EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ÖZEL EĞİTİM ANA BİLİM DALI
ÖZEL EĞİTİM BİLİM DALI
ÖZEL EĞİTİM MESLEKİ EĞİTİM MERKEZLERİNDEKİ
ÖĞRENCİLERİN STAJ VE MESLEK HAYATINDA SAHİP
OLMASI GEREKEN SOSYAL BECERİLERİNİN ÖĞRETMEN
VE İDARECİ GÖRÜŞLERİNE GÖRE BELİRLENMESİ
ESRA ÜSTÜN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Yard.Doç. Dr. Yahya ÇIKILI
zamanını,bilgi ve deneyimlerini benden esirgemeyen saygıdeğer danışmanım Dr.Öğr. Üyesi Yahya ÇIKILI ’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Araştırma sürecinde bilgi ve deneyimlerini eksik etmeyen bölüm başkanım sayın Prof. Dr. Hakan SARI’yasonsuz saygılarımı sunar, teşekkür ederim.
Yıllardır beni dinlemekten vazgeçmeyip güler yüzüyle beni karşılayan, desteğini ve ilgisini her zaman gösteren Dr.Öğr. Üyesi SerpilALPTEKİN’e, tecrübeleri için Dr.Öğr. Üyesi Rukiye KONUK ER’e, ne zaman yardım istesem asla geri çevirmeyen Arş. Gör.Rifat İÇYÜZ’e teşekkür ederim.
Veri toplama sürecinde yaptıkları tüm katkılardan dolayı Bafra Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi’nde çalışan arkadaşlarıma ve Zafer Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi öğretmen ve idarecilerine sabırları ve içtenlikleri için şükranlarımı sunuyorum.
Dünyadaki en büyük şansım saydığım, maddi ve manevi destekleriyle beni bir kere bile ikinci plana atmayan, gözlerini üzerimde hissettiğim, benimle gurur duyan ve benim bugünkü ben olmamı sağlayan, canım annem Semra ÜSTÜN ve babam Mehmet ÜSTÜN’e samimi duygularımla teşekkür ederim.
Ve son olarak bu ve bundan sonraki araştırmalarımın sebebi, her gün koşarak gittiğim, her birinden farklı bir şey öğrendiğim tüm öğrencilerime hayatıma merak, azim ve neşe kattıkları için teşekkür ederim.
Esra ÜSTÜN SAMSUN 2018
Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü
ÖZET
ÖZET
Bu araştırmanın amacı, Samsun ilinde Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin staj ve iş hayatına yerleşmeleri için hangi sosyal becerilere sahip olması gerektiğini bu kurumlarda çalışan okul yöneticileri ve öğretmenlerin görüşüne dayalı olarak belirlemektir.
Araştırmanın çalışma grubu 2017-2018 yılında Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezlerinde çalışan 20 öğretmen ve 5 idareciden oluşmaktadır. Katılımcılarla belirlenen ilkeler doğrultusunda görüşmeler kayıt altına alınarak düzenlenmiş ve elde edilen verilerin dökümleri yapılmıştır. Verilerin toplanması, nitel araştırma yöntemlerinden olan yarı yapılandırılmış görüşme tekniğiyle gerçekleştirilmiştir. Verilerin analizi Nvivo programı ile yapılmıştır.
Öğretmenler genellikle staj-iş ortamında öğrencilerin grupta iş bölümüne uyma, gruptaki sorumluluğunu yerine getirme, grup faaliyetlerine katılma ve grup üyelerinden izin isteme, kıyafet temizliğine dikkat etme, yöneticilerinin verdiği yönergelere uyma ve yöneticilerden izin isteme becerilerine sahip olmaları gerektiği; iş arkadaşlarıyla ve tanımadığı insanlarla iletişimi sürdürme ve sonlandırma becerilerinden yardım etme, izin isteme, teşekkür etme, özür dileme gibi becerilere sahip olmaları gerektiği; başkasının sözünü kesmeden dinleme becerilerine sahip olmaları gerektiği; duygusal becerilerden olumlu-olumsuz duyguları ifade etme, övücü sözler söyleme, öfkesini başkasına zarar vermeden ortaya koyma, farklılıkları konuşarak çözme, suçlamalar karşısında kendini savunma, alay edildiğinde duymazdan gelme; toplumsal kurallara uyma, toplu taşıma kurallarına uyma gibi becerilere sahip olmaları gerektiği; serbest zamanlarında ilişkiyi başlatmak için selamlaşma, kendini tanıtma, konuşurken konuşmanın içeriğine uygun geri bildirimde bulunma gibi becerilere sahip olmaları gerektiği yönünde görüş bildirmişlerdir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Beceri, Özel Gereksinimli Birey, Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi, Zihinsel yetersizlik
Ö
ğre
ncini
n
Adı Soyadı Esra ÜSTÜN
Numarası 158306011011
Ana Bilim / Bilim Dalı Özel Eğitim
Programı
Tezli Yüksek Lisans X Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Yahya ÇIKILI
Tezin Adı
Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezlerindeki Öğrencilerin Staj ve Meslek Hayatında Sahip Olması Gereken Sosyal Becerilerinin Öğretmen ve İdareci
ABSTRACT
ABSTRACT
The aim of the study is to determine social abilities that students require to be accepted by trainee and professional career positions. The study analysis was performed on the students of special education courses in Samsun and determined by the views of the school administrators and teachers of the same institution.
The study group included 20 teachers and 5 administrators working in special education courses during the years 2017 and 2018. Depending on the preset principles, interviews with each participant was saved and obtained findings were itemized. The data of the study was obtained by using semi-constructed interview which is one of the qualitative methods. For the analysis, Nvivo software was used.
The teachers expressed their opinions regading the facts that students shall obey the workshare in a workplace, take responsibility in the group, participate in group activities and ask the permission of group members, put on clean clothes, obey the instructions of the administrators and ask the permission of their administrators. They also told that students shall also have the abilities to start and sustain communication with workmates and foreigners, ask permission, thank and apologize; show their anger without any physical or emotional damage, defend himself against accusations, try to solve out varieties, The teachers also added that students shall obey social rules and other rules in society, introduce themselves and provide suitable feedback regarding the context of the conversation.
Keywords: Social Ability, Individuals with Special Needs, Special Education Courses, Mental Deficiency.
T he po st g ra du a te's
Name- Surname Esra ÜSTÜN
Number 158306011011
Department Special Education
Program
Masters with Thesis X Doctorate
Thesis Supervisor Assistant Professor Yahya ÇIKILI
Thesis Title
The Analysis of Teacher and Administrator Views Regarding the Social Abilities in Trainee and Professional Careers of Students of Special Education
İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK...ii ÖNSÖZ...iv ÖZET...v ABSTRACT...vii İÇİNDEKİLER...ix TABLOLAR LİSTESİ...xi BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Problem ... 1 1.2. Amaç ... 7 1.3. Önem ... 7 1.4.Varsayımlar ... 8 1.5.Sınırlılıklar ... 8 1.6.Tanımlar ... 9 İKİNCİ BÖLÜM İLGİLİ LİTERATÜR 2.1. Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler ... 10
2.2. Zihin Engelli Bireylerin Eğitim Ortamları ... 16
2.2.1. Okul Öncesi Eğitimde Özel Eğitim Hizmetleri ... 16
2.2.2.İlköğretimde Özel Eğitim Hizmetleri ... 17
2.2.3.Ortaöğretimde Özel Eğitim Hizmetleri ... 18
2.2.4.Yükseköğretimde Özel Eğitim Hizmetleri ... 18
2.2.5.Yaygın Eğitimde Özel Eğitim Hizmetleri ... 19
2.3.Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi ... 19
2.4.Sosyal Becerinin Tanımı ... 22
2.6.Zihin Engellilerde Sosyal Beceriler ve Sosyal Beceri Yetersizlikleri ... 25
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM 3.1. Araştırma Modeli ... 28
3.2. Veri Toplama Araçları ... 29
3.2.1.Yarı Yapılandırılmış Görüşme Sorularının Oluşturulması ... 29
3.2.2.Gönüllü Katılımcı ve Katılımcı Bilgi Formu ... 30
3.3.Araştırma Grubu ... 31
3.4.Verilerin Toplanması Süreci ... 33
3.5.Verilerin Analizi ... 35
3.6.Geçerlik ve Güvenirlik ... 37
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR 4.1. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında birlikte çalışması ile ilgili görüşleri ... 39
4.2. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında fiziki görünümleri ile ilgili görüşleri ... 43
4.3. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında yöneticilerle ilişkileri ile ilgili görüşleri ... 45
4.4. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında iş arkadaşlarıyla ilişkileri ile ilgili görüşleri ... 47
4.5. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında tanımadığı kişilerle ilişkiler ile ilgili görüşleri ... 50
4.6. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında kendini ifade etme ve başkalarını dinleme ile ilgili görüşleri ... 52
4.7. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında duygu, düşünce ve davranışlarını yönetme ile ilgili görüşleri ... 54
4.8. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında problemlerle baş etme ile ilgili görüşleri ... 56 4.9. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında işe gidiş geliş ile ilgili görüşleri ... 59 4.10. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında serbest zamanlar ile ilgili görüşleri ... 61
BEŞİNCİ BÖLÜM TARTIŞMA VE SONUÇ
5.1. Öğrencilerin birlikte çalışma konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 65 5.2.Öğrencilerin fiziki görünüm konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 66 5.3. Öğrencilerin yöneticilerle ilişkiler konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 67 5.4. Öğrencilerin iş arkadaşlarıyla ilişkileri konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 67 5.5. Öğrencilerin tanımadığı kişilerle ilişkiler konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 69 5.6. Öğrencilerin kendini ifade etme ve başkalarını dinleme konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 69 5.7. Öğrencilerin duygu, düşünce ve davranışlarını yönetme konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 70 5.8. Öğrencilerin problemlerle baş etme konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 71 5.9. Öğrencilerin işe gidiş geliş konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 72 5.10. Öğrencilerin staj-iş ortamında serbest zamanlar konusunda sahip olması gereken sosyal becerilerine ilişkin tema ... 73
ALTINCI BÖLÜM ÖNERİLER
6.1. Bulgularla İlgili Öneriler ... 75
6.2.İleride Yapılacak Araştırmalara Yönelik Öneriler ... 76
Kaynakça ... 77
Ekler ... 86
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Tıbbi Sınıflandırma ... 13
Tablo 2. Zeka Düzeyleri ... 14
Tablo 3. Görüşme Soruları ... 30
Tablo 4. Katılımcıların Demografik Bilgileri ... 32
Tablo 5. Görüşme Bilgileri ... 34
Tablo 6. Temalar ... 37
Tablo 7.1. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında birlikte çalışması ile ilgili görüşleri ... 39
Tablo 7.2. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında fiziki görünümleri ile ilgili görüşleri ... 43
Tablo 7.3. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında yöneticilerle ilstaj-işkileri ile ilgili görüşleri ... 45
Tablo 7.4. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında staj-iş arkadaşları ile ilgili görüşleri ... 47
Tablo 7.5. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında tanımadığı kstaj-işilerle ilstaj-işkiler ile ilgili görüşleri ... 50
Tablo 7.6. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında kendini ifade etme ve başkalarını dinleme ile ilgili görüşleri ... 52
Tablo 7.7. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında duygu, düşünce ve davranışlarını yönetme ile ilgili görüşleri ... 54
Tablo 7.8. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında problemlerle baş etme ile ilgili görüşleri ... 56
Tablo 7.9. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında staj-işe gidstaj-iş gelstaj-iş ile ilgili görüşleri ... 59 Tablo 7.10. Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri öğretmenlerinin, öğrencilerin staj-iş ortamında serbest zamanlar ile ilgili görüşleri ... 61
KISALTMALAR LİSTESİ
ÖEMEM Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi BEP Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı s. Sayfa
1.BÖLÜM
GİRİŞ
1.1.Problem
Eğitimin temel amaçlarından biri bireylerin hali hazırdaki potansiyelini geliştirmek, onları ilgi ve yetenekleri doğrultusunda bir iş eğitimi vermektir. Bu sayede ekonomik ve sosyal refah sağlanarak mesleki ve sosyal yaşam becerileri kazanmış, toplumsal hayatta bağımsız, özgüveni olan, üreten bireyler yetiştirilmiş olur(MEB,2016). Eğitimin bu amacı tüm bireyler için geçerlidir. Bireylere bu tür becerileri kazandırılırken bireysel farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bu açıdan akranlarına göre farklı özellik ve eğitim ihtiyacı bulunan zihin yetersizliği olan bireyler bulunaktadır.
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre zihinsel yetersizliği olan birey; “Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireydir.” şeklinde tanımlanmıştır(MEB,2012). Zihinsel yetersizliği olan bireylerin özellikleri arasında; kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe bilgi transferi sağlamada yaygın olarak güçlük yaşamaları, bilgi ve beceriyi aktarmada, genelleme yapmada zolanmaları, yaşıtlarına göre kendilerini düzenleme stratejilerini daha az kullanmaları, dikkatini yoğunlaştırmada yaygın olarak güçlük yaşamaları,öğrenme hızlarının yavaş olması, sosyal becerilerde yaşıtlarını geriden takip ederken psikomotor becerilerdeki gelişimlerinin akranlarıyla tutarlılık gösterebiliyor olması, dil ve iletişim becerilerindeki gelişimin akranlarından geri olabilmesi, akademik becerilerde güçlük yaşamaları gibi özellikler yer almaktadır.
Zihinsel yetersizliği olan bireylere sunulan özel eğitim hizmetlerinin temel amacı, bu bireylere toplum içerisinde başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını devam ettirebilmeleri için gerekli bağımsız yaşam becerilerini kazandırmaktır. Bu beceriler; temel beceriler, kişisel uyum becerileri, topluma uyum becerileri ya da günlük yaşam becerileri, mesleğe hazırlık ve mesleki beceriler olarak sıralanan beceri alanlarından oluşmaktadır (Brolin, 1991; Close, Sowers, Halpern, ve Bourbeau, 1985).
Zihinsel yetersizliği olan bireyler sosyal becerilerde yetersiz oldukları durumlarda bu durum beraberinde bazı problemleri de getirmektedir. Okul öncesi dönemde hem normal çocuklara hem de engeli olan çocuklara erken eğitimle sosyal beceriler kazandırılmaya çalışılır. Bu dönemde kazanılan sosyal beceriler denilince akla daha çok arkadaşlık kurma, iletişimi başlatma ve sürdürme, özür dileme, teşekkür etme vb. beceriler gelmektedir. İlerleyen yıllarda bireyden beklenen sosyal becerilerse iletişim, problem çözme, karar verme, kendini yönetme vb. becerilerdir. Zamanında kazanılmayan sosyal beceriler gelişim dönemleri içinde ergenlik döneminde etkisini gösterecektir. Arkadaşlık ilişkilerinin yoğun yaşandığı ergenlik döneminde engelli ergenler pek çok problem yaşamaktadırlar (Girli ve Çorbacı Serin,2012).
Bu durumda sosyal becerilerin ne olduğundan bahsetmemiz gerekmektedir. İnsanlar her gün toplumda yaşamlarını sürdürebilmek ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek için diğer insanlarla iletişim kurarlar. Bu iletişim bazı zorunlulukları ve sonuçları da beraberinde getirir. Zorunlu olarak etkileşime giren insanların ihtiyaçlarını karşılamak için etkileşimde bulundukları çevreye olan davranışlarının niteliği önemlidir. Bu etkileşim kurmaya yarayan davranışlara sosyal beceriler de diyebiliriz (Combs ve Slaby, 1998).
Sosyal beceriler toplumsal yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır. İnsanlar sahip oldukları sosyal beceriler sayesinde bir arada yaşarlar. Toplumsal düzen insanların sahip olduğu sosyal beceriler sayesinde işler. Bu yüzden sosyal beceriler insan yaşamında çok önemli bir role sahiptir. Sosyal Beceriler, davranış seklinde ortaya çıkarlar; kişiler arası
bir nitelik taşırlar; çevredeki kişiler tarafından beğenilen davranışlardır; iletişim ve etkileşimi sürdürmeye yöneliktir; tekrarlanabilir ve belirlenebilir. Kişiler arası ilişkileri başlatma, sürdürme ve uygun şekilde bitirme becerileri sosyal beceriler kapsamında değerlendirilebilir (Bacanlı, 1999). Bazı insanlar bu becerileri uygun şekilde kullanamadıkları için bazı istek ve ihtiyaçlarını karşılamada, dolayısıyla insanlarla nitelikli iletişime geçmekte yetersizlik yaşarlar.
Sosyal becerilerdeki yetersizliklerin birden fazla nedeni olabilir. Bireysel farklılıklar ve bireyin engeli de bu nedenlerdendir (Erbaş ve diğ. 2007). Bir ya da birden çok engeli olan birey(zihin, işitme, görme, bedensel yetersizlik vb.) sosyal becerileri kazanmakta ya da uygulamakta güçlük çekebilir, yetersizlik yaşayabilir. Zihinsel engeli olan çocuklar genel olarak, uygun olmayan sosyal beceri sergileyen ve kişiler arası ilişkilerde başarıları düşük çocuklar olarak tanımlanmaktadır (Gresham, Elliott ve Black, 1978).
Sosyal beceri eğitimi yaşam sürecinde çocuklara, ergenlere, yetişkinlere ve yaşlılara verilmektedir. Sosyal beceri eğitimine ihtiyacı olanlar daha çok iletişim kurabilme becerisi zayıf olan kişiler, işitme ve zihinsel engelliler, ruhsal ya da bedensel özürleri nedeniyle iletişim kurma cesareti olmayan kişiler, duygusal ve zihinsel probleme sahip kişilerin yakınları ve eğiticiler, insanlara yönelik mesleklerde çalışanlar, doğrudan insan ilişkileriyle ilgili olanlar, aile ilişkilerini geliştirmeye yönelik danışmanlık hizmetlerine ihtiyaç duyanlar, toplum içerisinde rahat olamayan, kendisini ifade edemeyen kişilerdir (Yüksel, 1997).
Zihinsel yetersizliği olan bireylerin günlük hayatta aktif ve bağımsız bireyler olabilmeleri için bir işte çalışıyor olmaları ya da kendi kendilerine yetecek durumda olmaları gerekir. Nasıl normal gelişim gösteren bireyleri hayata hazırlamak, meslek sahibi olmalarını sağlamak eğitim sisteminin amacı ise; özel gereksinimli bireylerin de bilgi, beceri ve davranışlarını geliştirip üretken hale gelmelerini sağlamak, hayata hazırlamak da eğitim sisteminin amaçlarındandır. Zihinsel yetersizliği olan ve herhangi
bir ortaöğretim kurumuna devam edemeyecek olan öğrenciler için özel eğitim mesleki eğitim merkezleri açılmaktadır (MEB,2016). Bu kurumlarda, zihin engelli bireyin istihdam edilmesi için gerekli iş eğitimi, meslek bilgisi ve çeşitli becerilerin eğitimi verilir.
Greenan, Wu ve Black (2002) özel gereksinimli bireylerin mesleğe yönelik olumsuz tutumları olduğunu özellikle yetersiz akademik beceriler, işe yönelik olumsuz tutumlar, bireyler arası ilişkilerde sınırlılıklar gösterdiklerini ifade etmektedir.
Eğitimlerin verilmesi olayına program açısından bakacak olursak; zihinsel yetersizliği olan bireyler için meslek alanlarında Bakanlıkça hazırlanan modüler yapıda programlar Özel eğitim mesleki eğitim merkezlerinde(okullarında) uygulanır.Programların muhtevasında mesleki alanlara ilişkin modüllere ek olarak mesleki gelişim modülleri de bulunmaktadır (MEB,2016).
Özel eğitim mesleki eğitim merkezleri programındaki modüller;zihinsel yetersizliği olan bireylerinmeslek alanları, bu alanlara yönelik meslek dalları ve bu dalları oluşturan yeterliliklere dönük olarak hazırlanmıştır. Her bir modül; modülün amacı, içeriği, süresi, öğrenme çıktıları, modülün uygulanmasına dair açıklamalar, ölçme ve değerlendirme bölümlerinden oluşmaktadır. Program 4 yıllık hazırlanmıştır. 9. sınıftaki modüller zihinsel yetersizliği olan bireylerimeslek alanlarına dair temel becerilerle tanıştırma, ilgi, istek ve becerilerine göre meslek alanlarına/dallarına yönlendirmeye yarayacak becerilerden oluşmaktadır. 10, 11 ve 12. sınıflarda öğrencinin yönlendirildiği alan/dalın yeterliliklerini kazandıran becerilere yer verilmiştir. Bununla beraber her sınıf düzeyinde uygulanabilecek mesleki gelişim modülleri hazırlanmıştır. Modüller, öğrenciler için bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlama ve uygulamaya imkân sağlayacak şekilde, kendi içerisinde bütünlüğü olan ve birbirini işlevsel olarak tamamlayacak şekilde oluşturulmuştur. Meslek alanlarındaki olası değişiklikleri kısa sürede yakalamayı hedefleyen esnek yapı sayesinde gerektiğinde düzenlemeler yapılabilmektedir (MEB,2016).
Bu programların hazırlanması için önce ihtiyaç hasıl olmuştur. Bu ihtiyaçsa T.C Anayasası’nın 49. maddesinde “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir” hükmüyle zihin engelli bireylerin de üretken olabilecekleri ve toplumda çalışan bir birey olarak yer alabileceği şeklinde yasada yer bulur. Akademik ve sosyal becerileri kazanan zihin engelli birey iş ve meslek hayatına atılabilir ve toplumda kendine bir yer edinebilir. Önceki çalışmalara bakıldığında zihin engelli bireylerin sosyal becerilerde normal akranlarına göre büyük ölçüde geri kaldığı görülmektedir. Bu bireylerin sosyal becerilerde yeterli olması topluma uyumu, iş hayatı ve akran ilişkileri için önemlidir (Genç ve Çat, 2013).
Engelli personel çalıştırmak, 4857Sayılı İş Kanunu’nun 30. Maddesi ile yalnızca kamu işyerleri için değil özel sektör için de bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu yükümlülüğünü yerine getirmeyen işyerleri için cezai bir yaptırımın söz konusu olduğu da ayrıca belirtilmiştir. Bu durumda işverenlerin işyerlerinde belirlenen işçi sayısı sınırını aştılarsa engelli personel çalıştırma zorunluluğu vardır.
Aynı il sınırları içerisinde 50 ve daha üzeri işçi çalıştıran işverenler mevcut çalışanlarının %3’ü kadar engelli personel çalıştırmakla yükümlüdürler. Bu oran özel sektör için uygulanan orandır, kamu işyerleri için mevcut çalışan sayısının %4’ü kadardır.
2002 TÜİK verilerine göre engellilerin iş gücüne katılma oranları %21dir. Ancak bu oranda tüm engel grupları mevcuttur. Yine 2010 TÜİK verilerine bakacak olursak kayıtlı engelli bireylerin çalışma durumları ve özür türüne göre dağılımında zihin engelli bireylerin sadece %5,8 inin çalışan olduğunu görmekteyiz. Diğer engel grupları arasında çalışan oranı en düşük olan grup zihin engeli olan bireylerdir.
İstihdam konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde farklı modeller göze çarpmaktadır. Bunlardan zorunlu çalıştırma kapsamında uygulanan engelli istihdam modeli, önce Almanya’da uygulanmaya başlanmış (Genç ve Çat, 2013: 363-369) I. ve II. Dünya Savaşı sonrası savaş gazilerinin sosyalleşmesi yanında savaş nedeni ile azalan
emek arzına katkı düşüncesi (Tokol ve Alper, 2011: 68; Güven, 2009: 48) ile hayata geçirilmiştir.
Yine başka bir çalışma da korumalı işyerleri konusundadır. Korumalı işyerleri ile ilgili 2005 yılındaki düzenleme ile 2014 yılındaki düzenleme arasında en önemli farklılık; 2005 yılındaki düzenlemeye göre, korumalı işyerinde tüm engellilerin çalışabilme imkanı sağlanmışken 2014 yılındaki düzenlemeden sonra korumalı işyerlerinde sadece zihinsel ve ruhsal engellilerin çalışabilmelerine izin verilmiş olmasıdır. Yine bu araştırmalara göre tüm engelli bireyler dikkate alındığında istihdam piyasasında en dezavantajlı grubu zihinsel engelliler oluşturmaktadır (ILO, 2011a).
İstihdam edilebilirlik becerilerinin neler olduğunun belirlenmesine yönelik bazı kaynaklar dikkat çekmektedir. Bunlar; Birleşik Devletler Çalışma Bakanlığı Gerekli Becerileri Kazanma Komisyonu Raporları SCANS (1991), Kanada Konferans Kurulu Raporları (The Conference Board of Canada, 2000) ve “Engelli Bireylerin İstihdam Edilebilirliğine Yardımcı Olmada Umut Verici Uygulamalar” başlıklı sonuç roporunda (EAPD, 2002) belirtilen becerilerdir. Bu kaynaklarda geçen istihdam edilebilirlik becerileri; (1) iletişim, (2) değişikliklere uyum sağlama ve başa çıkma, (3) problem çözme ve eleştirel düşünme, (4) çalışma ahlakı (Etik), (5) teknoloji bilgisi, (6) ekip çalışması, becerileri olarak sıralanmaktadır. Araştırmalar istihdam edilebilirlik becerilerinin öğretilebilir olduğunu savunmaktadırlar (Carnevale, Gainer ve Meltzer, 1990; Gregson, 1992; Gregson ve Trawinski, 1991; Gregson ve Bettis, 1991; Stasz ve diğerleri, 1990, 1993).
Sonuç olarak her iş farklı sosyal beceri yeterliliklerini gerektirir ve normal bireyler ekstra bir eğitime gerek kalmadan mesleğinin gerektirdiği sosyal becerileri sergilerken,özel gereksinimli birey eğitime ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle sosyal beceri konulu bir araştırma yapmaya karar verilmiştir. Araştırmacı böyle bir ihtiyaca yönelik bu araştırmayı yapmak istemiştir.
1.2.Amaç
Bu araştırmanın amacı, Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin staj ve iş hayatına yerleşmeleri için hangi sosyal becerilere sahip olması gerektiğini bu kurumlarda çalışan okul yöneticileri ve öğretmenlerin görüşüne dayalı olarak belirlemektir.
Bu doğrultuda aşağıdaki sorulara cevap bulunması amaçlanmıştır:
1. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin birlikte çalışma becerileri neler olmalıdır?
2. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin fiziki görünüm becerileri neler olmalıdır?
3. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin iş ortamındaki kişilerle ilgili sosyal becerileri neler olmalıdır?
4. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin kendini ifade etme becerileri neler olmalıdır?
5. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin duygusal becerileri neler olmalıdır?
6. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin kendini kontrol etme ve saldırgan davranışlarla baş etme becerileri nelerdir?
7. Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin işe gidiş gelişle ilgili becerileri neler olmalıdır?
8.Özel eğitim mesleki eğitim merkezindeki öğrencilerin iş yerindeki serbest zamanlarıyla ilgili becerileri neler olmalıdır?
1.3.Önem
Bu çalışmanın Özel eğitim mesleki eğitim merkezlerindeki öğrencilerin işe yerleşme ve istihdamları konusunda sosyal becerilerini geliştirmelerine ilişkin alan yazına katkı sağlayacağı ümit edilmektedir. Çalışma sonunda elde edilen veriler zihin
engelli bireylerin tanılanmasından istihdamına kadar her aşamada görev alan okul yöneticileri ve öğretmenlerin, zihin engelli bireylerin staj ve meslek hayatında sosyal becerilerine ilişkin görüş ve önerilerini ortaya çıkarması planlanmaktadır. Bu anlamda katılımcıların zihin engelli bireylerin istihdamında sosyal becerileri ile ilgili verdikleri yanıtların, sürecin işleyişinde varsa aksayan ya da geliştirilmesi gereken yönlerin tespit edilmesi açısından önemli olduğu düşünülmektedir. Ayrıca istihdam sürecinde yer alan okul yöneticileri ve öğretmenlerin, zihin engelli bireylerin istihdamı, yani toplum içinde üretici olmasına yönelik hedeflerin, birincil hedefleri olduğu gerçeğini hatırlamalarını sağlamaktır.
1.4.Varsayımlar
1.Öğretmenlerin ve idarecilerin sorulan sorulardatüm düşüncelerini ve gerçek duygularını yansız bir şekilde samimi olarak cevapladıkları,
2. Araştırmacı tarafından geliştirilen ‘’Yarı Yapılandırılmış Görüşme Formu’’nun soru sayısı ve niteliği bakımından araştırmanın amacını ortaya koyabilecek yeterlikte hazırlandığı varsayılmaktadır.
1.5.Sınırlılıklar
1. Araştırma Samsun ilinde bulunan Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezlerindeki öğretmenler ve idareciler ile sınırlıdır.
2. Araştırma 2017-2018 eğitim öğretim yılında yapılması açısından sınırlıdır. 3. Araştırma bulgularının öğretmenlere ve idarecilerin görüşlerini elde etmek için uygulanan ve uzman görüşü doğrultusunda araştırmacının hazırladığı görüşme sorularıyla sınırlıdır.
1.6.Tanımlar
Zihinsel Engelli Birey: Gelişim dönemlerinde ortaya çıkan, çevreye uyum ve davranışlardaki bozulma ile birlikte olan, genel zihinsel fonksiyonların ortalamanın anlamlı derecede altında olması şeklinde tanımlanabilir (Eripek, 2009).
Özel Eğitim: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde de belirtildiği üzere (2012) ‘’Özel eğitim gerektiren bireylerin eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile özel eğitim gerektiren bireylerin bireysel yeterliliklerine dayalı, gelişim özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen eğitim’’olarak ifade edilmektedir (Ataman, 2011).
Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi:‘’İlköğretimlerini tamamlayan, genel ve mesleki ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumda olan ve 23 yaşından gün almamış özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyumlarını sağlamak, iş ve mesleğe yönelik bilgi ve beceriler kazandırmak amacıyla resmî ve özel, özel eğitim mesleki eğitim merkezi (okulu) açılır.’’(Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2012)
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinin 2018 yılında değişmesiyle Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi(Okulu) ismi Özel Eğitim Meslek Okulu olarak değişmiştir. Ancak yönetmelik bu tezin yazımından sonra değiştiği için tanımlarda değişiklik yoluna gidilmemiştir.
Sosyal beceri: Bir bireyin pozitif tepkiye neden olacak ve negatif tepkiden uzaklaşmaya yardımcı olacak biçimde diğer bireylerle etkileşimini sağlayan, sosyal olarak kabul görmüş öğrenilmiş davranışlar olarak tanımlanabilir (Gresham ve Elliot, 1993; Bacanlı, 2014).
2.BÖLÜM
İLGİLİ LİTERATÜR
2.1.Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler
Zihinsel Yetersizliğin çok sayıda tanımı vardır. Bunun nedenlerinden biri de farklı amaçlar için farklı tanımlamaların çıkmış olmasıdır. En güncel yönetmelikten başlayacak olursak, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012) ne bakıldığında zihin engellilere yönelik yapılan tanımlama şu şekildedir:
‘’Zihinsel yetersizlik: Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireyi’’ ifade eder. (MEB, 2012)
American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD/Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği) için zihinsel yetersizlik şöyle ifade edilebilir: Zihinsel işlevde bulunmada sınırlılıklar ve kavramsal, sosyal, pratik uyumsal becerilerdeki yetersizliğin her ikisinde de anlamlı sınırlılıklar olarak kendini gösteren bir yetersizliktir (Eripek, 2009, s. 64).
Bu tanım aşağıdaki varsayımlarla ele alınmıştır:
Varsayım 1. Mevcut işlevlerdeki sınırlılıklar, bireyin yaşıtları ve kültürü için tipik toplumsal çevre koşulları içerisinde ele alınmalıdır.
Varsayım 2. Geçerli bir değerlendirme, kültürel ve dil farklılıklarını olduğu kadar iletişim, duygusal, motor ve davranışsal etmenleri de göz önünde bulundurur.
Varsayım 3. Bireydeki sınırlılıklar çoğu kez güçlü olduğu özellikleriyle birliktedir. Varsayım 4. Sınırlılıkları belirtmenin önemli amacı, gereksinim duyulan yardımların profilini geliştirmektir.
Varsayım 5. Belirli bir süre uygulanan bireyselleştirilmiş yardımlarla zihinsel yetersizliği olan bireyin yaşam işlevlerinde genellikle ilerleme olacaktır (ÇifciTekinarslan, 2008, s. 138).
Bu tanımlara bakacak olursak, zihinsel yetersizliğin yalnız zihinsel işlevlerdeki gerilik olmadığı, aynı zamanda bu durumun sosyal uyum problemlerini de beraberinde getirdiği görülmektedir.Özsoy, Özyürek ve Eripek (1994), bireyin akran ve kültür grubundan beklenen kişisel bağımsızlık ve sosyal sorumluluk görevlerindeki yeterliliği uyumsal davranış olarak nitelendirmiştir. Gresham ve Reschly (1987), uyumsal davranışların; bireyin bağımsız işlevsel becerilerini ve fiziksel gelişimlerini içerdiğini, uyumsal davranışlar ve sosyal becerilerin sosyal yeterliliği oluşturan iki ayrı boyut olduğunu vurgulamışlardır (Akt: Özokçu, 2008).
Zihinsel yetersizlik tıbbi ve eğitsel olmak üzere iki temel başlık üzerine sınıflandırılmaktadır. Tıbbi sınıflandırmada zihinsel yetersizliğin nedenine göre (biyolojik, tıbbi faktörler vb.) bir sınıflandırma yapılmaktadır (Cavkaytar ve Diken, 2006). Zihinsel yetersizliği olan bireylerin tıbbi olarak sınıflandırılması ya da etiketlenmesinin öğretmenler açısından bir önemi bulunmamaktadır (Eripek, 2005). Örneğin, çocuktaki beyin incinmesi ya da hasarı onun eğitim gereksinimi konusunda aydınlatıcı bir bilgi vermemektedir. Ya da dilinin kalın olma nedenini (down sendromu)eğitimciye pratikte yardımcı bir bilgi değildir.
Zihinsel engelli bireylerin eğitsel sınıflandırmasında 2006 yılında çıkan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde zihin engelli öğrenciler, eğitim gereksinimlerine göre eğitilebilir, öğretilebilir, ağır ve çok ağır olarak sınıflandırılmaktaydı ve bu sınıflandırma neyi öğrenip neyi öğrenmeyeceklerini ifade etmekteydi. Ancak günümüzde halen 2012
yılında değişiklik yapılan yönetmelik geçerliliğini korumakta ve bu tanımlar bulunmamaktadır.
Milli Eğitim Bakanlığı’nın 2012 yılında değişiklik yaparak yayınladığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde eğitsel sınıflandırma;
‘’Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyi
Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi,
Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerilerinin öğretimi de dahil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi’’ifade eder.
Tıbbi sınıflandırma Tablo 1. de şu şekildedir;
Zeka Bölümü Tıbbi Tanı
70-55 Debil
55-35 Embesil
35-25 İdiot
25-altı İdiot
1992’ de AAMR daha önce yapmış olduğu sınıflamaya işlevsellik katarak yeni bir boyut kazandırmıştır. Buna göre zihinsel engellilik, uygulanan zeka testlerinden elde edilen zeka bölümlerine (IQ Puanlarına) göre değil de, bireyin gereksinim duyduğu destek hizmetlerinin yoğunluğuna göre sınıflandırılmaktadır.
1- Aralıklı Desteğe Gereksinim Duyanlar: Sürekli desteğe gereksinim duymayıp, bazı özel durumlarda desteğe gereksinim duyarlar (Örneğin, iş bulma).
2- Sınırlı Desteğe Gereksinim Duyanlar: Aralıklı değil de zaman içinde tutarlı ve zaman-sınırlı desteğe gereksinim duyarlar (Örneğin, iş eğitimi alma).
3- Yoğun Desteğe Gereksinim Duyanlar: Günlük yaşamda farklı ortamlarda (iş ya da evde) günlük ve zaman-sınırlı olmayan desteğe gereksinim duyarlar (Örneğin, işte günlük ve uzun süreli destek alma).
4- Yaygın Desteğe Gereksinim Duyanlar: Günlük yaşamın her evresinde yani farklı ortamlarda ve yaşam boyu süren, tutarlı ve yüksek yoğunlukta desteğe gereksinim duyarlar (Örneğin, kronik tıbbi duruma sahip olma) (Eripek, 2005).
Amerikan Psikiyatri Birliği ve Amerikan Zeka Yetersizliği Birliği dört zeka geriliği düzeyi belirlemiştir. Bu zeka düzeylerinin Wechsler puanlarına göre dağılımı şu şekildedir:
Tablo 2. Zeka Düzeyleri
Gerilik düzeyi Zeka Skoru %
Hafif derece zeka geriliği 55-69 89
Orta derece zeka geriliği 40-54 7
Ağır derece zeka geriliği 25-39 3
İleri derece zeka geriliği 0-24 1
Bu dört alt tip, zeka bölümü aralığına ve uyum davranışındaki bozukluklara göre sıralanmıştır. Şimdiki DSM-IV sınıflandırılmasında eski sınıflandırmalarda "borderline retardasyon" olarak isimlendirilen "sınır zeka işlevi" terimi de yer almaktadır. Bu 70-89 zeka bölümü olan bireyler için kullanılan bir terimdir.
Bilişsel ve Öğrenme Özellikleri;Zihin engelliler akranlarına göre daha geç ve güç öğrenirler. Somut kavramları daha kolay öğrenirlerken, soyut kavramları öğrenmede sıkıntı yaşarlar.Tekrar edilen bilgiler onlar için daha kalıcı olur (Salekin, Olley ve Hedge, 2010). Derslerde başarılı olamamaları zeka ile başarının ilişkili olmasından kaynaklanır. Başarısız olmalarının en büyük nedeni de dikkat sorunlarıdır. Bilgiyi işleme sürecinde sıkıntı yaşadıklarından kendini düzenleme stratejilerini kullanamadıklarını anlayabiliriz (Eripek, 2005).
Fiziksel ve Motor Gelişim Özellikleri; Hafif düzeyde zihinsel yetersizliğe sahip bireyler bedensel ve devimsel olarak normal akranlarına çok benzerdir.Ama orta ve ağır derece zihinsel yetersizliğe sahip bireylerde bedensel ve duysal özürler, dolayısıyla da devimsel sorunlar görülmektedir.Çoğu zihin engelli birey ailesinde beslenme ve sağlık şartlarının yetersizliğinden dolayı fiziksel ve motor gelişiminde gerilik yaşamaktadır (Özsoy ve diğerleri, 1994).
Dil Gelişim Özellikleri; Diğer gelişim alanlarında olduğu gibi dil gelişimde de zihin engelli birey normal akranlarından geridir.Hafif düzeyde zihinsel engeli olan öğrenciler yaşına uygun cümleler kuramaz, sözcük dağarcıkları yetersizdir, sözcükleri yanlış kullanırlar. Ancak sınırlı sözcük ve cümlelerle de olsa çevresindeki insanlarla konuşarak iletişim kurabilmektedirler. Orta ve ağır zihinsel engelli çocuklar ise konuşmanın çok sınırlı ya da hiç olmadığı durumlarda isteklerini ifade etmek için sesler ya da işaretler kullanabilirler (Kulaksızoğlu, 2003). Dil gelişimi bilişsel gelişim ile birlikte düşünülür. Dolayısıyla da dil becerileri geliştirildiğinde bilişsel becerilere de katkı sağlamış olur.Zihinsel engeli olan bireylerde dil becerileri; diğer insanlarla kurulan sosyal ilişkiler ve iletişimi kolaylaştırdığı için önemlidir (Abbeduto ve Boudreau, 2004).
Sosyal Gelişim Özellikleri; Zihin engeli olan bireyler genelde sosyal sorunlar yaşarlar ve bu durum zihin engelliliğin karakteristik özelliği olarak görülmektedir (Salekin, Olley ve Hedge, 2010). Sosyal becerileri ile ilgili yapılan araştırmalar da bu sonucu ortaya koymaktadır (Martin, Rusch ve Heal, 1982; Johnson & Jhonson, 1990; Huang ve Cuvo, 1997). Sosyal gelişim ile zeka arasındaki ilişkiden dolayı birey sosyal, duygusal ve davranışsal sorunlar yaşamaktadır (Cavkaytar ve Diken, 2005). Bu sorunların başında iletişim becerilerindeki yetersizlik, göz kontağı kuramama, yerinde tepki verememe, paylaşma sorunu ve benzeri davranışlar bulunmaktadır ( Matson & Ollendick, 1988; Akt, Bamburg, 2001).
2.2.Zihin Engelli Bireylerin Eğitim Ortamları
Zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin toplumda kendi kendine yeten, bağımsız bireyler olabilmesi için ihtiyaçları olan bilgi ve becerilerin kazandırıldığı eğitim ortamları yaş ve öğrencinin düzeyine göre açılmış olup üretkenlik açısından da büyük ölçüde önemlidir.
2.2.1.Okul Öncesi Eğitimde özel eğitim hizmetleri
Özel eğitim hizmetleri Yönetmeliğinin 29.Maddesinde “37-66 ay arasındaki özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin okul öncesi eğitimi zorunludur. Ancak, bu bireyler için okul öncesi eğitim Özel Eğitim Değerlendirme Kurul Raporu ile velisinin yazılı onayı doğrultusunda eylül ayı sonu esas alınarak 78 aya kadar uzatılabilir. e-Okul sistemi üzerinden kaydı yapılan ve okul öncesi eğitim süresi uzatılan çocuklar velisinin resmi başvurusu ve il/ilçe özel eğitim hizmetleri kurulu kararı ile uygun kuruma yerleştirilir.” Denilmektedir (MEB, 2012).
‘’Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin okul öncesi eğitimlerini, öncelikle okul öncesi eğitim kurumlarında kaynaştırma uygulamaları kapsamında yetersizliği olmayan akranları ile aynı sınıfta veya özel eğitim sınıflarında sürdürmeleri esas olmakla birlikte 37-66 ay arasındaki çocuklar için özel eğitim anaokulu, 48-66 ay arasındaki çocuklar için okul ve kurumlar bünyesinde özel eğitim anasınıfları açılabilir.”(MEB, 2012)
Özel gereksinimli bireyler için okul öncesinde temel iletişim becerileri ile temel yaşam becerilerinin kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu açıdan bakacak olursak özel gereksinimli bireyler için topluma uyum sağlama ve bağımsız bireyler olma yolunda okul öncesi eğitimin ilk basamak olduğunu söyleyebiliriz.
Zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin toplumda bağımsız olarak yer alması, iletişim becerilerine sahip olması, nihayetinde de üretici olmasında okul öncesi eğitimin önemi inkar edilemez bir gerçek olarak görülmektedir (Gündoğdu,2010).
2.2.2.İlköğretimde özel eğitim hizmetleri
Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği 30.maddesinde “Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler ilkokul ve ortaokul kademesindeki eğitimlerini öncelikle kaynaştırma uygulamaları yoluyla akranları ile bir arada sürdürebilecekleri gibi özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için açılan ilkokul ve ortaokullarda da sürdürebilirler. İlkokul ve ortaokul kademesindeki genel eğitim programlarının amaçlarını gerçekleştiremeyecek durumda olan bireyler ise eğitimlerini, gelişim alanlarındaki performans düzeylerine göre hazırlanmış eğitim programlarının uygulandığı özel eğitim okul ve kurumlarında sürdürürler. Ortaokulları tamamlayan öğrenciler genel, mesleki ve teknik ortaöğretim okullarına, özel eğitim programı uygulayan özel eğitim okul/kurumlarını tamamlayan öğrenciler özelliklerine uygun okul ve kurumlara yönlendirilirler.
Çeşitli nedenlerle ilköğretim kurumlarını tamamlayamayan ve mecburi ilköğretim çağı dışına çıkan bireyler Millî Eğitim Bakanlığı Açık Öğretim Ortaokulunda eğitimlerini sürdürebilirler. Özel eğitime ihtiyacı olduğunu Özel Eğitim Hizmetleri Kurulundan alınacak belge ile belgelendirenlerde yaş kaydı aranmaz. Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim sürecinde ve başarılarının değerlendirilmesinde bu Yönetmeliğin 24 üncü maddesindeki hükümler doğrultusunda özel tedbirler alınarak düzenlemeler yapılır.”denilmektedir.
Zihin engelli bireylerin eğitim gördüğü ilköğretim okullarında işlenen derslere bakıldığında 1-8. sınıflarda işlenen dersler sınıf öğretmeni tarafından okutulmakla birlikte 4-8. sınıflarda görsel sanatlar, beden eğitimi, din kültürü ve ahlak bilgisi, müzik dersleri ile 6-8. sınıflarda yer alan teknoloji ve tasarım dersleri alan öğretmeni tarafından okutulabilir. Sınıf öğretmenleri alan öğretmeninin okuttuğu derslerde de yer alırlar (MEB, 2012).
2.2.3.Ortaöğretimde özel eğitim hizmetleri
Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği 31.maddesinde ‘’Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler ortaöğretimlerini, öncelikle kaynaştırma uygulamaları yoluyla akranları ile bir arada genel ve mesleki ortaöğretim kurumlarında sürdürebilecekleri gibi özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için açılan ortaöğretim kurumlarında da sürdürebilirler. Merkezî sınavla öğrenci almayan genel, mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarına yönlendirme kararı alınan özel eğitime ihtiyacı olan bireyler, ilgili birimlerle yapılacak iş birliği çerçevesinde kontenjan sağlanarak yatılı okulların pansiyonlarına Bakanlıkça sınavsız yerleştirilirler. Genel ve mesleki ortaöğretim kurumlarına yönlendirme kararı alınanlardan, yatılı okumak isteyen öğrenciler için, ikamet adresine göre yakın yatılı okulların olanakları da değerlendirilerek yeterli kontenjan sağlanır. İlköğretimlerini tamamlayan ancak çeşitli nedenlerle ortaöğretime devam edemeyen bireyler, uzaktan öğretim yoluyla Millî Eğitim Bakanlığı Açık Öğretim Lisesi veya Millî Eğitim Bakanlığı Mesleki Açık Öğretim Lisesinde eğitimlerini sürdürebilirler. Millî Eğitim Bakanlığı Açık Öğretim Lisesi veya Millî Eğitim Bakanlığı Mesleki Açık Öğretim Lisesine devam eden ve özel eğitime ihtiyacı olduğunu özel eğitim hizmetleri kurulu kararıyla belgelendiren bireylerin eğitim sürecinde ve başarılarının değerlendirilmesinde Bu Yönetmeliğin 24 üncü maddesindeki hükümler doğrultusunda özel tedbirler alınarak düzenlemeler yapılır. ‘’ denilmektedir.
2.2.4.Yükseköğretimde özel eğitim hizmetleri
Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği 32.maddesinde ‘’Ortaöğretimlerini tamamlayan özel eğitime ihtiyacı olan bireyler; RAM’lar, rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri yürütme komisyonu veya rehberlik ve psikolojik danışma servisi tarafından yükseköğretime yönlendirilirler. Yükseköğretime giriş sınavlarında ve değerlendirmede bu bireylerin yetersizlik türü ve özelliklerine uygun düzenlemeler yapılması konularında ilgili kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapılır. ‘’denilmektedir.
2.2.5.Yaygın eğitimde özel eğitim hizmetleri
Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği 33.maddesinde ‘’ Özel eğitim kurumları ile diğer kurum ve kuruluşlarda farklı konu ve sürelerde düzenlenen programlarla özel eğitime ihtiyacı olan bireylere yönelik eğitim hizmeti verilir. Bu hizmetlerin yürütülmesinde aşağıdaki hususlar dikkate alınır: a) Yaygın eğitim hizmetleri; bireylerin temel yaşam becerilerini geliştirmek, öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak, onları işe ve mesleğe hazırlamak amacına yönelik programların hazırlanması ve uygulanması biçiminde yürütülür. b) Yaygın eğitim programları, ailenin, bireyin eğitimine etkin katılımını sağlamaya ve temel yaşam becerilerini kazanmasına yönelik bilgi ve beceriler içerecek şekilde hazırlanır. c) Yaygın eğitim programları; bireylerin gelişim özellikleri ve yeterlilikleri doğrultusunda bulunduğu çevrenin imkânları ve iş piyasasının talepleri dikkate alınarak uygulama ağırlıklı planlanır. ç) Yaygın eğitim hizmetleri, illerde oluşturulan il mesleki eğitim kurulu ile resmî ve özel kurum ve kuruluşların iş birliğiyle planlanır ve uygulanır. d) Kaynaştırma uygulamaları kapsamında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, diğer resmî ve özel kurum ve kuruluşlarla yapılacak iş birliği çerçevesinde yaygın eğitim programlarından yararlanmaları sağlanır. e) Özel eğitim okul ve kurumlarında açılan yaygın eğitim programlarına katılan bireylerin iaşe ve ibateleri eğitimleri süresince Bakanlıkça karşılanır. Ayrıca, özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin aile eğitimi programlarına katılan birinci derecedeki yakınları ya da velisi de aynı haktan yararlanır. f) Yaygın eğitim kurumlarında özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için özel eğitim sınıfları oluşturulabilir. ‘’ denilmektedir.
2.3. Özel eğitim mesleki eğitim merkezi (okulu)
Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği 45.maddesinde ‘’İlköğretimlerini tamamlayan, genel ve mesleki ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumda olan ve 23 yaşından gün almamış özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyumlarını sağlamak, iş ve mesleğe yönelik bilgi ve beceriler kazandırmak amacıyla resmî ve özel, özel eğitim mesleki eğitim merkezi (okulu) açılır.
Bu merkezlerde (okullarda) eğitim-öğretim hizmetlerinin yürütülmesinde aşağıdaki hususlar dikkate alınır:
a) Özel eğitim mesleki eğitim merkezlerinde (okullarında) akademik bilgi ve becerilerin yanında iş eğitimi uygulamalarının da yer aldığı eğitim programı uygulanır. Bu program temel alınarak BEP hazırlanır ve bireylerin başarılarının değerlendirilmesinde BEP'lerinde yer alan amaç ve davranışlar dikkate alınır.
b) Personel ve eğitim ortamının uygun olması durumunda farklı yetersizlikleri olan bireyler için özel eğitim sınıfları açılır.
c) Sınıf mevcutları en fazla 10 kişiden oluşur.
ç) Merkezlerde (okullarda) dersler görme, işitme ve zihinsel engelliler sınıf öğretmenleri tarafından okutulur. Ancak, özel yetenek gerektiren dersler ve meslek dersleri ile din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin alan öğretmenleri tarafından okutulması esastır. Alan öğretmeni tarafından okutulan derslere sınıf öğretmeni de katılır.
d) Bu kurumlarda bir ders saati 40 dakika olup, ders saati ve derslerin dağılımı, Talim ve Terbiye Kurulunca kabul edilen haftalık ders dağıtım çizelgesine göre uygulanır.
e) Programın süresi dört yıldır. Programın birinci sınıfında bireylere akademik bilgi ve beceriler ile uygulamalı iş eğitimi yoluyla atölyelerde gerekli olan temel bilgi ve beceriler kazandırılır. İkinci, üçüncü ve dördüncü sınıflarda ise akademik bilgi ve becerilerin kazandırıldığı dersler ile uygulamalı atölye dersleri verilir.
f) Meslek dersleri, çevrenin sosyal, kültürel, ekonomik özellikleri ve şartları ile istihdam imkânları dikkate alınarak belirlenir.
g) İş yerine yerleştirilen bireyler kültür ve meslek derslerini haftada bir gün okulda, uygulamalı beceri eğitimini ise dört gün iş yerlerinde eğitim görürler. İş yerine yerleştirilemeyen bireyler ise okulda eğitimlerine devam ederler.
ğ) İş yerine yerleştirilen bireyler, 5/6/1986 tarihli ve 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun çırak öğrencilere verdiği haklardan yararlanırlar.
h) İzleme ve yöneltme kurulu tarafından belirlenen bireyler, birinci sınıfın sonunda bir iş yerine yerleştirilirler. Ancak kurul, uygun olan bireyler için birinci sınıftan itibaren de iş yerine yerleştirme kararı alabilir.
ı) Bireylerin iş yerine yerleştirilmesi kararı bir aylık deneme süreci sonucunda kesinleşir.
i) Bireylerin iş yerine yerleştirilebilmesi için velisinden İş Yerine Yerleştirilecek Öğrenciler İçin Veli Muvafakat Belgesi alınır.
j) İş yerine yerleştirilen bireyler; iş yeri koordinatör öğretmeni tarafından düzenlenen Öğrenciyi İş Yerinde Gözlem ve İzleme Formu ile işveren tarafından düzenlenen İşe Yerleştirilen Öğrencilerin Devam Takip Çizelgesi dikkate alınarak izleme ve yöneltme kurulunca takip edilir.
k) İşe ya da iş yerine uyum sağlayamayan bireyler için gerekli düzenlemeler yapılarak tedbirler alınır. Ancak, alınan tüm tedbirlere rağmen uyum sorunu devam eden bireylerin iş yeri, iş yeri koordinatör öğretmeninin önerisiyle kurul tarafından değiştirilir veya bu bireyler eğitimlerine okulda devam ederler.
l) Merkezin (okulların) imkân ve şartları uygun olduğu takdirde yarıyıl ve yaz tatillerinde de programlara devam edilebilir.
m) Dönem sonlarında bireylere karne verilir. Programı tamamlayan bireylere Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi (Okulu) Öğrenim Belgesi verilir. Bu belge yükseköğretime devam etme hakkı sağlamaz, ancak bireylerin herhangi bir işte istihdam edilmesi durumunda ortaöğretim kurumlarından mezun olanlara tanınan özlük haklarından yararlanmalarını sağlar.
n) Özel eğitim mesleki eğitim merkezini (okulunu) tamamlayamayan bireyler, yaygın eğitim programlarına, işe ve mesleğe yönlendirilirler.” şeklinde ifade edilir.
2.4.Sosyal Beceri Tanımı
Argyle (1972) sosyal beceriyi kişisel konuma uygun davranış sergileme olarak tanımlamıştır. Bu davranışlar sosyal gruba ve kültüre göre değişebilir. Uygulamada yerine getirebilmek için bu davranışları öğrenerek benimsemek gerekir (Akt: Şahin, 1999).
Liberman ve diğerleri (1986)ne göre ise sosyal beceri; toplumda kaliteli bir yaşam için gerekli olan bilişsel, sözel ve sözel olmayan kişiler arası davranışlardır.Cartledge ve Milburn (1983), sosyal beceri tanımlarının ortak yönlerini şöyle ifade etmişlerdir (Akt: Yüksel, 1997).
‘’1. Başkalarından olumlu tepkiler getirecek ve olumsuz tepkilerin gelmesini engelleyecek, başkalarıyla etkileşimi mümkün kılacak, sosyal olarak kabul edilebilir olan öğrenilmiş davranışlar olarak sosyal beceriler,
2. Çevrede etki bırakan, hedefe yönelik davranışlar olarak sosyal beceriler, 3. Duruma özgü ve sosyal içeriğe göre değişen sosyal beceriler,
4. Hem belirli gözlenebilir davranışlar, hem de gözlenemeyen bilişsel ve duyuşsal ögeler içeren davranışlar olarak sosyal beceriler.’’
Rinn ve Markle (1979) öğrencilerin sosyal becerilerinin başkalarına zarar vermeden diğer bireyleri etkileme davranışları ve istenmeyen tepkilerden kaçma davranışları olduğunu ifade etmiştir ( akt. Bacanlı,1999, s.20).
Sosyal beceriyi başarılı etkileşim olarak tanımlayan Hersenve Eister (1976) in yanında Combs ve Slaby (1977) aynı zamanda sosyal açıdan yararlı olacak bir etkileşim olarak tanımlamıştır.
Foster ve Ritchey (1979) in tanımına bakıldığında sosyal beceri; etkileşimde olumlu tepkileri üretme, sürdürme veya artırma ihtimali olan tepkiler olduğunu belirtmiştir.
Sosyal beceriyi öğrenilmiş davranışlar olarak ifade eden Kelly (1982) kişinin bireyler arası ilişkilerde çevresinden pekiştirme almak ya da sürdürmek için bu davranışları gösterdiğini ifade etmiştir (Jenson, Sloane & Young, 1988, akt. Bacanlı,1999, s.20).
Michelsan ve ark. (1981) sosyal becerinin öğrenmeyle kazanıldığını, sözel ve sözel olmayan ortak davranışlardan oluştuğunu, tepki ve davranışları başlatmada etkili olduğunu, olumlu sosyal pekiştireçler almayı artırdığını, zamanlama ve etkileşime dayalı davranışlar olduğunu belirtmiştir (akt. Yüksel, 2001).
Avşar (2004) a göre sosyal beceri, kişiler arası iletişimde insan duygularını ve düşüncelerini de anlamayı gerektiren davranışlardır.
“İnsan, başkalarıyla etkileşimi mümkün kılacak sosyal açıdan kabul edilebilir olan davranışlara sahip olmak ister. Bu davranışlar genel olarak sosyal beceri olarak adlandırılmaktadır” (Genç,2005, s.43).
Bir başka tanım ise şöyledir: Sosyal beceri, etkileşim içindeyken duygu, düşünce ve davranışlarını anlama ve o anlayışa uygun davranışlar gösterebilme şeklinde ifade etmişlerdir (Çubukçu ve Gültekin, 2006, s.158).
2.5.Sosyal becerilerin sınıflandırılması
Alan yazına bakıldığında, sosyal becerilerle ilgili genelde benzer aktarımlar görülmektedir. Sargent (1991) sosyal becerileri altı gruba ayırmıştır. Bunları; sınıf ile ilgili beceriler, okul ile ilgili beceriler, kişisel beceriler, etkileşim kurma becerileri, toplumla ilgili beceriler ve işle ilgili sosyal beceriler olarak gruplamış, her grupta yer
alan becerileri de ilköğretim, ortaöğretim ve lise dönemlerine göre sıralamıştır (Sucuoğlu ve çiftçi, 2001).
Akkök (1996: 2-3) sosyal becerileri şöyle sınıflandırmıştır:
1) İlişkiyi Başlatma ve Sürdürme Becerileri: Dinleme, konuşmayı başlatma, konuşmayı sürdürme, soru sorma, teşekkür etme, kendini tanıtma, başkalarını tanıtma, iltifat etme, yardım isteme, özür dileme, izin isteme, ikna etme, yönerge verme, yönergelere uyma.
2) Grupla Bir İşi Yapma ve Yürütme Becerileri: Grupta iş bölümüne uyma, grupta sorumluluğunu yerine getirme, başkalarının görüşlerini anlamaya çalışma.
3) Duygulara Yönelik Beceriler: Kendi duygularını anlama, duygularını ifade etme, başkalarının duygularını anlama, karşı tarafın kızgınlığı ile başa çıkma, sevgiyi, iyi duyguları ifade etme, korku ile başa çıkma, kendini ödüllendirme.
4) Saldırgan Davranışlar İle Başa Çıkmaya Yönelik Beceriler: İzin isteme, paylaşma, başkalarına yardım etme, uzlaşma, kızgınlığı kontrol etme, hakkını koruma, savunma, alay etmeyle başa çıkma, kavgadan uzak durma.
5) Stres Durumuyla Başa Çıkma Becerileri: Başarısız olunan bir durumla başa çıkma, grup baskısıyla başa çıkma, utanılan bir durumla başa çıkma, yalnız bırakılma ile başa çıkma.
6) Plan Yapma ve Problem Çözme Becerileri: Ne yapacağına karar verme, problemin (sorunun) nedenlerini araştırma, amaç oluşturma, bilgi toplama, karar verme, bir işe yoğunlaşma.
Campbell ve Siperstein (1994), sosyal becerileri ve sosyal davranışları ayırmaktadır;
Sosyal Beceriler: Yardım kabul etme, bir etkinliği (oyun) bitirme, konuşma, yardım isteme, bir gruba katılma (yemekhane), arkadaşlığı sürdürme, akran baskısıyla başa çıkma, açık ret ile başa çıkma, takılmaya karşılık verme, işbirliği içinde çalışma, gruptan ayrılma, geniş bir grupta çalışma, sıkılganlıkla başa çıkma, küçük gruplarda çalışma, bağımsız çalışma, sınıfta bir gruba girme, grup tartışmasına katılma, süren konuşmaya katılma, bir etkinliği bitirme (akademik), bir gruba katılma (oyun alanı), yalnızlıkla başa çıkma, hayal kırıklığı ile başa çıkma, gizli ret ile başa çıkma, dost/arkadaş edinme, çatışmadan kaçınma, işbirliği içinde oynama, grubun yeni bir üyesini kabullenme, geniş bir grupta oynama, bir kişiyle çalışma.
Sosyal Davranışlar: Gülümseme, göz kontağı kurma, göz kontağını sürdürme, başkalarını selamlama, konuşmayı başlatma, konuşmayı sürdürme, konuşmayı bitirme, kendini tanıtma, dinleme, yardım isteme, yardım kabul etme, yardım teklif etme, başkalarını bırakma, başını sallama, övgü kabul etme, kompliman yapma, uygun bir şekilde kesme, izin isteme, kuyruğa girme, kuyrukta ilerleme, övgü yapma, hoş şeyler söyleme, uzlaşma, materyali paylaşma, sıraya geçme, eleştiri kabul etme, doğruyu söyleme, sır saklama, özür dileme, iyilik isteme, kaba düşünceleri görmezden gelme, sırasını bekleme, eşyalarına dikkat etme, atılgan olma, başkasının hakkına saygı gösterme, başkalarını bırakma, el ve ayaklarına hakim olma, öneride bulunma (Balyan, 2009: 49-50).
2.6.Zihin Engellilerde Sosyal Beceriler ve Sosyal Beceri Yetersizlikleri
Toplum içinde bağımsızlığı sağlayan en büyük etken sosyal becerilerdir. Hatta bazen sosyal becerilerdeki yeterlilik akademik başarıdan bile önemlidir. Zihin engeli olan bireyler sosyal, duygusal ve davranışsal problemleri, normal gelişim gösteren bireylere nazaran daha sık yaşarlar. Bu bireyler, genellikle kişiler arası becerilerde zayıftırlar ve sosyal olarak uygun olmayan davranışlar gösterebilmektedirler. Bu nedenle genellikle akranları ve sınıftaki diğerlerince reddedilme durumu ile yüz yüze kalabilmektedirler (Cavkaytar ve Diken, 2006).
Lloyd, Kavale ve Forness (1998) geç ve güç öğrenen bireylerin %75’nin sosyal beceri yetersizliği gösterdiğini belirtmişlerdir. Amerika Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan bir izleme çalışması (1996) engelli ergenlerin %29’nun lise üstünde sosyal beceri eğitimine ihtiyacı olduklarını göstermiştir. Öğrenme farklılığı veya öğrenme güçlüğü olan birinci sınıf kolej öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmasında Glimps (1994), öğrenme güçlüğü olan öğrencilerin sosyal becerilerinde, problem çözme ve organizasyonel becerilerde problem yaşama eğilimli olduklarını belirlemiştir
Yine başka bir deyişle zihin engelli bireyler, günlük hayatta uyumsal davranış gösterme açısından yetersizlik gösterebilir. Bu durum bireyin toplumda sosyal uyumunu engellemektedir. (Ersoy ve Avcı, 2000). Bazı zihin engelli bireyler ihtiyaç duyulan sosyal yetenekleri kazanmaları açısından gerekli fiziksel, algısal ya da entelektüel kapasiteyi gösteremezler (King ve diğerleri, 1997). Ve bazılarının çevreyle etkileşim ve ilişki kurmalarını engelleyici davranışları olabilir. (Spence ve diğerleri, 1999).
Alan yazında zihinsel engellilerle ilgili araştırma sonuçları akademik beceriler ya da iş becerilerindeki yeterliliklerinin, bireyin toplumda özerk ya da diğerlerine en az bağımlı olarak yaşayabilmesi için yeterli olmadığını, bağımsızlığın ve topluma uyum sağlamanın temel koşulunun sosyal yeterlilik olduğunu vurgulamaktadır. Hafif derecedeki zihinsel engelli çocuklar akademik becerilerde yaşıtlarına göre benzer performans gösterseler bile sosyal becerilerdeki yetersizlikleri sebebiyle normal eğitim kurumlarına kabul edilmemekte ya da bu kurumlarda yaşıtları tarafından reddedilmektedirler (Sucuoğlu ve Çiftçi, 2001).
Zihin engelli bireyler başkasının iç dünyasını anlama, başkalarının yerine kendini koyarak düşünebilme gibi becerileri geç ve güç kazanmaktadırlar. Sosyal olayların sonuçlarını önceden kestirebilmede yetersizdirler, karar verme ve problem çözebilme becerilerinde güçlükler yaşarlar. Zihinsel engelli bireylerin, uzun yıllar boyunca ayrı özel okullarda ya da normal okullar içerisinde yer alan özel sınıflarda eğitim almalarının,
sosyal becerilerdeki yetersizliklerine neden olduğu düşünülmektedir (Çiftçi ve Sucuoğlu, 2005).
Özel gereksinimli bireyler için sosyal becerilerdeki yetersizlik genellikle başarılı bir iş hayatı ve bağımsız yaşam için büyük engel teşkil etmektedir (Greenspan ve Shoultz, 1981; Cheney ve Foss, 1984; Ford, Dineen ve Hall, 1984; Brickey, Campbell ve Browning, 1985; Salzberg, Lignugaris/Kraft, ve McCuller, 1988; Chadsey-Rusch, 1992, Akt, Black ve Langone, 1997).
3.BÖLÜM
YÖNTEM
3.1. Araştırma Modeli
Bu araştırmayla Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezleri’nde görev yapan okul idarecileri ve öğretmenlerinin, zihin engelli bireylerin staj ve meslek hayatlarında sosyal becerilerineilişkin görüşlerini almak amaçlanmıştır. Bafra Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi ve Zafer Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi’nde görev yapan okul idarecileri ve öğretmenlerle görüşmeler yapılmış ve yapılan görüşmeler için betimsel tarama modeli seçilmiştir.
Bu tercihin nedeni öğrencilerin sosyal becerileri konusunda öğretmenlerin görüşlerinin derinlemesine incelenmesine olanak sağlamasıdır. Öğretmen görüşlerinin betimlenmesi araştırılan konunun o bağlamda incelenmesi bakımından önemlidir (Yıldırım ve Şimşek, 2013, s. 45). O bağlamdan kasıt bireylerin özelliklerinin tam olarak tanımlanacağı ortamdır (Büyüköztürk vd., 2012).
Betimsel araştırmalarda veriler anket, görüşme ya da gözlem yoluyla elde edilir (Büyüköztürk vd., 2012). Görüşme tekniğinde belli sorular yoluyla kişilerin düşünceleri, tepkileri, deneyimleri ortaya çıkarılmak istenir (Aziz, 2011; Yıldırım ve Şimşek, 2011). Bu teknik üçe ayrılır: yapılandırılmış, yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış görüşme (Kuzu, 2011).
Bu araştırmada kullanılan yarı-yapılandırılmış görüşme tekniğinde araştırmacı sormak istediği sorulardan oluşan form hazırladığı gibi görüşmenin akışına uygun alt sorularla da konuyu detaylandırabilir (Büyüköztürk vd., 2012; Kuzu, 2011). Bu tekniğin olumlu yönleri; bireyler düşüncelerini ifade ederken detaylı bilgiye ulaşma fırsatı ve aynı zamanda da verilerin analizinin kolay olmasıdır (Büyüköztürk vd., 2012).
3.2.Veri Toplama Araçları
3.2.1.Yarı yapılandırılmış görüşme sorularının oluşturulması
Görüşme soruları oluşturulmadan önce araştırmacı tarafından konuyla ilgili kitaplar, hakemli-hakemsiz dergiler, mevzuat, tezler vb. incelenerek derinlemesine bir literatür taraması yapılmış ve alan yazında öğrencilerin sahip olması gereken sosyal becerilerle ilgili temalar belirlemiştir. Bu temalar başlıklara çevrilmiş ve sonrasında tez danışmanıyla beraber araştırma amacına uygun olarak taslak soru ve alt sorulara çevrilmiştir. Belirlenen taslak soru ve alt sorular daha sonra alanda yer alan üç uzmana elektronik posta olarak gönderilmiş ve değerlendirmeleri istenmiştir. Başlangıçta 13 sorudan oluşan taslak form, sonrasında 8 soruya düşürülmüş ve uzman görüşleriyle tekrar 10 soruya çıkarılmıştır. Uzmanların biri Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesinde diğer ikisi Ondokuzmayıs Üniversitesinde görev yapmaktadır. Uzmanların verdiği dönütler doğrultusunda soru ve alt sorular düzeltilmiştir.
Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezinde çalışan üç öğretmenle pilot görüşme gerçekleştirilerek soruların amaca uygun olup olmadığı, düzenlemeye ihtiyaç duyulup duyulmadığı tez danışmanı ile gözden geçirilmiştir. Pilot görüşmelerin neticesinde tez danışmanının da onayı ile görüşme soruları şekillenmiştir.
