53, 1 (2013) 303-314
KÜLTEPE TABLETLERĐNDE GEÇEN YENĐ BĐR UNVAN, rabi
æ
ābātim “TUZCULAR ÂMĐRĐ”*Murat ÇAYIR** Öz
Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, rabi æābātim “Tuzcular Âmiri”
Sadece insanlar için değil, doğadaki bütün canlılar için temel besin kaynaklarından birisi olan tuz, binlerce yıl önce de çeşitli alanlarda kullanılan temel maddelerden birisiydi. Tuz hakkındaki en eski bilgileri çivi yazılı tabletlerden öğreniyoruz.
Tuz, Kültepe tabletlerinde, kap, çuval gibi hacim ölçüleri ile ölçülen ve düşük fiyata satılan bir madde olarak geçmektedir. Bu metinlerden, “tuzcu” olarak anılan bir meslek erbabının olduğunu biliyoruz. Ancak, bu kişilerin görevleri ve daha önemlisi tuz ocaklarının bulunduğu yerler hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Çalışmamızda, 1997 Kültepe kazılarında keşfedilmiş Kt. 97/k 149 envanter numaralı belgede geçen, tuz ile ilgili işleri denetleyen yüksek dereceli bir memur olan, rabi æābātim “tuzcular âmiri” unvanı üzerinde duracağız.
Anahtar Kelimeler: Çivi Yazısı, Eski Asur, Asur Ticaret Kolonileri Devri, Kültepe, Kültepe Tabletleri, Tuz, rabi’li Unvanlar.
*
Bu makale, yazarın “Kültepe’de 1997 Yılında Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi” adlı doktora tezinden üretilmiştir.
**
Araş. Gör. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eski Çağ
Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Sümeroloji Anabilim Dalı, cayir@humanity.ankara.edu.tr
Abstract
The New Title in Kültepe Texts, rabi æābātim “The Chief of Salt Dealer” Being one of the basic nutrients not only for humans, but also all the living creatures of the nature, salt was one of the fundamental substances used in various fields thousands of years ago as well. We learn the oldest information about salt from the cuneiform tablets.
Salt is mentioned in the Kültepe tablets as an article measured in bowl, sack, etc. and sold at a lower price. Thanks to these texts, we know that there is a profession called “salt-dealer.” However, there is not any information with respect to duties of such people and more importantly, the locations of salt quarries and mines.
Our study will deal with the title of a senior official, rabi æābātim “the chief of salt-dealer,” who supervises the works and activities about salt, as mentioned in the document with inventory number Kt. 97/k 149, discovered in the Kültepe excavations in 1997.
Keywords: Cuneiform, Old Assyrian, Assyrian Trade Colony Period, Kültepe, Kültepe Texts, Salt, rabi Titles.
Tuz, yemeklere lezzet katmasının yanında, yiyeceklerin uzun süre korunmasında, dericilik sanayinde ve hayvan yetiştiriciliğinde de kullanılmaktadır.1 Çeşitli devirlere ait çivi yazılı metinlerden, en eski zamanlarda da bu amaçlar için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca tıp alanında ve dini ritüellerde de bu maddeden yararlanılmaktadır.2
Tuzun çivi yazılı belgelerdeki karşılığı Sumerce MUN, Akadça
æābtum’dur. Tuz, Kültepe tabletlerinde, ucuza satılan bir madde olarak
karşımıza çıkmaktadır.3
Bir masraf listesi olan OIP 27, 10’da “Tuzun fiyatı için 1’den ¼ šeqel eksik gümüş”4; CCT V, 32b’de “1 šeqel gümüşü tuz için tarttım”5 sözlerini
1
Anadolu’da, hayvanların et tutması ve belki de etin daha lezzetli olması için, küçük ve büyükbaş hayvanlara tuz topları yalatıldığını; toprak damlı evlerin damlarının akmaması için, tuz ve toprak karışımının damlara serilerek yuvak adı verilen bir taşla sıkıştırıldığını biliyoruz.
2
Bkz. CAD Æ, s. 11-14. 3
Metin yerleri için bkz. E. Öz 2011, s. 310 v.d. 4
OIP 27, 10: 5)…. 1 LÁ ¼ GÍN 6) KÙ.BABBAR {ší}-im æá-áb-tí 5
okuyoruz. Kısa bir kayıt olan TTC 7’de “Tuz için 10 šeqel gümüş”6 ifadesi yer almaktadır.
Tuz genellikle karpatum “kap” ve SÌLA “litre” ile ölçülmektedir.7 BIN VI, 232’de “2 kap tuz”8 şeklinde geçmektedir. Asurlu kimseler arasında düzenlenmiş bir borç senedi olan KT 4, 8 (Kt. o/k 76)’de şunları okuyoruz: 1) [x] GÍN KÙ.BABBAR øa-ru-pá-am 2) 15 SÌLA æá-áb-tám 3)
i-øé-er Đd-na-[a] 4)
DUMU Puzur4-Đštar ù
5)
Da-da DUMU Du-[ ] 6)
Đ-dí-A-šur i-šu “x šeqel saflaştırılmış gümüşü (ve) 15 litre tuzu Puzur-Đštar’ın oğlu
Đdnāya’dan Du[…..]’nın oğlu Dadāya alacaklıdır.”9
KT 5, 60 (Kt. 92/k 247)10’da, ana karpat u nabīt æābtim “(Bir) kap ve (bir) nabīt tuz” ifadesinden tuzun nabīt’le de ölçüldüğü anlaşılmaktadır. K.R. Veenhof, nabīt’in, 30 litrelik kabın bir bölümüne karşılık gelen bir hacim ölçüsü olabileceğini belirtmiştir.11 Yayınlanmamış Kt. 97/k 226 no’lu belge, Ennānum’un, yerli Azu ve karısı Hamana’dan alacaklı olduğu gümüşle ilgili bir borç senedidir.12 Burada, tuzun, asıl anlamı “çuval, torba” olan, 120 litrelik bir ölçü birimi karşılığındaki naruqqum ile ölçüldüğünü görüyoruz. Metnin ilgili satırları şöyledir: 5) 3 na-ru-uq 6) æá-áb-ta-am 7) ù 3
na-ru-uq 8) [KĐ]-iš-tam 9) ú-øú-bu “3 çuval tuzu ve 3 çuval k/qištum’u faiz olarak ekleyecekler.” Buradaki k/qīštum kelimesinin, “hediye, bahşiş” anlamındaki qīštum ile ilgisi olmadığı açıktır. Bu kelime, yerli kadın tüccar Madawada’nın, Šarnikan ve karısı Hašušra’dan alacağı bir miktar gümüş ilgili Kt. o/k 106’da “10 šeqel gümüş ve 2 çuval qīštum” şeklinde geçmektedir.13 Đ. Albayrak bu kelimenin, çuvala konulabilen bir nesne olması gerektiğini belirtmiştir.14
Anadolu, tuz kaynakları bakımından çok zengindir. Ayvalık ve Çamaltı deniz tuzlaları; Tuz Gölü çevresinde bulunan Yavşan, Kaldırım ve Kayacık göl tuzlaları; Yozgat-Sekili, Çankırı, Kırşehir-Tepesidelik, Iğdır-Tuzluca ve
6
TTC 7: 1) 10 GÍN KÙ.BABBAR a-na 2) æá-áb-tim 7
karpatum için, CAD K, s. 220b ve CDA s. 149’da’ “(naruqqum’un ¼ ‘ü karşlığında) bir ölçü ”; SÌLA (qû/qa) için CAD Q, s. 288’de “hacim ölçüsü”, CDA, s. 290’da “bir litrelik hacim ölçüsü” karşılıkları verilmiştir.
8
BIN VI, 232: 11) 2 DUG æá-áb-tim 9 Đ. Albayrak 2006, s. 27-28. 10 K.R. Veenhof 2010,s.172. 11 K.R. Veenhof 2010, s. 172. 12
M. Çayır, “Kültepe’de 1997’de Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s. 125-126.
131)
10 ½ GÍN KÙ.BABBAR 2) ù 2 na-ru-uq 3) qí-iš-tám (Đ.Albayrak 1998 s. 10). 14
Kars-Kağızman’da bulunan tuz ocakları başlıca rezervlerdir.15 Bu yatakların büyük bir kısmı şüphesiz eskiçağlarda da biliniyordu.
Kültepe tabletlerinde, tuz ve tuz ticareti ile ilgili bilgiler bulunmasına karşın, tuz elde edilen merkezlerden bahsedilmemektedir. Bu konudaki bilgilere Hititçe metinlerden ulaşıyoruz. KBo XI 73’te “… tuz topakları Durmitta kentinden salarlar/sevk ederler” ifadeleri yer almaktadır.16 Burada, Kültepe tabletlerinde Turhumit17 olarak geçen Durmitta’dan tuz sevkiyatı yapıldığını görüyoruz. IBoT II 129’da “….. tanrının tuzu Duhdušna kentinden temin edilirdi” sözleri geçmektedir.18 Bunlardan başka, Kalapiya, Kawarna ve Šarmana da tuz temin edilen merkezlerdi.19 Šukziya ve Hapalla da tuzcularla ilgileri olan şehirlerdir. S. Erkut, bu meslekle uğraşan kimselerin yaptıkları işlerin tam olarak anlaşılmadığını fakat “koyun” kelimesiyle birlikte geçtiklerinden, bu hayvanların tuz ihtiyacını karşılayan kimseler olabileceklerini belirtmiştir.20
1997 kazılarında ortaya çıkarılan, Ennānum’un oğlu Aššur-malik’in arşivine ait Kt. 97/k 14921, Aššur-malik’in yerli Luhurahšu ve karısı Waliwali’den ½ mina gümüşe satın aldığı Aliahšušar adlı yerli cariye ile ilgili, ikisi yerli, altı şâhit huzurunda düzenlenmiş senettir. Yerli şâhitlerden Turhala’nın oğlu Wašhuwani’nin rabi lāsimē “haberciler âmiri”, Kammaliya’nın oğlu Dumana’nın rabi æābātim “tuzcular âmiri” unvanı taşıdıklarını görüyoruz.
Kt. 97/k 149
(Açılmamış zarf; 6,3 x 5,1 x 2,7 cm.) 1 KĐŠĐB Du-ma-na DUMU Kà-ma-li-a (silindir mühür baskısı A)
2 GAL æá-ba-tim ša GAL sí-ki-tim
3 KĐŠĐB Wa-áš-hu-wa-ni DUMU Tur4-ha-lá
15 E. Yalçın-M. Ertem 1997, s. 208 v.d. 16 S. Erkut 1990, s. 2-3. 17
Bu şehrin lokalizasyonu hakkındaki görüşler için bkz. G. Barjamovic 2011, s. 242-266.
18
S. Erkut 1990, s. 4-5. 19
Bu konuda bkz. S. Erkut 1990, s. 5; krş. A. Ünal 2007, s. 170-171. 20
S. Erkut 1990, s. 5. 21
M. Çayır, “Kültepe’de 1997’de Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s. 60-63.
4 GAL lá-sí-me ša GAL sí-ki-tim
5 KĐŠĐB dEN.ZU-ba-ni DUMU Ì-lí-a-lim 6 KĐŠĐB En-um-A-šur DUMU A-na-za (damga mühür baskısı)
7 KĐŠĐB Lu-hu-ra-ah-šu DUMU Ki-il5-tù-lá
K. 8 KĐŠĐB Wa-lí-wa-lí 9 a-ší-tí-šu (damga mühür baskısı) Ay. 10 ½ ma-na KÙ.BABBAR ší-im 11 A-li-ah-šu-šar
(silindir mühür baskısı B) 12 GÉME a-na Lu-hu-ra-ah-šu 13 ú Wa-lí-wa-lí a-ší-tí-šu 14 A-šur-ma-lik iš-qúl 15 a-ma-at / A-šur-ma-lik
16 šu-ma / ma-ma-an / a-na hu-bu-ul 17 a-wi-lim / a-ší-tí-šu ú GÉME 18 lu ša tù-zi-ni
19 i-tù-wa-ar 2 ma-na KÙ.BABBAR 20 i-ša-qú-lu / ú Lu-hu-ra-ah-šu 21 ù Wa-lí-wa-lí
K. 22 a-ša-sú / ú-ša-hu-tù
23 šu-ma / GÉME / iš-ta-lá-al-šu (silindir mühür baskısı C) 24 GÉME A-li-ah-šu-šar 25 a-na ší-mì-im
Sol k. 26 a-šar / li-bi4-i-šu / i-da-an-ší
27 ma-ma-an / a-na A-šur-ma-lik 28 lá i-tù-ar
1-2)
rabi sikkitim’in hizmetinde çalışan tuzcular âmiri Kammaliya’nın oğlu Dumana’nın mührü; 3-4) rabi sikkitim’in hizmetinde çalışan haberciler
âmiri Turhala’nın oğlu Wašhuwani’nin mührü; 5) Đlī-alum’un oğlu Su’en-bāni’nin mührü; 6) Anaza’nın oğlu Ennum-Aššur’un mührü; 7-9) Kiltula’nın oğlu Luhurahšu’nun mührü; karısı Waliwali’nin mührü. 10-14) Aššur-malik, Luhurahšu ve karısı Waliwali’ye cariye Aliahšušar’ın fiyatı (olarak) ½ mina gümüş ödedi. 14) (O artık) Aššur-malik’in cariyesidir. 16-22) Eğer herhangi bir kimse adamın, karısının ve kadın kölenin borcu için ya da
tuzinnum (için) hak iddia ederse, 2 mina gümüşü ödeyecekler ve Luhurahšu
ve karısı Waliwali borcu temizleyecekler. 23-28) Eğer cariye ona (Aššur-malik’e) saygısızca davranırsa, o (Aššur-malik) cariye Aliahšušar’ı istediği birisine satacak. Hiç kimse Aššur-malik’e hak iddiasında bulunmayacak.
Açıklamalar: St. 2: rabi æābātim:
Kültepe tabletlerinde, Akadça rabium “büyük, şef, âmir” kelimesinin Sumercesi GAL ile teşkil edilmiş, yüksek dereceli memurları ve bazı mesleklerin yöneticilerini gösteren 50 kadar unvan geçmektedir. Metinlerde bu unvanları taşıyan kimselerin görevleri konusunda fazla bir bilgi bulunmamasına rağmen, çok azı dışında, verdikleri hizmetleri kelimelerin anlamlarından kolayca anlayabiliyoruz.22
“tuzcular âmiri”ne ilk defa burada rastlıyoruz. Bu görevlinin rabi
sikkitim‘in hizmetinde çalıştığı anlaşılmaktadır.23 rabi sikkitim/sikkatim, rabi
simmiltim’den sonra, saray teşkilatında görev yapan en yüksek dereceli
memurdu. Fakat nasıl bir görev yürüttüğü konusunda kesin bir şey söyleyemiyoruz. E.Bilgiç, bu yöneticinin “ordu komutanı”24; P. Garelli “maden ticaretini denetleyen görevli”25; C.Günbattı ise “panayır yerinden sorumlu olan kimselerin başı”26 olabileceğini belirtmiştir.
Metinlerde “tuzcu”, ša MUN / ša æābtim şeklinde geçmektedir.27 J.G. Dercksen, TC 3, 214 B:6’daki KĐŠĐB Haduwan ša MUN ifadesini “Seal of
22
Bu unvanlar için bkz. K.R. Veenhof 2008, s. 220-224. 23
rabi æābatim ve metinimizde geçen rabi lāsime “haberciler âmiri” dışında, rabi
m-ūøêm “mūøi’um memurlarının âmiri”, rabi øābim “işçiler âmiri” ve rabi alahinnim
“kâhyalar âmiri”nin de rabi sikkitim’in hizmetinde çalıştıklarını görüyoruz (Bkz. K.R. Veenhof 2008, s. 220-224). 24 E. Bilgiç 1948, s. 504. 25 P. Garelli 1963, s. 217, n. 4. 26 C. Günbattı 1999, s. 82. 27 CAD Æ, s. 15.
Haduwan, of the salt” olarak tercüme etmiştir.28 V. Donbaz bu görüşe katılmayarak, ucuz bir madde olduğu için tuzla ilgili bir yöneticiye ihtiyaç olmadığını belirtmiştir.29 Ona göre MUN işareti GÍR (patrum) olarak okunmalıdır. Yayınlanmamış Kt. 86/k 153 A: 2-3’deki KĐŠĐB ŞA ša
æá-áb-tim “Tuzcu ŞA (şahıs adı)’nın mührü”30 ve Kt. ş/k 3:3’de geçen KĐŠĐB Peruwa ša MUN “Tuzcu Peruwa’nın mührü”31 sözleri ve tuz ile ilgili işleri denetleyen yüksek dereceli bir memurun bulunması, Donbaz’ın görüşünün isabetli olmadığını göstermektedir.
St. 18: tuzinnum: Sadece Kültepe metinlerinde rastladığımız bu kelime için, CAD T, s. 493b’de, “seller with right of pre-emption, redeemer”; CDA, s. 63’te “potential claimant” karşılıkları verilmiştir. E. Bilgiç, tuzinnum ile Hititçe tuzzi- “ordu” kelimesi arasında bir ilişki olabileceğini söylemiştir.32 F. Starke, tuzzi- ve tuzinnum’un etimolojik olarak birbirine benzediğini33; J.Tischler ise iki kelime arasında akrabalık bulunabileceğini ancak bunu şüpheyle karşılamak gerektiğini belirtmiştir.34
K. Hecker tuzinnum’u “işveren”;35 B. Kienast, “satın alınan bir şey için rehin verilen kişi”36; W. Farber ise “öncelikli alım hakkı”37 olarak tercüme etmiştir.
C. Günbattı, tuzinnum ile birlikte geçen ubadinnum’ların, asıl mülkiyeti başkasına ait olan ve işletme özelliği bulunan bir emlak üzerinde, bilinmeyen bazı imtiyazlara sahip kiracılar olduklarını söylemektedir.38 tuzinnum’ların ise, ubadinnum’ların içerisinde yer alan daha alt rütbedeki kimseleri gösterdiğini ifade etmiştir.39
J. G. Dercksen, tuzinnum ve ubadinnum kelimeleri ile ilgili, metin yerlerini de vererek detaylı bir çalışma yapmış, tuzinnum’un, arhalum ve
unuššum gibi yükümlülüklere bağlantılı olduğunu ve “askerî bir görevi
28 J. G. Dercksen 2004, s. 173. 29 V. Donbaz 2010, s. 107. 30 K.R. Veenhof 2003, s. 25. 31 C. Günbattı 2013, s. 60. 32 E. Bilgiç 1953, s. 40-42. 33 F. Strake 1993, s. 25. 34 J. Tischler 1994, s. 501. 35 K. Hecker 1980, s. 71. 36 B. Kienast 1984, s. 65. 37 W. Farber 1990, s. 201. 38 C. Günbattı 1989, s. 59. 39 C. Günbattı 1989, s. 56-57.
yerine getirmekle yükümlü, tarım arazisinin kiracısı” olarak tercüme edilebileceğini belirtmiştir.40 Eldeki bilgilerle kelimenin anlamı konusunda kesin bir hükme varmak zordur. C. Günbattı ve J.G. Dercksen’in görüşleri doğrultusunda; kelimenin etimolojik olarak Hititçe –tuzzi “ordu” kelimesiyle olan benzerliğini de göz önünde bulundurarak; tuzinnum’un, askerî nitelikteki tarım arazileri ve bunları kiracı olarak kullanan kimseler karşılığında kullanıldığını söyleyebiliriz.
St.23: iš-ta-lá-al-šu: šalālum “saygısızca davranmak”, CAD, Š/I, s.202b; CDA s.350.
Sonuç olarak, Kültepe tabletlerinde çok az geçen ṭābtum “tuz”, šeqel ile tartılan; karpatum, naruqqum, nabīt ve SÌLA (qû/qa) gibi hacim ölçüleriyle ölçülen ucuz bir madde olarak karşımıza çıkmaktadır. Asur Ticaret Kolonileri Devri’nde, ša MUN / ša ṭābtim “tuzcu” olarak anılan bir meslek erbabının ve daha da önemlisi rabi sikkatim’e bağlı olarak çalışan ve tuz ticareti ile ilgili işleri denetleyen rabi ṭābātim “tuzcular âmiri” unvanını taşıyan yüksek dereceli bir yöneticinin bulunması, tuzun kontrollü bir şekilde alınıp satılan önemli bir ürün olduğunu göstermektedir. Hititçe belgelerde geçen Durmitta, Duhdušna, Kalapiya, Kawarna ve Šarmana gibi tuz elde edilen merkezler, Anadolu’da bulunan zengin tuz yataklarının eskiçağlarda da bilindiğini göstermektedir.
Kt. 97/k 149
ön yüz
40
alt kenar Kt. 97/k 149
arka yüz
KAYNAKÇA VE KISALTMALAR
Đ. ALBAYRAK
1998 “Koloni Çağında Yerli Bir Bayan “Madawada”, 3. Uluslararası Hititoloji
Kongresi Bildirileri, s. 1-14.
2006 KT 4: Ankara Kültepe Tabletleri 4, Ankara. G. BARJAMOVĐC
2011 A Historical Geography of Ancient Anatolia in the Assyrian Colony Period, Copenhagen.
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of J.B. Nies (New Haven). E.BĐLGĐÇ
1948 “Anadolu’nun Đlk Tarihî Çağının Ana Hatları ile Rekonstrüksiyonu”, DTCFD
6, s. 489-516.
1953 Kapadokya Metinlerinde Geçen Yerli Appellatifler ve Bunların Eski Anadolu Dilleri Đçerisindeki Yeri”, DTCFY 89, Ankara.
CAD The Assyrian Dictionary of The Oriental Institute of The University of Chicago.
CDA Concise Dictionary of Akkadian (Wiesbaden).
CCT Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in The British Museum (London). J.G. DERCKSEN
2004 “Some Elements of Old Anatolian Society in Kaniš”, Assyria and Beyond,
Studies Presented to Mogens Trolle Larsen, Nederlands Instituut voor Het Nabije Oesten, PIHANS C, s. 137-177.
V. DONBAZ
2010 “Yüksek Makamlar Tarafından Onaylanan iqqātē Belgeleri Rubā’um “Prens” ve Rabi Simmiltim “Merdiven Büyüğü”, Anadolu’nun Önsözü Kültepe
Kaniş-Karumu, s. 104-108.
S.ERKUT
1990 “Hititlerde Tuz ve Kullanımı”, Belleten Cilt LIV, Sayı 209, s. 1-7. W. FARBER
1990 “Hanum kauft Gadagada: Eine altasyyrische Selbstverkaufs-Urkunde”, Aula
Orientalis 8, s. 197-205.
P.GARELLĐ
1963 AC: Les Assyriens en Cappadoce, Bibliothèque archéologique et historique de l’institut français d’archéologie d’Istanbul XIX, Paris.
C.GÜNBATTI
1989 “Ev Satışı ile Đlgili Beş Kültepe Tableti ve Bunlardan Çıkan Bazı Sonuçlar”,
Belleten 206, s. 51-62.
1999 “Asur Ticaret Kolonileri Devri’nde Anadolu Kralları ile Asurlu Tüccarlar Arasındaki Đlişkilere Işık Tutan Đki Yeni belge”, XII. TTK, Kongreye Sunulan
Bildiriler, Ankara, s. 75-83.
2013 Harsamna Kralı Hurmeli’ye Gönderilen Mektup ve Kaniš Kralları, Ankara (Basımda).
K.HECKER
1980 “Zur Beurkundung von Kauf und Vekauf im Altasyyrischen”, WO 11, s. 64-75. B.KĐENAST
1984 Das altassyrische Kaufvertragsrecht, FAOS Bh. 1, Stuttgart. OIP Oriental Institute Publications (Chicago).
E. ÖZ
2011 “Çivi Yazılı Belgelere Göre Eski Anadolu Mutfağında Bir Besin Maddesi: Tuz”, International Journal of History Studies, Volume 3/3, s. 309-317. F. STARKE
1993 “Zur Herkunft von Akkad. ta/urgumannu(m),Dolmetscher”, WO 24, s. 20-38. TC Tablettes cappadociennes du Louvre (Paris).
J. TĐSCHLER
1994 Hethitisches Etymologisches Glossar III/10, D/3, s.501. TTC Trente Tablettes Cappadociennes (Paris).
A. ÜNAL
2007 Anadolu’nun En Eski Yemekleri, Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, Đstanbul.
K.R. VEENHOF
2003 The Old Assyrian List of Year Eponyms from Karum Kanish and Its Chronological Implications, TTKY VI/ 64.
2008 Mesopotamia, The Old Assyrian Period, Orbis Biblicus en Orientalis 160/5, Göttingen.
2010 KT 5: Kültepe Tabletleri 5: The Archive of Kuliya son of Ali-abum (Kt. 92/k 188-263), TTYK VI/33c, Ankara
E.YALÇIN-M. ERTEM
1997 “Deniz Tuzlalarının Türkiye Tuz Potansiyelindeki Yeri”, 2. Endüstriyel
