TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2001, 7 (2), 32-35
Nohutta
(Cicer arietinum
L.) Farkl
ı
S
ı
ra Aral
ı
klar
ı
n
ı
n Baz
ı
Tar
ı
msal
Özellikler Üzerine Etkisi
Yeşim TOGAY' Necat TOGAY'
Geliş Tarihi: 08.01.2001
Özet: Van ekolojik koşullarında 1997 ve 1998 yıllarında ILC-482 ve Yerli Nohut çeşitlerinin kullanıldığı araştırmada dört farklı sıra arası mesafesi (15, 20, 25 ve 30 cm) uygulanmıştır. Deneme Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme tarlalarında tesadüf bloklarında faktöriyel deneme desenine göre 4 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. İki nohut çeşidinde sıra aralıklarının bitki boyu, ilk bakla yüksekliği , bitkide bakla sayısı ve tane sayısı, baklada tane sayısı, bin tane ağırlığı,ana ve yan dal sayısı, birim alan tane verimi ve hasat indeksine etkisi incelenmiştir.
Bin dane ağırlığı ve baklada tane sayısı dışındaki tüm karakterlerde çeşitlerin etkisi istatistiki olarak önemli olmuştur. Sıra aralığı artıkça, bitkide bakla ve tane sayısı, ana dal ve yan dal sayısı ve birim alan tane verimi önemli derecede artmıştır. Ortalama tane verimi dikkate alındığında; 30 cm sıra aralığında en yüksek verim elde edilirken (87.62 kg/da), en düşük verim 15cm sıra aralığından (54.00 kg/da) elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre, Van ekolojik koşullarında en uygun sıra arası mesafenin 30 cm olduğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Nohut (Cicer arietinum L.), sıra aralığı, verim ve verim öğeleri
Effect of Different Row Spaces on Some Agronomic Characters in
Chickpea
(Cicer
arietinum L.)
Abstract: Four different row spaces (15, 20, 25 and 30 cm) were applied using ILC-482 and Local Chickpea varieties in the research during years of 1997 and 1998 in Van ecological conditions. The study was conducted in the experimantal fıelds of Agricultural Faculty of Yüzüncü Yıl Üniversty by using randomized factorial blocks desing with the four replications. Effects of row spaces on plant height, first pod height, numbers of pod per plant and numbers of seed per plant, numbers of seed per pod, 1000 grain wieght, numbers of main branches, numbers of side branches, seed yield per area and harvest index were investigated for two chickpea cultivars.
Except 1000 seed weight and numbers of seed per pod, effects of cultivars in all characters were found statisticaly significant. The wider row space becomes, numbers of pod per plant and numbers of seed per plant, numbers of main and side branches and seed yield per area quite increase. As to mean seed yield per area, the best yield was obtained in 30 cm row space (87.62 kg/da), lower yield was obtained from 15 cm row space (54.00 kg/da). According to this result, the most suitable row space is 30 cm in Van ecological conditions.
Key Words: Nohut (Cicer arietinum L.), row spaces, yield and yield components
Giriş
Hızla artan dünya nüfusunun yetersiz beslenmesi
günümüzde gittikçe büyüyen bir sorun olarak ortaya
çıkmış bulunmaktadır. Sağlıklı nesillerin yetişebilmesi
proteine dayalı dengeli bir beslenmenin sağlanması ile
mümkündür. Ülkemiz insanlarının protein gereksinimlerinin
karşılanması; hayvancılığımıza gerekli önemin verilmesine
ve bitkisel protein yönünden zengin olan baklagil
bitkilerinin üretiminde yeterli bir gelişmenin
gerçekleştirilmesine bağlıdır.
Nohut, çok eskiden beri insan ve hayvan
beslenmesinde kullanılan ,kuru tanesinde yüksek oranda
(% 21.5-23.9) hazmolunabilirliği yüksek (% 76-88) protein
bulunduran, esansiyel aminoasitler ve bazı mineral
maddeler bakımından oldukça zengin bir yemeklik dane
baklagil cinsidir (Akçin,1988). Nohut Rhizobium bakterileri
ile ortak yaşama yeteneğinde olduğundan havanın serbest
azotundan yararlanabilmektedir. Hasattan sonra ise
toprakta bıraktığı kök artıklarında C/N oranı çok düşük
olduğundan kalıntılar kısa sürede parçalanarak humusa
dönüşmekte böylece kendisinden sonraki bitkiler için daha
uygun bir toprak bırakmaktadır. Ayrıca, iklim ve toprak
istekleri bakımından fazla seçici olmayışı ve
yetiştirilebilmesinde fazla bakım istemeyişi gibi bazı
1 Yüzüncü Yıl Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Van
tarımsal özelliklerinden dolayı nohut, nadas—buğday
üretimi sisteminin hakim olduğu geniş nadas alanlarının
değerlendirilmesinde kullanılabilecek önemli bir bitkidir
(Gençkan, 1958).
Ülkemizde son yıllarda en fazla tarımı yapılan
yemeklik dane baklagil cinsi nohuttur. 1997 verilerine göre
ülkemizde nohut ekim alanı 720.000 hektar, üretimi
721.000 ton,verimi ise 1001 kg/ha'dır. Van ilinde ise nohut
ekim alanı 10 ha, üretimi 7 ton ve hektara verimi ise 700
kg/ha'dır (Anonim, 1997).
Bu gün dünyada ve ülkemizde işlenen tarım alanları
en geniş sınırlarına ulaşmış ve hatta işlenmemesi gereken
alanlar bile kültüre alınmıştır. Gerçekte işlemeye uygun
olmayan bu alanların üretimden çıkarılması dolayısıyla
üretim alanlarının daraltılması gerekmektedir. Bundan
dolayı insanların yeterli beslenmeleri için birim alan
veriminin, dolayısıyla üretimin arttırılması gerekmektedir.
Tüm bitkilerde olduğu gibi nohutta verim artışını
sağlayan kültürel önlemlerden bir tanesi de her bitki için en
uygun ekim sıklığını saptamaktır. Ekim sıklığı çeşitlere
göre değiştiği gibi, ekolojik bölgelere göre de farklılıklar
TOGAY, Y. ve N. TOGAY, "Nohutta (Cicer arietinum L.) farklı sıra aralıklarının bazı tarımsal özellikler üzerine etkisi" 33
ekim sıklığı yada sıra aralığı çalışmaları değişik sonuçlar
verecektir. Bu sonuçların pratikte uygulamaya konulması
kültürel uygulamaların kolaylaştırılması, verim artışı
yanında ekonomik yararlarda sağlayacaktır.
Bütün bu sebeplerden dolayı bu çalışmada iki nohut
çeşidinde (ILC-482 ve Yerli Nohut) farklı sıra aralıkları (15,
20, 25 ve 30 cm) ele alınarak Van koşullarında en yüksek
birim alan tane verimini sağlayan sıra aralığı tespit
edilmeye çalışılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Deneme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Kampüs alanında
Ziraat Fakültesine ait deneme tarlalarında 1997 ve 1998
yıllarında yürütülmüştür. Denemenin yürütüldüğü dönemi
kapsayan aylara ait iklim veriler' ile, bu verilere ait uzun
yıllar ortalama değerleri Çizelge 1.'de verilmiştir. Uzun
yıllar ortalamasına ilişkin yıllık yağış miktarı 384.0 mm ve
ortalama sıcaklık ise 8.8 °C'dir. 1997 ve 1998 yılında
ortalama sıcaklıklar sırasıyla 9.3 ve 10.4 °C'dir. 1997
yılında yıllık yağış miktarı 379.9 mm, 1998 yılında ise
258.5 mm'dir. İlk yıl nispi nem % 52 iken ikinci yıl % 65
olarak tespit edilmiştir (Anonim, 1998).
Denemenin yürütüldüğü toprakların farklı
derinliklerinden alınan örneklerin bazı özellikleri Yüzüncü
Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Toprak
Analiz Laboratuarı'nda yapılarak analiz sonuçları Çizelge
2'de verilmiştir.
Deneme alanın toprak örnekleri, toprak profillerine
göre 0-31 cm üst toprak horizonundan ve 31-48 cm alt
toprak horizonundan alınmıştır (Çimrin, 1996). Toprak
analizleri sonucunda, araştırma yeri topraklanın pH'sı
kuvvetli alkali özellikte olup, organik madde içeriği
bakımından oldukça fakir, kireç oranı bakımından ise
zengin grubuna girmektedir. Faydalı fosfor içeriği
bakımından üst toprak horizonu (0-31 cm) yeter seviyeye
yakın iken alt toprak horizonu (31-48 cm) fosfor içeriği
bakımından ise fakirdir. Toprak örneklerinde faydalı
potasyum miktarı her iki toprak katmanında yeterli
seviyede bulunmuştur. Analiz sonuçlarına göre üst toprak
horizonu toplam tuz içeriği bakımından yüksek, alt toprak
horizonu düşük olarak bulunmuştur.
Denemede materyali olarak iki nohut çeşidi
kullanılmıştır. Bu nohut çeşitleri ILC-482 ve Yerli Nohut'tur.
ILC-482, soğuğa toleranslı, kısa boylu ve erkenci bir
çeşittir. Yerli nohut küçük tohumlu, karışık populasyon
özelliği gösteren, yazlık bir bitkidir. Deneme, 4 tekerrürlü
olacak şekilde tesadüf bloklarında faktöriyel deneme
desenine göre kurulmuştur. Denemede toplam 32 parsel
bulunmaktadır. Her parsel 5 sıradan oluşacak şekilde
planlanmıştır. Parsel alanları; 30 cm sıra aralığında: 1.50
m x 5 m = 7.5 m 2, 25 cm sıra aralığında : 1.25 m x 5 m
=6.25 m 2, 20 cm sıra aralığında: 1.0 m x 5 m = 5 m 2 ve
15 cm sıra aralığında: 0.75 m x 5 m = 3.75 m 2 olacak
şeklinde planlanmıştır. Parseli oluşturan 5 sıradan her iki
yandaki birer sıra ve sıra başlarından 0.5 m'lik kısımlar
kenar tesiri olarak gözlem dışı bırakılmış (Ceylan ve
Sepetoğlu, 1977), bütün işlemler 30 cm sıra aralığında:
1.2 m x 4 m = 4.8 m 2lik, 25 cm sıra aralığında: 1 m x 4 m
= 4 m2'lik, 20 cm sıra aralığında: 0.8 m x 4 m =3.2 m 2'lik ve
15 cm sıra aralığında: 0.6 m x 4 m = 2.4 m 2'lik alanlar
üzerinde yapılmıştır.
Her parsele eşit olarak dekara 4 kg saf azot denk
gelecek şekilde % 21'lik Amonyum Sülfat ve dekara 6 kg
P205 fosfor denk gelecek şekilde % 42'lik triple süper
fosfat (TSP) gübreleri ekimle birlikte toprağa verilmiştir
(Engin,1989). Ekim sıklığı m2'ye 50 tohum olarak
uygulanmıştır.
Her iki yılın ilkbaharında deneme alanı derin bir
şekilde sürülmüştür. Ikinci bir yüzlek sürüm ve ardından
diskaro çekilerek ikileme yapılmış ve tohum yatağı ekime
hazır hale getirilmiştir.
Ekim işlemi elle yapılmış ve denemenin ekim işlemi
her iki yılda da 1 günde bitirilmiştir. Ekim işlemi ilk yıl
8/5/1997, ikinci yıl 28/4/1998 tarihlerinde yapılmıştır.
Bu deneme, bölgenin kuru tarım alanlarında değişik
sıra aralıklarının nohudun verim ve verim komponentleri
üzerine etkilerini araştırmak amacına yönelik olduğu için
sulama yapılmamıştır. Her iki yılda da hastalık mücadelesi
yapılmamıştır. Çiçeklenmeden hemen önce elle bir defa
yabancı ot mücadelesi yapılmıştır. Denemenin hasadı elle
yapılmıştır. Hasat ilk yıl4/8/1997 tahinde ikinci yıl ise
30/7/1998 tarihinde yapılmıştır. Hasat edilen bitkilerde bitki
boyu, ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla ve tane sayısı,
bitkide ana ve yan dal sayısı gibi özelliklerin ölçüm ve
sayım işlemleri onar bitkide büyük bir titizlikle laboratuarda
yapılıp, ortalama değerleri alınmıştır. Parsel verimleri ise,
laboratuarda demetler halinde kurutulduktan sonra
dövülmek sureti ile harman yapılarak hesaplanmıştır
(Tosun ve Eser 1978).
Araştırmada denenen nohut çeşitlerinin verim ve
verim komponentleri açısından aralarındaki farklılığın
belirlenmesinde tesadüf bloklarında faktöriyel deneme
desenine göre varyans analizi, farklı grupların
belirlenmesinde ise Duncan çoklu karşılaştırma Testi
(Düzgüneş ve ark.,1987) kullanılmıştır. Her yıl elde edilen
veriler ayrı yarı varyans analizine tabii tutulmuştur
Bulgular ve Tartışma
Yapılan bu iki yıllık çalışmada sıra aralıklarının
baklada tane sayısına ve bin tane ağırlığına istatistiki
olarak önemli bir etkisi olmamakla beraber çeşitler
arasında önemli farklar tespit edilmiştir. Sıra aralıkları bitki
boyu, ilk bakla yüksekliği, ana dal ve yan dal sayısı, bitkide
bakla sayısı, bitkide tane sayısı ve hasat indeksi gibi
özellikleri ise istatistiki olarak önemli derecede etkilemiştir.
Her iki yılda da incelenen tüm özellikler bakımından çeşit
X sıra aralığı interaksiyonu önemsiz çıkmıştır. Bu nedenle
sadece incelenen özelliklere ait ortalama değerler Çizelge
4.'te verilmiştir.
Her iki yılda da sıra aralıklarının birim alan tane
verimine olan etkisi istatistik' olarak önemli bulunmuştur.
1997 ve 1998 yıllarının ortalaması olarak birim alan tane
verimi yönünden en yüksek değer (87.62 kg/da) 30 cm
sıra aralığından, en düşük değer ise (54.00 kg/da) 15 cm
sıra aralığından elde edilmiştir. Çeşitler arasında en
yüksek birim alan tane verimi 76.28 kg/da ILC-482
çeşidinde saptanmıştır (Çizelge 3.).
Kıraç koşullarda yetiştirilen nohut çeşitlerinde en
yüksek birim alan tane verimi 30 cm sıra aralığında
saptanan bu çalışma ile Mohapatra et al (1995) ve Karasu
(1999) gibi araştırmacıların bildirimleri ile uyum
göstermektedir. Çizelge 4.'te ekim sıklığı ile bitki boyu ve
34 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Sayı 2
Çizelge 1. Van iline ait bazı iklim verileri*
Aylar Sıcaklık (°C) Yıllar Yağış (mnn ) Yıllar Nispi Nem (%) Yıllar
1997 1998 UYO** 1997 ısge. UYO** 1997 1998 UYO**
Ocak -1.7 -3.6 -3.6 23.6 29.8 41.9 57 74 70 şubat -2.8 -5.0 -3.5 22.6 39.0 35.4 57 69 71 Mart -1.7 1.9 0.5 74.5 26.5 46.2 60 71 69 Nisan 6.2 8.7 7.0 32.5 41.6 57.5 53 71 64 Mayıs 14.0 14.0 13.0 23.3 36.0 40.5 46 68 57 Hakiran 18.7 20.9 17.8 25.0 10.7 16.8 41 57 50 Temmuz 21.7 23.6 22.0 31.6 1.0 5.5 44 54 Ağustos 22.5 23.1 21.7 0.0 1.2 2.9 47 54 41 Eylül 17.1 18.0 16.9 10.7 0.0 12.1 51 61 43 Ekim 10.5 11.8 10.3 62.7 0.3 44.2 54 62 58 Kasım 4.0 8.8 4.7 8.3 14.9 48.5 58 67 67 Aralık 3.2 3.0 -1.0 65.1 57.5 32.5 56 72 70 Toplam Ortalama 9.3 10.4 8.8 379.9 258.5 -384.0 52 65 58
* Van Meteoroloji Bölge Müdürlüğü kayıtları (1998).
**UYO: Uzun yıllar ortalaması(1949-1998).
Çizelge 2. Deneme alanı toprağının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri*
Derinlik Kum Silt Kil Tekstür PH Kireç Fosfor Potasyum Organik Toplam
(cm) (%) (%) (%) sınıfı (1:2.5 su) (%) (ppm) (me/100 gr) madde(%) tuz (%)
0-31 56.53 19.6 24.1 Kumlu 8.42 14.27 4.92 0.65 0.57 0.41
31-48 58.4 17.5 24.1 Killi-tın 8.54 15.41 2.72 0.48 0.41 0.018
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü laboratuar sonuçları
Çizelge 3. Nohut çeşitlerinde sıra aralıklarının birim alan tane verimine (kg/da) etkisi*
Uygulamalar
1997
Birim alan tane verimi (kg/da)
1998 Ort. Sıra aralıkları 15 56.32 d 51.68 d 54.00 20 71.08 d 64.86 c 67.97 25 79.18 b 75.22 b 77.20 30 90.87 a 84.37 a 87.62 Çeşitler ILC-482 81.11 a 71.4• a 76.28 Yerli Nohut 67.71 b 66.62 b 67.16
* Aynı harfi taşıyan ortalamalar arasında % 5 düzeyinde fark yoktur.
Çizelge 4. Nohut çeşitlerinde farklı sıra aralıklarının verim ve verim öğelerine etkisi*
Sıra aralıkları Çeşitler
Bitkisel Özellikler
Yıllar 15 cm 20 cm 25 cm 30 cm Ort. ILC- 482 Yerli Nohut Ort. Bitki boyu (cm) 1997 1998 27.97 a 27.85 a 26.56 b 27.67 ab 25.08 c 26.78 bc 24.78 c 26.53 c 26.09 27.20 27.76 26.77 b b 24.44 b 27.65 a 26.10 27.21 İlk bakla yük. 1997 14.58 a 13.69 ab 13.19 bc 12.56 c 13.50 13.73 13.40 13.56 (cm) 1998 14.93 a 14.60 ab 13.82 b 12.4 c 13.93 13.97 13.90 13.93 Bit. bak.say. 1997 11.32 c 13.63 b 16.55 a 17.51 a 14.75 15.38 a 14.13 b 14.75 (ad./bit.) 1998 10.83 d 12.08 c 13.92 b 14.72 a 12.88 13.38 a 12.40 b 12.89 Ana dal sayısı
(adet/bitki) 1997 1998 1.08 b 1.46 b 1.47 b 1.60 b 2.01 a 1.92 a 2.27 a 2.16 a 1.70 1.78 1.99 1.97 b a 1.86 a 1.60 b 1.92 1.78 Yan dal sayısı 1997 1.73 c 2.21 b 2.67 ab 3.02 a 2.40 2.40 2.42 2.41
adet/bitki 1998 1.46 c 1.62 c 2.31 b 2.63 a 2.00 2.11 a 1.91 b 2.01 Bak. tane say. 1997 0.98 1.01 0.92 1.01 0.98 1.05 a 0.91 b 0.98 (tane/bak.) 1998 1.00 0.98 1.01 1.00 0.99 1.01 a 0.98 b 0.99 Bit.tane say. 1997 12.03 a 14.16 b 15.81 ab 17.41 a 14.85 16.13 a 13.57 b 14.85 (ad./bit.) 1998 10.96 c 12.23 b 14.18 a 14.92 a 13.07 13.70 a 12.45 b 13.07 Bin tane ağır. 1997 287.7 267.6 283.5 284.0 280.7 267.1 b 294.3 a 280.7 (9) 1998 276.5 278.7 280.3 280.8 279.0 264.9 b 293.3 a 279.1 Hasat 1997 37.81 b 41.43 a 40.83 a 43.27 a 40.83 41.35 40.33 40.84 indeksi (%) 1998 38.88 bc 38.43 c 39.63 b 41.10 a 39.51 39.68 39.35 39.51
TOGAY, Y. ve N. TOGAY, "Nohutta (Cicer arietinum L.) farklı sıra aralıklarının bazı tarımsal özellikler üzerine etkisi" 35
Sıra aralıkları azaldıkça hem bitki boyu hem de ilk bakla yüksekliği değerleri artmıştır. 1997 ve 1998 yıllarında en yüksek bitki boyu değeri (27.97ve 27.85 cm sırasıyla) ve ilk bakla yüksekliği değeri (14.58 ve14.93cm sırasıyla), 15 cm sıra arası mesafeden elde edilmiştir. Kulaz ve Çiftçi (1999)'nin Van koşullarında nohutta bitki sıklığı çalıştıkları araştırmada belirlenen bitki boyu ve ilk bakla yüksekliği değerleri ile yapılan bu çalışma ile uyum göstermektedir.
Ekim sıklığının artışıyla bitkide ana ve yan dal sayısı
azalmıştır. 1997 ve 1998 yıllarında ana dal ve yan dal sayıları en yüksek değerleri sırasıyla 2.27 ve 2.16 adet ve 3.02 adet ile 30 cm sıra aralığında tespit edilirken en düşük değerler 1.08 ve 1.46 adet ve 1.73 ve 1.46 adet ile 15 cm sıra aralığında tespit edilmiştir. Bulgularımıza paralel olarak; Tosun ve Eser (1975)'de birim alandaki bitki sayısının azalmasıyla bitkide dal sayısının arttığını
bildirmektedirler.
En yüksek bin tane ağırlığı 287.7 g, en düşük değer ise 267.6 g olarak elde edilirken, baklada tane sayısı
yönünden ise en yüksek değer 1.01 adet/bakla, en düşük değer 0.92 adet/bakla olarak elde edilmiştir. Her iki özellik her iki yılda da değişik sıra aralıklarından istatistiki olarak etkilenmezken çeşitler arasında önemli farklar çıkmıştır. Baklagillerde bin tane ağırlığı ve baklada tane sayısının kalıtım derecesi yüksek olduğundan ekolojik çevreden daha az etkilenmektedir (Çiftçi ve Şehirali, 1984).
Sıra arası mesafe arttıkça, bitkide bakla sayısı da artmıştır. Bitkide bakla sayısı 15 cm sıra aralığında 10.83-
11.32 adet/bitki, 30 cm sıra aralığında 17.51-14.72 adet/bitki olarak bulunmuştur. Tosun ve Eser (1975) ve Hussain (1980)'de aynı şekilde sıra aralıkları arttıkça bitkide bakla sayısının arttığını tespit etmişlerdir. Bitkide tane sayısı, bitkide bakla sayısıyla doğru orantılı olarak azalıp artmaktadır. 1997 ve 1998 yetiştirme sezonunda 15 cm sıra aralığında en düşük (12.03 ve 10.96 adet/bitki) 30 cm sıra aralığında ise en yüksek değerine (17.41 ve 14.92 adet/bitki) ulaşılmıştır. Hasat indeksinde ise ortalama en yüksek değer 30 cm sıra aralığında % 41.10 - % 43.27 ve en düşük değer 1997 yılındal5 cm sıra aralığında % 37.81, 1998 yılında ise 20 cm sıra aralığında % 38.43 olarak bulunmuştur.
Son uç
Sonuç olarak nohut yetiştiriciliğinin yapılabileceği Van ekolojik koşullarında 30 cm sıra arası mesafesinden en fazla verim alınmıştır. Sıra aralığı arttıkça bitkide ana ve yan dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı
hasat indeksi ve birim alan tane verimi artmıştır.
Kaynaklar
Akçın, A. 1988. Yemeklik Tane Baklagiller, Ders Kitabı. S. Ü. Yayınları :43 Ziraat Fakültesi Yayınları, 8,377, Konya.
Anonim, 1997. Türkiye istatistik Yıllığı. Devlet Istatistik Enstitüsü, Yayın No:2137, Ankara.
Anonim, 1998. Van Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kayıtları.
Ceylan, A. ve H. Sepetoğlu, 1977. Mercimekte (Lens culinaris
Medic.) ekim sıklığı araştırması. E.Ü. Ziraat Fak. Dergisi, Cilt:25, Sayı:2.
Çiftçi, C. Y. ve S. Şehirali, 1984. Fasülye Çeşitlerinde Değişik Özelliklerin Fenotipik ve Genotipik Farklılıklarının Saptanması. A. Ü. Fen Bilimleri Enst. Yayınları No:TB.4, Ankara, 175.
Çimrin, K. M. 1996. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Kampüs Alanı
Toprak Profillerinde Fosfor Fraksiyonlarının Dağ ılımlan. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Ana Bilim Dalı, Van, Basılmamış Doktora Tezi, Sf.78.
Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, 1987. Araştırma ve Deneme Metotları. A.Ü Ziraat Fak. Yayınları: 1021, Ders Kitabı:296. Syf:381.
Engin. M. 1989. Yemeklik Tane Baklagiller. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları. Ders Kitabı: 110, Ç.Ü. Basımevi, Adana.
Gençkan, S. 1958.Türkiyenin Önemli Nohut Çeşitlerinin Başlıca Vasıfları Üzerinde Araştırmalar. E. Ü. Z. F. Yayınları:1, 107 s. (Doktora Tezi), Izmir.
Hussain, S. A. 1980. Nohut (Cicer arietinum)'ta Ekim Sıklığı İle Verim Arasındaki İlişkiler. Doktora Tezi (Yayınlanmamış) A.Ü. Ziraat Fakültesi, Ankara.
Karasu, A. 1999. Nohut (Cicer arietinum L.)'ta Farklı sıra aralıklarının bazı tarımsal özellikleri üzerine etkisi. Türkiye III. Tarla Bitkileri Kongresi, 15-18 Kasım 1999, Adana.Cilt III Çayır Mer'a Yembitkileri ve Yemeklik Dane Baklagiller, 383- 388.
Kulaz, H. ve V. Çiftçi,1999. Van koşullarında bitki sıklığının nohut
(Cicer arietinum)'ta verim ve verim ögelerine etkisi. Tr. J. of
Agriculture and Forestry. 23 (1999), Ek Sayı 3, 599-601.
Mohapotra, A. K., R. K. Paikaray, R. C. Misra and A. K. B. Mohapatra, 1995. Response of chickpea to row spacing, nitrogen and phosphorus in acid red soil. International Chickpea Newsletter, 2 (1): 25-27.
Tosun, O. ve D. Eser, 1975. Nohut (Cicer arietinum L.)'ta ekim sıklığı araştırmaları, Il. Ekim sıklığına göre değişen bitki özellikleri İle verim arasındaki ilişkiler. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yıllığı, 25 (1):192-201.
Tosun, O. ve D. Eser,1975. Mercimek(Lens cultnatis Medik.)'te ekim sıklığı araştırmaları. A. Ü. Ziraat Fakültesi Yıllığı, 28 (1):218-236.
