade istihbarat ve propaganda faaliyetlerinin onemli rol oynadrgmr belirttikten sonra, Ankara
Sava~r'm Osmanh tarihinin en felaketli sayfalanndan biri olarak gostermekte,
musbet manada ise Timur'un gavur izmir'i almasmr ve kendisinden korkup ka<;:anlann Rumeli'de Turk nufusunu arttrrmalanm ifade etmektedir24.
Yine gunumuz tarih<;:ilerinden Prof. Dr. Mustafa Kafah ise Timur'u ileri
gorii~lu, agrr ba~h, cesur ve kahraman bir kumandan, buyiik bir cihangir olarak
nitelemektedir. Ancak Osmanh Devleti'ne vurdugu darbenin sadece istanbul'un
fethini geciktirdigini, zira Osmanhlar'm k1sa surede toparlandrklanm; Altmordu Devleti'ne vurdugu darbenin mustakil Rus devletinin geli~mesine yaradrgllll; Dehli Sultanhgr'na vurdugu darbenin ise Hind miislumanhgmm geli~mesini muvakkaten de olsa geciktirdigini, ancak torunlanndan Babi.ir Sah'm yrllar sonra dedesinin hatasm1 diizelttigini belirtmektedir25.
Son yillarda yap1lan <;:ah~malarda da Timur'un Buyiik Sel<;:uklular'm ve ilhanhlar'm varisi olma iddias1yla Anadolu'ya geldigi, Yildmm'm ise Sel<;:uklular'm miras<;:ISI s1fat1yla Anadolu birligini kurma <;:abas1 i<;:inde oldugu vurgulanmaktad1r26. Aynca, yanm asra yakm bir sure zarfmda <;:ok buyiik bir alan1 hakimiyet ve niifuz sahas1 i<;:ine alan Timur'un faaliyetlerinin macera olarak goriilmemesi, zira onun siyas1 faaliyetlerine ba~lad1g1 donemde Asya'da bilhassa idar1 alanda zengin bir birikimin bulundugu belirtilmekte, onun planh bir sefer politikasmm bulundugu, On-Asya seferinde Hama ve Humus'ta oldugu gibi,
sava~ oncesi kendisine itaat edenlerin i.ilke ve ~ehirlerini tahrip etmedigi sonucuna
vanlmaya <;:ah~Ilmaktad1r27.
23
ismail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, 106-107, 143 vd.
24
Ziya Nur Aksun, Osmanlz Tarihi, istanbul 1994, I, 79-86. 25
Mustafa Kafah, "Timur", jsfdm Ansiklopedisi, istanbul Xll/1, 345-346.
26
Halil inalctk, "Bayezid f', Tiirkiye Diyanet Vakji js!dm Ansiklopedisi, istanbul 1994, V,
233. 27
Hayrunnisa Alan, "Timur'un Sefer Politikast", Mimar Sinan Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Dergisi, Say1 2 (Ocak 1995), 24 vd.
