T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI
İZMİR İLİ GAZİEMİR İLÇESİNDE ÖĞRENİM GÖREN 6, 7 VE 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN İNTERNET VE AKILLI TELEFON
BAĞIMLILIK DÜZEYLERİ VE İLİŞKİLİ FAKTÖRLER
Araştırma Görevlisi Dr. Bükre ÇIKMAN
DANIŞMAN ÖĞRETİM ÜYESİ Doç. Dr. Hür HASSOY
HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI UZMANLIK TEZİ
İZMİR 2018
T. C.
EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI
İZMİR İLİ GAZİEMİR İLÇESİNDE ÖĞRENİM GÖREN 6, 7 VE 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN İNTERNET VE AKILLI TELEFON
BAĞIMLILIK DÜZEYLERİ VE İLİŞKİLİ FAKTÖRLER
Araştırma Görevlisi Dr. Bükre ÇIKMAN
TEZ DANIŞMA KURULU
Doç. Dr. İsabel Raika DURUSOY ONMUŞ Doç. Dr. Sezen GÖKÇEN KÖSE
HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI UZMANLIK TEZİ
İZMİR 2018
T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ
Halk Sağlığı Anabilim Dalı Uzmanlık Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma aşağıdaki jüri tarafından Uzmanlık Tezi olarak kabul edilmiştir.
Tez Savunma Tarihi : 25/05/2018
BAŞKAN Doç. Dr. Hür HASSOY Ege Üniversitesi ÜYE ÜYE Doç. Dr. Doç. Dr.
Ege Üniversitesi Celal Bayar Üniversitesi İsabel Raika DURUSOY ONMUŞ Beyhan CENGİZ ÖZYURT
I ÖNSÖZ
Beni ve kardeşimi emek emek işleyen, her an yanımızda olan, bizi biz yapan, hayatımın en güzel dostları, candan öte annem ve babama, Çocukluğumun kahraman doktorları Sırrı Çam, Etem Mert ve Tuba Çandar’a,
Başarının hak edene heryerde ulaştığını gösteren İslahiye Anadolu Lisesi öğretmenleri başta olmak üzere tüm öğretmenlerime,
Hayat boyu yanımda olan, insanın kıymetini bilmemizi sağlayan, annem gibi kıymetli Nihal Teyzeme,
Öğrenmenin ve öğretmenin kıymetini öğrendiğim dedem ve babaneme, Yıllarını benimle paylaşan, kendinden çok bizi düşünen annanem ve dedeme,
Beni halk sağlığıyla tanıştıran Talat Bahçebaşı’na,
Hayatı daha çok sevmemi sağlayan değerli hocam Birgül Piyal ‘e, Her zaman bize örnek olan ve tezimin her aşamasına değer katan danışman hocam Hür Hassoy’a,
Tez danışmanlığımı yapan Raika Durusoy ve Sezen Gökçen Köse’ye, Her çıkmazda yolların açılması için destek olan Işıl Ergin’e,
Hayata dair deneyimleriyle bize katkı sağlayan Seyfi Durmaz’a, Yardımları için Kıvanç Yüksel’e,
Eğitimimde emeği olan Recep Akdur, Ali Osman Karababa, Aliye Mandıracıoğlu, AÜTF & EÜTF HSAD’ın tüm kıymetli hocalarına, Tüm mesai arkadaşlarıma,
II Uzmanlık eğitimine beraber adım attığımız arkadaşlarım Berna ve
Seher’e,
İhtisasımın son günlerini paylaştığım Funda, Gülhan, Bilge ve Burcu’ya, Zamanından çaldığım, çok şey öğrendiğim Hilal ve Mümine’ye,
Emeklerini ödeyemeyeceğim Hatice Annem ve Mustafa Babama,
Her zaman bana destek olan kardeşlerim M.Behiç, Yasemin ve Merve’ye, Can dostlarım Hilal, Saadet ve Ayşim’e,
Bu süreçte bana çok destek olan Ayşe Ablama,
Hayatımı anlamlandıran eşime ve kızlarım Eslem ve Elif’e, Adı gönlümde yazan tüm sevdiklerime
Teşekkür ederim…
Mayıs, 2018 Dr. Bükre ÇIKMAN
III ÖZET
Giriş ve Amaç: Günümüzde ergenler için internet ve akıllı telefonlar hayatın doğal birer parçasıdır. Bu teknolojilerin kullanımı birçok avantaj sağlamakla beraber riskler de içerir. Özellikle çocuğun gelişimsel sürecinde yaşadığı sorunlar ileriki dönemlerde internet ve akıllı telefon bağımlılığı ile sonuçlanabilmekte, bireysel ve toplumsal zararlar oluşturabilmektedir. Çalışmanın amacı; İzmir ili Gaziemir ilçesinde öğrenim gören ortaokul 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinde internet ve akıllı telefon bağımlılık düzeylerini ve ilişkili faktörlerini belirlemektir.
Gereç ve Yöntem: Bu çalışma İzmir ili Gaziemir İlçesinde 2017 yılında öğrenim gören 6, 7 ve 8. sınıftan toplam 2074 öğrenci (kapsayıcılık %94,3) ile yürütülmüş kesitsel tipte bir çalışmadır. Çalışmanın bağımlı değişkenleri internet ve akıllı telefon bağımlılıklarıdır. Kwon’un Akıllı Telefon Bağımlılık Ölçeği (Smartphone Addiction Scale-SAS) ve Young İnternet Bağımlılığı Testi-Kısa Formu (the Short Form of Young’s Internet Addiction Test-YIAT-SF) kullanılmıştır. Öğrencilerin bağımlı değişkenleri ile sosyodemografik özellikleri, yaşam tarzı faktörleri, internet kullanım özellikleri, cep telefonu kullanım özellikleri ve psikososyal özellikleri arasındaki ilişki araştırılmıştır. Verilerin analizinde Student T testi, Kruskal Wallis testi ve lineer regresyon analizi kullanılmıştır.
Bulgular: Çalışma grubunun yaş ortalaması 12,1±1,2’dir. Öğrencilerin %49,5’i kız, %50,5’i erkektir. Öğrencilerin %99,8’i internet kullanmaktadır ve internet bağımlılığı puan ortalaması 24,0±9,9’dur (n:1928). Öğrencilerin %69,6’sının akıllı cep telefonu vardır ve akıllı telefon bağımlılığı puan ortalaması 78,6±29,6’dır (n:1736). Öğrencilerin %78,3’ü akıllı telefonundan internete bağlanmaktadır. Düşük okul başarı algısı, interneti haberleşme amaçlı kullanılma, interneti yeni insanlarla tanışma amaçlı kullanma, interneti televizyon kanallarını izlemek için kullanma, akıllı telefon ile internete bağlanma, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu açısından sınırda/problemli düzeyde olma, düşük iyilik hali, istatistiksel açıdan anlamlı olarak internet bağımlılığını açıklayıcı nitelik taşımaktadır (p<0,05). Düşük okul başarı algısı, kendine ait akıllı telefonu olması, akıllı telefon ile internete bağlanılması, akıllı telefon ile fotoğraf çekilmesi, akıllı telefon ile çevrimiçi
IV oyun oynanması, interneti arkadaşlarla haberleşme amaçlı kullanma, interneti televizyon kanallarını izleme amaçlı kullanma, düşük anne baba ilgisi, akran sorunlarının çok olması, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu açısından sınırda/problemli olma, düşük iyilik hali istatistiksel açıdan anlamlı olarak akıllı telefon bağımlılığını açıklayıcı nitelik taşımaktadır (p<0,05). Öğrencilerin akıllı telefon bağımlılığı ile internet bağımlılığı arasında anlamlı, pozitif yönlü, orta kuvvette bir korelasyon mevcuttur (r=0,664, p<0,001).
Sonuç: Akıllı telefonundan sosyal medya kullanan (arkadaşlarıyla haberleşen ve yeni insanlarla tanışan), dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu puanı yüksek olan, okul başarı algısı düşük olan ve iyilik hali puanı düşük olan ergenlerde hem internet bağımlılığı hem de akıllı telefon bağımlılığı puanları daha yüksektir. Akıllı telefondan çevrimiçi oyun oynayan, akran sorunları puanı yüksek olan, anne baba ilgisi puanı az olan ve akıllı telefonu fotoğraf çekme amaçlı kullanan ergenlerin akıllı telefon bağımlılığı puanı daha yüksektir. İnternet ve akıllı telefon teknolojilerinin doğru kullanımının sağlanması için davranış kalıplarının oluşmaya başladığı çocukluk ve erken ergenlik dönemi korumaya yönelik müdahaleler açısından değerlendirilmelidir.
Anahtar kelimeler: İnternet bağımlılığı, akıllı telefon bağımlılığı, ergen, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu
V ABSTRACT
Introduction and Aim: Internet and smartphones have become a natural part of life for adolescents. The use of these technologies had many advantages and risks. In particular, the problems that the child experiences during the developmental process could result in internet and smarthphone addiction in the future, which could cause individual and social harm. The aim of the study was to determine internet and smartphone addiction status and associated factors in 6th, 7th and 8th grade students of secondary school in Gaziemir, İzmir.
Method: This cross-sectional study was conducted with a total of 2074 6th, 7th and 8th grade students in 2017 academic year in Gaziemir, distinct of İzmir province. The dependent variables of the study are internet and smartphone adddictions. Kwon's Smartphone Addiction Scale (SAS) and Young's Internet Addiction Test-Short Form (YIAT-SF) were used. The relationship between internet/ smartphone adddictions and sociodemographic characteristics, life style factors, internet usage characteristics, mobile phone usage characteristics and psychosocial characteristics were investigated. Student's t test, Kruskal Wallis test and linear regression analysis were used for the analysis of the data.
Results: The mean age of the study group was 12.1±1.2 years. Among students, 49.5% were female, 50.5% were male. Of the students, 99.8% were using the internet and the average internet addiction score was 24.0±9.9 (n: 1928). Among the students, 69.6% had smartphones and the average smartphone addiction score of was 78.6±29.6 (n:1736). Among the students, 78.3% were connecting to the internet via their smart phone. Low school achievement perception, using internet for communication purposes, use of internet to meet new people, using the internet to watch television channels, connecting to the internet via smartphone, being in attention deficit and hyperactivity disorder at border / problematic level, low level of well being had significantly explanatory on internet addiction (p<0,05). Low school achievement perception, having higher own snartphone, connecting to the internet via smartphone, taking photos with a smartphone, playing online games with a smart phone, using the internet for communication with friends,
VI using internet for watching television channels, using the internet for communication purposes, use of internet to meet new people, using the internet to watch television channels, low parental interest, having peer problems, being in attention deficit and hyperactivity disorder at border/problematic level, low level of goodness had statistically significant explanatory effect on smartphone addiction (p<0,05). There is a positive, moderate significant correlation between students' smartphone addiction and internet addiction (r = 0,664, p <0.001).
Conclusion: Both internet addiction and smartphone addiction were higher in adolescents who were using social media from their smartphones (who communicate with their friends and meet new people), had attention deficit and hyperactivity disorder, perceived low school achievement and had low level of well being. Adolecents who were playing online games on the smartphone, had peer problems, had low parental interest, were using the smartphone for taking photo, had a higher level of smartphone addiction. In order to ensure proper use of internet and smartphone Technologies, interventions should be assessed to protect childhood and early adolescence in which behavioral patterns are beginning to shape.
Key Words: Internet addiction, smarthphone addiction, adolescent, attention deficit and hyperactivity disorder
VII İÇİNDEKİLER ÖZET ... III ABSTRACT ... V İÇİNDEKİLER ... VII TABLOLAR DİZİNİ ... IX ŞEKİLLER DİZİNİ ... XII KISALTMALAR LİSTESİ ... XIII
1. GİRİŞ ... 14
2. GENEL BİLGİLER ... 15
2.1. Bağımlılık ... 15
2.1.1. Bağımlılığın Tanımı ... 15
2.1.2. DSM Kriterleri ve ICD Tanımları ile Bağımlılık ... 16
2.1.3. Bağımlılıkta Genetik Faktörlerin Rolü ... 17
2.1.4. Bağımlılığın Sosyo-Ekonomik Belirleyicileri ... 18
2.1.5. Bağımlılık Çeşitleri ... 20
2.1.5.1. Kimyasal Bağımlılık (Madde Bağımlılığı) ... 20
2.1.5.2. Kimyasal Olmayan Bağımlılıklar (Davranışsal Bağımlılıklar) ... 21
2.1.5.2.1. Teknoloji Bağımlılığı ... 22
2.1.6. İnternet ve Akıllı Telefon Bağımlılığını Açıklayan Kuramsal Yaklaşımlar ... 22
2.2. İnternet ... 26
2.2.1. Dünya’da ve Türkiye’de İnternetin Tarihsel Gelişimi ... 26
2.2.2. İnternet Bağımlılığı ... 27
2.2.3. İnternet Bağımlılığıyla İlişkili Risk Faktörleri ... 31
2.2.4. İnternet Bağımlılığıyla İlgili Literatürdeki Ölçekler ... 33
VIII
2.3. Cep Telefonu... 39
2.3.1. Dünya’da ve Türkiye’de Cep Telefonunun Tarihsel Gelişimi 39 2.3.2. Cep Telefonu Bağımlılığı ... 40
2.3.3. Cep telefonu bağımlılığıyla ilişkili risk faktörleri ... 41
2.3.4. Cep telefonu bağımlılığıyla ilgili literatürdeki ölçekler ... 43
2.3.5. Cep Telefonu Bağımlılığıyla İlgili Bazı Çalışmaların Sonuçları ... 46
2.4. Dünya’da ve Türkiye’de Cep Telefonu ve İnternet Kullanımı……….. 47
2.4.1. Ergenlik Döneminin Cep Telefonu ve İnternet Kullanımıyla İlişkisi……….52 3. GEREKÇE ... 58 4. AMAÇ ... 59 5. GEREÇ VE YÖNTEM ... 60 6. BULGULAR ... 83 7. TARTIŞMA ... 140 8. SINIRLILIKLAR ... 155 9. GÜÇLÜ YANLAR ... 157 10. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 158 11. KAYNAKLAR ... 161 12. EKLER ... 184
IX TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1. İnternet bağımlılığının nöropsikolojik zincir modeli aşamaları ...24
Tablo 2. İnternet bağımlılığı bileşenlerinin tanımları ...28
Tablo 3. İnternet bağımlılığıyla ilişkili risk faktörleri ...32
Tablo 4. İnternet bağımlılığıyla ilgili ölçekler ...33
Tablo 5. Türkiye’de internet telefonu bağımlılığıyla ilgili geçerlilik-güvenililirlik çalışması yapılan ölçekler ...37
Tablo 6. İnternet bağımlılığıyla ilgili bazı çalışmalar ve sonuçları ...37
Tablo 7. Cep telefonu bağımlılığı bileşenlerinin tanımları ...40
Tablo 8. Cep telefonu bağımlılığıyla ilişkili risk faktörleri ...42
Tablo 9. Cep telefonu bağımlılığıyla ilgili literatürdeki ölçekler ...43
Tablo 10. Türkiye’de cep telefonu bağımlılığıyla ilgili geçerlilik-güvenililirlik çalışması yapılan ölçekler ...45
Tablo 11. Cep telefonu ve akıllı telefon bağımlılığıyla ilgili yapılan bazı çalışmalar ve sonuçları ...46
Tablo 12. Dünyada ve bazı bölgelerdeki internet ve sosyal medya kullanımı, 2017 ...47
Tablo 13. Türkiye’de toplam internet abone sayıları (BTK 2017) ...48
Tablo 14. Türkiye’de cep telefonu ve internet abone sayısı (TÜİK, 2016) ....50
Tablo 15. İnternet ve cep telefonu kullanımına başlama yaşıyla ilgili bazı çalışmalar ...51
Tablo 16. DSÖ ve CDC’nin yaşa göre ergen tanımları ...52
Tablo 17. Ergenlerde problemli internet ve akıllı telefon kullanımı çalışmaları ...53
Tablo 18. Rastgele seçilen şubelerin sayı olarak okullara göre dağılımı ...62
Tablo 19. Çalışma için ulaşılması hedeflenen ve ulaşılabilen öğrencilerin sınıflara göre sayı ve yüzdeleri ...63
Tablo 20. Çalışmaya alınan okullarda dâhil edilen ve örneklemde yer alan öğrenci sayılarının dağılımı ...64
Tablo 21. Çalışma için ulaşılması hedeflenen ve ulaşılabilen öğrencilerin okul türüne göre sayı ve yüzdeleri ...65
Tablo 22. Araştırmanın zaman çizelgesi ...83
X
Tablo 24. Öğrencilerin sosyodemografik özelliklerin ortalama değerleri ...86
Tablo 25. Öğrencilerin yaşam tarzlarına ilişkin özellikler ...88
Tablo 26. Öğrencilerin spor yapma, aileleleriyle sosyal aktivitede bulunma ve arkadaşlarıyla sokakta oyun oynama sıklıkları ...88
Tablo 27. Öğrencilerin hobileri ...89
Tablo 28. İnternet kullanım özelliklerinin dağılımı ...91
Tablo 29. İnternet kullanım özelliklerine göre dağılım ...93
Tablo 30. Cep telefonu kullanım özellikleri ...94
Tablo 31. Cep telefonu kullanımına ilişkin değişkenlerin dağılım özellikleri ..98
Tablo 32. Öğrencilerin DEHB ve akran sorunları sayı ve oranları ...101
Tablo 33. Psikososyal özelliklerin puan ortalamaları ...101
Tablo 34. Öğrencilerin “İnternet Bağımlılığı Ölçeği-Kısa Formu”ndan aldıkları puan ortalamaları ...102
Tablo 35. Öğrencilerin “Akıllı Telefon Bağımlılığı Ölçeği”nden aldıkları puan ortalamaları ...103
Tablo 36. Sosyodemografik özelliklerin internet bağımlılığı düzeyleri ile karşılaştırılması ...104
Tablo 37. Yaşam tarzlarına ilişkin özelliklerin internet bağımlılığı ile karşılaştırılması ...107
Tablo 38. İnternet kullanım özelliklerin internet bağımlılığı ile karşılaştırılması ...108
Tablo 39. Cep telefonu kullanım özellikleriyle internet bağımlılığı ile karşılaştırılması ...110
Tablo 40. Öğrencilerin psikosoyal özelliklerinin internet bağımlılığı puanları ile karşılaştırılması ...114
Tablo 41. Öğrencilerin iyilik hali ile internet bağımlılığının karşılaştırılması 114 Tablo 42. İnternet bağımlılığı belirleyicilerine dair çoklu lineer regresyon analizi ...116
Tablo 43. Öğrencilerin sosyodemografik özelliklerinin akıllı telefon bağımlılığı puanları ile karşılaştırılması ...119
Tablo 44. Yaşam tarzına ilişkin özelliklerin akıllı telefon bağımlılığı ile karşılaştırılması ...121
Tablo 45. Cep telefonu kullanım özelliklerinin akıllı telefon bağımlılığı ile karşılaştırılması ...123
XI Tablo 46. İnternet kullanım özelliklerinin akıllı telefon bağımlılığının karşılaştırılması ...127 Tablo 47. Psikososyal özelliklerin akıllı telefon bağımlılığı ile karşılaştırılması ...129 Tablo 48. Öğrencilerin iyilik hali ve akıllı telefon bağımlılığı puanlarının karşılaştırılması ...129 Tablo 49. Akıllı telefon bağımlılığı belirleyicilerine dair çoklu lineer regresyon analizi ...131 Tablo 50. Öğrencilerin akıllı telefon bağımlılığı puanları ile internet bağımlılığı puanlarının karşılaştırılması ...133 Tablo 51. Tek değişkenli analiz sonuçlarının özeti ...135 Tablo 52. Çok değişkenli analiz sonucu internet bağımlılığı ve akıllı telefon bağımlılığı açısından ilişkili faktörler ...138
XII ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1. Bağımlılık ağacı ... 18
Şekil 2. Çocuk gelişimindeki faktörleri ve yolları vurgulayan biyoekokültürel model ... 19
Şekil 3. Bağımlılık çeşitleri ... 21
Şekil 4. İnternet bağımlılığının nöropsikolojik zincir modeli ... 23
Şekil 5. Cep telefonu ve internet bağımlılığının nedensellik ağı ... 25
Şekil 6. Türkiye ve bazı ülkelerin mobil penetrasyon oranları ... 49
Şekil 7. AB ve Türkiye’de mobil abone başına ortalama görüşme……… ..49
Şekil 8. İzmir il haritası ... 60
Şekil 9. Gaziemir ilçesindeki ortaokullar ... 61
Şekil 10. İnternet bağımlılığı ve akıllı telefon bağımlılığı lineer regresyon sonucu açıklayıcılık katsayıları... 134
Şekil 11. İnternet bağımlılığı ve akıllı telefon bağımlılığı açıklayıcı faktörler ... 142
XIII KISALTMALAR LİSTESİ
APA American Psychiatric Association
ARPANET The Advanced Research Projects Agency Network ATBÖ Akıllı telefon bağımlılık ölçeği
BTK Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu CDC Centers for Disease Control and Prevention
DSÖ Dünya Sağlık Örgütü
FOBO Fear of Being Offline IP İnternet Protokolü
NSFNET The National Science Foundation Network ODTÜ Orta Doğu Teknik Üniversitesi
PİK Patolojik internet kullanımı SAR Specific Absorption Rate SAS Smartphone Addiction Scale TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
UCLA University of California, Los Angeles
www World Wide Web
14 1. GİRİŞ
Değişen ve gelişen dünyanın bugünkü şartlarında teknolojinin insan hayatındaki yeri, boyutu ve etkisi oldukça büyüktür. Teknoloji alanında hem avantajlardan hem de risklerden bahsedilebilir. Teknoloji bir yanda eğitim, sağlık, haberleşme vb. birçok alanda olumlu etkilerin görüldüğü diğer yanda da sağlığın fiziksel/psikolojik/sosyal yönden bozulmasına sebep olabilecek bireysel/toplumsal birçok tehlikeyi barındıran bir alandır. Avantajlı yönlerin dikkatsiz ve yanlış kullanılması durumunda sağlığı zedeleyen sonuçlar açığa çıkarabilmektedir. Dolayısıyla teknolojinin kullanım amacı ve şekli incelenmesi gereken bir alandır.
Son yıllarda insanoğlu artık teknolojiyle tanışan bir nesil olmaktan çıkmış daha çok teknolojiyi her zaman tanıyan ve bilen “teknoloji yerlisi” haline gelmiştir.1 Doğdukları andan itibaren içiçe oldukları internet ve akıllı telefonlar ergenler için hayatın olağan unsurlarıdır. Bu alandaki riskler konusunda ise farkındalıkları oldukça düşüktür. Bu sebeple internet ve akıllı telefon kullanırken çok rahat hareket etmektedirler Gizli bilgilerin paylaşılması, olmayan kimlikler oluşturmak, istismara zemin oluşturabilecek paylaşımlar yapmak, siberzorbalık yapmak ya da siberzorbalığa maruz kalmak, cep telefonu ve internetin aşırı kullanımı ergenler için risk oluşturmaktadır.
Bağımlılık konusu sadece kullanım özellikleriyle ilgili değildir, bu süreç birçok bireysel/sosyo-ekonomik/kültürel faktörden de etkilenmektedir.2–4 Özellikle temelde yatan sebepler çok önemlidir. Çocuğun gelişimsel sürecindeki herhangi bir sorun ileriki dönemde birçok psikososyal sonuçla karşımıza çıkabilmektedir. Bazı gelişimsel sorunlar; doğal olduğu düşünülen internet ve akıllı telefon kullanımıyla biraraya geldiğinde bağımlılık yolundaki süreç hızlanmaktadır. Ergenin hayatın sorunlarından kaçmak için internet ve akıllı telefonla oluşturduğu hayatı tercih etmeye başlamadan önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu noktada koruyucu müdahaleler ancak temel sebeplerin nasıl oluştuğunun anlaşılması, açığa çıktığı dönemlerin saptanmasıyla ve bu açıdan risk oluşturan özelliklerin belirlenmesi ile mümkün olabilir.
15 2. GENEL BİLGİLER
2.1. Bağımlılık
2.1.1. Bağımlılığın Tanımı
“Bağımlılık; kişinin diğer davranışlarının üzerine çıkan psikolojik, davranışsal ve zihinsel bileşenleri olan durumdur” şeklinde ifade edilmektedir.1 Bir başka deyişle “Bağımlılık, bireyin fiziksel, sosyal, ruhsal,
zihinsel ve maddi refahı üzerinde yıkıcı sonuçlar oluşturmasına rağmen kişinin belirli bir etkinliğe girme veya bir maddeyi kullanma davranışıdır”.2 Bunun dışında da bağımlılığın birçok tanımı vardır;
• Karşılaşılan sorunları yalnız başına çözmek ve kendine yön seçmek
için gerekli yetenekten yoksun olma durumudur.
• Kişinin gereksinme ve isteklerini karşılamakta yetersiz oluşu, karar
verme ve işlerini başarmada başkalarından yardım istemesi durumudur.
• Bir başka şeyle koşullu olma durumudur.
• Psikotrop bir maddeyle merkezî sinir sistemi arasındaki etkileşmeden
doğan ve maddenin keyif artırıcı psişik etkilerini duyumsamak ve bazen de yokluğunun vereceği huzursuzluktan sakınmak için maddeyi devamlı veya periyodik olarak alma isteğidir.3
Tarihçesi oldukça eskiye dayanmakla birlikte bağımlılığın halk sağlığı problemi olarak değerlendirilmesi 90’lı yılları bulmuştur.4 Dünya Sağlık Örgütü Uzman Komitesi 1964 yılında “alışkanlık” ve “davranış” ifadeleri yerine fizyolojik, davranışsal ve bilişsel olayların bütününü içine alacak şekilde “bağımlılık” kavramını kullanmıştır.5
“Bağımlılık” teriminin latincesi “addicere” kelimesi olup “tarafından köleleştiren” anlamına gelmektedir. En sık kullanılan İngilizce karşılığı ise “addiction” ve “dependency” kelimeleri olmakla beraber “jones, inveteracy, codependence, connection, indulgence, fixation, servitude, habit, habituation, bondage, subservience” vb. ifadeler de kullanılmaktadır. En çok bilinen tıp terimleri sözlüklerinden biri olan Black’s Medical Dictionary’de “addiction”
16 kelimesinin karşılığı olarak “dependence” kelimesi kullanılmış ve “bir kişi veya maddeye fiziksel ve psikolojik olarak bağlı olmak” şeklinde ifade edilmiştir.6
Bağımlılıkta en sık görülen semptomlar:
• Bir madde veya davranışla fazla meşgul olma • Bir madde veya davranış üzerindeki kontrolün kaybı
• Kontrol kaybı ve etkileri hakkında diğerleri tarafından dile getirilen endişeler
• Olumsuz sonuçlara rağmen bir maddenin veya davranışın devam ettirilmesidir.7
Bağımlılık gelişiminin üç aşaması vardır, bu süreç aslında madde bağımlılığı için tanımlanmış olsa da tüm bağımlılık çeşitleri için geçerli olduğu kabul edilmektedir. İlk evre kişinin bağımlılık yapan madde ya da durumla tanışma ve ona alışma evresidir. Süresi kişiye göre değişir. İkinci evrede davranışlar oluşur. Kişi için bu durum artık vazgeçilmez olmuştur. Son evre ise bağımlılık yapan madde ya da durumun kişi üzerinde tam bir hâkimiyet kurduğu evredir.8
2.1.2 DSM Kriterleri ve ICD Tanımları ile Bağımlılık
Ruhsal bozukluklar başlıca iki sisteme göre sınıflandırılmaktadır. Birincisi Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından hazırlanan ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) tanı kodları, ikincisi de APA (American Psychiatric Association) tarafından hazırlanan DSM (Diagnostic and Statistical Manual) kriterleridir. Günümüzde ICD-10 tanı kodları ve DSM-5 tanı kriterleri kullanılmaktadır. ICD-10’da bağımlılık; bir maddenin fizyolojik, davranışsal ve bilişsel olarak tüm alanlarda bireyin diğer davranışlarının önüne geçecek kadar fazla kullanılma durumu olarak ifade edilmiştir.5 DSM-4’te de “madde bağımlılığı bireyin meydana gelebilecek zihinsel, davranışsal ve psikolojik durumları bilmesine rağmen bir maddeyi kullanmaya devam etmesidir” şeklinde yer almaktadır.9 Bu kaynaklarda net olarak tanımlanmış bağımlılıklar madde bağımlılıklarıdır. DSM’nin son sürümü olan ve 2013 yılında yayımlanan DSM-5; bağımlılık
17 kavramına yeni bir yaklaşım getirmiştir. DSM-5’te daha önceden kabul edilmiş “Madde İstismarı ve Bağımlılığı” kavramı genişletilerek “Madde Kullanımı ve Bağımlılık Bozuklukları” (Substance Use and Addictive Disorders) şeklinde değiştirilmiştir.10 Ayrıca DSM-5’in ekler kısmına “İnternet Gaming Disorder” şeklinde bir bölüm eklenmiştir.11 İnternet üzerinden oyun oynama sürecinin klinik bir durum olarak tanımlanması, alt tipleri, risk faktörleri, prevalansı ve eşlik eden durumlar üzerine açıklamalar yapılmıştır. Bu durum ileride diğer davranışsal bağımlılıkların da tanımlanacağının ve DSM içinde yer bulacağının sinyalini vermektedir. DSM’nin tanı kriterleri içinde olmasa da davranışsal bağımlılıkların tanısı için DSM’de yer alan diğer kriterlerden yola çıkılarak ölçekler oluşturulmuştur.2
2.1.3. Bağımlılıkta Genetik Faktörlerin Rolü
Bağımlılık hem genetik yatkınlık hem de çevresel etkenlerle oluşmaktadır. Kişinin bağımlılığa yatkın olması sadece tek bir gene atfedilemez ve kişide saptanan genetik farklılıklar da o kişinin ve çevrenin bireysel sorumluluğunu ortadan kaldıramaz. Hiç kimsenin bağımlı olarak doğmadığı akılda bulundurulmalıdır. Genetik geçiş henüz sadece bağımlılığa olan yatkınlığı gösterebilmiştir. Birden fazla gen ve çevresel faktör bireyi duyarlı hale getirmek için bir araya gelebilir veya bu iki faktör birbirlerini etkisiz hale getirebilirler. Her bağımlı aynı geni taşımaz ve bir bağımlılık geni taşıyan herkes de bu özelliği sergilemez.12
Moleküler biyologlar bağımlılığı “kompleks kalıtımsal hastalık” olarak tanımlamaktadır.13 Bu alanda yapılan çalışmalar son yıllarda giderek artmaktadır. Bağımlı kişilerin dopamin reseptör sayısı, dopamin düzeyleri, genetik varyansları özellikle araştırılan alanlardır. Örneğin internet bağımlılığı olan bazı bireylerin bilateral dorsal kaudat ve sağ putamen dahil olmak üzere striatumun alt bölümlerinde dopamin D2 reseptörü düzeylerinin az olduğu gösterilmiştir.14
Hücre adezyon genleri hücrelerin birbirine tutunmasını ve hafıza oluşumu için önemlidir. Bağımlılıkta da hafıza benzeri özellikler
18 bulunmaktadır. Yani bu genlerde bir varyans olduğunda kişilerin bağımlılık özellikleri değişmektedir.13
Genetik araştırmaların bir amacı da yeni tedavilerin geliştirilmesine yardımcı olmaktır. Tanımlanan her yeni bağımlılık geni potansiyel bir "ilaç hedefi" haline gelir. Yani, araştırmacılar bir gen ürününe odaklanabilir ve aktivitesini değiştiren bir ilaç geliştirebilirler.12 Bu durum ise bağımlılığın oluştuğu sosyo-ekonomik bağlamı geri plana atarak, ticari kaygıları öne çıkarabilir.
2.1.4. Bağımlılığın Sosyo-Ekonomik Belirleyicileri
Bağımlılığın birçok belirleyicisi vardır. Ancak bunlardan bazıları birbirinin sonucudur. Altta yatan sebeplerin iyi belirlenmesi gerekir. Bu karmaşık durum bir “bağımlılık ağacı” şemasıyla ifade edilmiştir (Şekil 1).15 Bu ağacın kökleri bağımlılığın altta yatan sebeplerini, büyük dalları bağımlılık çeşitlerini, ince dallar da bu bağımlılık çeşitlerinin alt başlıklarını ifade etmektedir. Çalışmalar internet ve akıllı telefon bağımlılığının da bağımlılık ağacının yeni uç dalları olarak eklenmesi gerektiğini göstermektedir.
19 Bağımlılık ağacı yaklaşımının faydalarından biri sonuçlara odaklanmak yerine altta yatan asıl sebeplerle mücadele edilmesi gerekliliğinin vurgulanmasıdır.
Çocuk ve ergenlik döneminde sevgi ve ilgi ile oluşabilecek maddi/manevi güvende hissetme, sosyal onaylanma ve kabul gibi temel içgüdülerin karşılanmaması sonucu birey duygusal zorlanmalar yaşar. Sonuçlar genellikle duygusal istikrarsızlık ve ilişki zorluklarıdır. Bu çocuklar genellikle kronik bir boşluk ve red duygusu hissederler. Bu durum bağımlılığa ilerleyen sürecin kök sebepleridir. Çocuk ve ergenin gelişimsel süreci bu nedenle çok önemlidir.16 Çocukluk dönemindeki bu olayların ne olduğunu Worthman’ın 2003, 2009 yılları arasında tamamladığı çalışmasındaki “çocuk gelişimindeki faktörleri ve yolları vurgulayan biyoekokültürel model” Türkçeye çevrilerek Şekil 2’de gösterilmiştir.17
Şekil 2. Çocuk gelişimindeki faktörleri ve yolları vurgulayan biyoekokültürel model Çocuğun gelişim aşamasında etkili olan başlıca sebepler arasında çocuğun genetik yapısı, biyolojik özellikleri, fonksiyonel özellikleri, kapasitesi ve yapısı yer almaktadır. Ayrıca çocuğun aile yapısı, ailesiyle olan ilişkileri, ev ortamındaki stres, ailenin desteği, geliri gibi aracı faktörler de bu gelişim
20 sürecini etkilemektedir. Kültürel yapı (inançlar vs.) ve çevresel etkilerle (çocuğun ulaşabildiği olanaklar, ailenin refah düzeyi, eğitimi, yaptığı iş vs.) de birleştiğinde tüm bu süreç çocuğun ruhsal sağlığını, alışkanlıklarını, fiziksel fonksiyonlarını vs. şekillendirmektedir. Eğer bu aşamalarda herhangi bir aksaklık olursa çocukta yanlış yönlenmeler, sağlığının bozulması gibi birçok sonuç ortaya çıkabilir. Bağımlılık da bu sonuçlardan biri olabilir. Bu durumda gelişebilecek bağımlılık; duygusal bağımlılık, düşünce bağımlılığı, davranışsal bağımlılık, madde bağımlılığı ya da insan bağımlılığı olabilir ve tüm bunlar bağımlılık ağacının ana dallarıdır. Akıllı telefon bağımlılığı ve internet bağımlılığını davranışsal bağımlılığın uç dallarından biri olarak kabul edebiliriz.
2.1.5. Bağımlılık Çeşitleri
Günümüze kadar bağımlılık ifadesi madde bağımlılığının yerine kullanılmaktaydı ancak son yıllarda davranışsal bağımlılıkların ön plana çıkmasıyla güncel bir sınıflama gerekliliği doğmuştur. Bağımlılık için ortak kullanılan bir sınıflama bulunmamaktadır. DSÖ bağımlılığı fizyolojik ve psikolojik olarak iki gruba ayırmıştır.18 Bazı kaynaklarda da bağımlılık; kimyasal (madde bağımlılığı) ve kimyasal olmayan (davranışsal bağımlılıklar) bağımlılıklar olarak sınıflandırılmaktadır.19,20 Griffiths’in davranışsal bağımlılık tanımları, Kır’ın ve DSÖ’nün madde bağımlılığı tanımı birleştirilerek şematize edilmiş ve Şekil 3’te gösterilmiştir.1,20,21
2.1.5.1. Kimyasal bağımlılık (madde bağımlılığı)
Kimyasal bağımlılık, bir maddenin amacı dışında ve o maddeye karşı gelişen tolerans sonucu, gittikçe artan miktarlarda alınması, kişinin yaşamında sorunlara neden olmasına rağmen kullanımının sürdürülmesi ve madde alımı azaltıldığında ya da bırakıldığında yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması ile giden tablodur.22 DSÖ bağımlılık yapan bazı maddeleri tanımlamıştır. Bunlar alkol, opiatlar, kanabinoidler, sedatif ve hipnotikler, kokain, kafein ve diğer uyarıcılar, halusinojenler, tütün, uçucu solventler, çoklu bağımlılık ve diğer psikoaktif maddelerdir.23 Tüm madde bağımlılıkları DSM 5’te tanımlanmıştır.11
21
2.1.5.2. Kimyasal Olmayan Bağımlılıklar (Davranışsal Bağımlılıklar)
Davranışsal bağımlılıklar; madde bağımlılıklarında da olduğu gibi fiziksel ve psikolojik bağımlılık belirtilerini göstermektedir. Yani bağımlılık haline gelen bir davranış (yeme, kumar, akıllı telefon vs.) kişinin zihnini sürekli meşgul etmekte, eksikliği kişiyi strese sokmakta, diğer bireylerden olumsuz tavır görüp, bırakılmaya çalışılsa da bırakılamayarak bu davranış daha fazla sergilenmektedir.24
Davranışsal bağımlılıklara her gün bir yenisi eklenebilmektedir. Son zamanlarda ön plana çıkan davranışsal bağımlılıklardan biri de teknoloji bağımlılığıdır.21
22
2.1.5.2.1. Teknoloji Bağımlılığı
Teknoloji bağımlılığı “insan-makine etkileşimini içeren ve kimyasal olmayan (davranışsal) bağımlılıklar” olarak tanımlanmaktadır. Gelişen ve çeşitlenen teknoloji; değişik kullanım alanları ile her yaşta bireyin günlük hayatında giderek daha fazla yer almaktadır. Hayatı kolaylaştıran teknolojinin elbette insan yaşamı üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri mevcuttur. Teknoloji bağımlılığı çalışmaları 1996 yılında Griffiths ile başlamıştır25 ve günümüzde büyük bir ivmeyle artmaktadır.
Teknoloji bağımlılığı aktif ve pasif olarak iki gruba ayrılmaktadır.18 Pasif bağımlılıklardan televizyon bağımlılığı, aktif bağımlılıklardan da akıllı telefon, internet ve bilgisayar oyunlarına bağımlılık sayılabilir.19
2.1.6. İnternet ve Akıllı Telefonu Bağımlılığını Açıklayan Kuramsal Yaklaşımlar
Bağımlılığı daha iyi anlamak için sebeplerini ve bu sebeplerin de köken aldığı alanları incelemek gereklidir. Bu çerçevede bağımlılığa ilişkin birçok model ve teori bulunmaktadır. Daha önceki yıllarda stresten kaçma ile ilgili yaklaşımlar ön plandayken son yıllarda daha çok nörolojik, fizyolojik ve anatomik temelli modellemelerin ön plana çıktığını görülmektedir.
Bu tez çalışmasında Kimberly Young’ın da çalışmalarında ve kitabında yer verdiği2 Davis’in bilişsel-davranışçı kuramı temel alınmıştır. Kuram internet ve cep telefonu bağımlılığının nedenselliğini açıklamak için kullanılmıştır. Ayrıca nöropsikolojik model, kompansasyon teorisi, kişisel ve sosyoekonomik etmenlerle de bu teori zenginleştirilmiştir.
Bilişsel-Davranışçı Kuram: Davis; patolojik internet kullanımının (PİK)
etyolojisi, gelişimi ve sonuçlarını içeren bir model geliştirmiştir. Bilişsel-davranışçı teori olarak bilinen bu modele göre PİK “özel” ve “genel” olarak ikiye ayrılmaktadır.2 Özel PİK: İnternetin aşırı kullanımı veya kötüye kullanımı söz konusudur ve bunun da özel bir sebebi vardır. Bu sebep borsa, alışveriş, kumar, oyun veya pornografi vs. olabilir.26 Örneğin kişi bir kumarbazdır ve internette de kumar oynayabileceğini keşfettikten sonra sürekli internetten
23 kumar oynamaya başlar ve aşırı internet kullanır.27 Davis; bu kişilerin internetten uzak kalmaları halinde eş zamanlı olarak değişik şekillerde davranışsal bozuklukların açığa çıkabileceğini belirtmektedir.
Genel PİK: Kişisel ve mesleki sonuçları olan çok boyutlu bir aşırı internet kullanımını ifade eder. İnternet için özel bir alan söz konusu değildir. İnternete bağlı olarak kişide uygunsuz düşünce ve davranışlar açığa çıkar. Kişi yüz yüze iletişim yerine sanal alemi tercih eder, internete bağlı olması onun için yeterlidir.2 “Online” olduklarında sosyal bir bağ hissederler.26 Bireylerin dış dünyayla bağlantıları internettir. Bu kişiler günde birkaç kez mail adreslerini kontrol eder, değişik sitelerde, sohbet odalarında dolaşır ve internette aşırı vakit harcarlar.27
Nöropsikolojik Model: Ying; internet bağımlılık davranışlarını açıklayan bir
nöropsikolojik zincir modeli hazırlamıştır. (Şekil 4)
Şekil 4. İnternet bağımlılığının nöropsikolojik zincir modeli2
Bir maddenin bağımlılık yapıcı özelliği kişinin yapısal, sosyal ve genetik özelliklerinden de etkilenmektedir ancak asıl etkili olan mekanizma maddenin merkezi sinir sistemi üzerindeki kimyasal etkisidir. Özellikle de motivasyon ve
İnternet kullanımı Öforik deneyim Tekrarlayan deneyim Tolerans Yoksunluk belirtisi Pasif başa çıkma İçgüdüsel tepki
24 ödül mekanizmasında rol alan ve duygu durum düzenleyici olarak bilinen dopamin, bağımlılık konusunda en çok ön plana çıkan nörotransmitterdir. Beynin belli bölgeleri uyarıldığında dopamin salınımı artar, kişi bu durumdan haz alır.27 Bağımlılık mekanizmasındaki bu olaylar zinciri Tablo 1’de açıklanmıştır.
Tablo 1. İnternet bağımlılığının nöropsikolojik zincir modeli aşamaları2
Durum Açıklama
İçgüdüsel tepki Bireyi zevk almak veya acıdan kaçınmak için internet kullanımına iten çeşitli nedenler ve dürtüleri ortaya çıkaran içgüdülerdir.
Öforik deneyim İnternet kullanımı bireyin merkezi sinir sistemini uyarır, kişi öforik (aşırı mutlu / coşkulu) hisseder ve tatmin olur. Bu duygu kişiyi sürekli internet kullanarak öforinin
devamını sağlamaya iter. Bağımlılık oluştuktan sonra bu öforik deneyim yerini alışkanlığa bırakır.
Tolerans İnternetin tekrar tekrar kullanılmasına bağlı olarak bireyin eşik değeri yükselir ve kişi aynı mutluluk durumunu hissetmek için her seferinde internette daha fazla zaman geçirir. Yüksek düzey tolerans sebebiyle internet
kullanımı aşırı artar ve öforik deneyim güçlenir. Yoksunluk
belirtileri
İnternet kullanımı azalır veya bırakılırsa kişide disfori, uykusuzluk, duygusal istikrarsızlık, sinirlilik gibi fiziksel ve psikolojik semptomlar açığa çıkar.
Pasif başa çıkma
Zararlı etkilere maruz kalan veya hayal kırıklığı yaşayan kişi çevresine uyum sağlayabilmek için yansıtma, bilişsel sahtecilik, bastırma, kaçış, saldırganlık gibi pasif
davranışlar sergiler.
Çığ etkisi Bireylerin yoksunluk ve tolerans gibi pasif davranışlarının yanı sıra bireysel başa çıkma mekanizmalarını da içeren ve giderek büyüyen bir kısır döngüyü ifade eder.
Kompansasyon Teorisi: Bu teoriye göre bireyler gerçek hayattaki sıkıntı ya
da sorunları sanal alemde telafi etmeye yönelmişlerdir. Sonuçta birey rahatlar ama gerçek yaşamla bağlantısı da azalır.28 Sosyoekonomik yetersizlikler, kişilik yapısındaki bozukluklar, benlik saygısında eksiklik, yalnızlık, depresif ruh hali, sosyal ilişkilerde bozukluk, sorunlu ilişkiler, dışlanmışlık, sosyal ve
25 psikolojik ihtiyaç varlığı gibi durumlarda kişiler internet kullanımına yönlenir ve bu eksiklikleri internetten tamamlar, karşılarlar.2
Kişisel ve Sosyoekonomik Faktörler: Düşük gelir, yoksulluk gibi
sosyoekonomik özellikler bağımlılık gelişiminde rol oynamaktadır. Ayrıca kişinin yaşam tarzı, kişisel problemleri, kişilik özellikleri, yasaklı alanlarda güvende hissetme, hayatındaki değişiklikler (iş, ev, eş vs.), yaşanan acılar (ölüm, ayrılık vs.), başka bir bağımlılıktan kurtulmak için arayışa girmek gibi durumlarda internet bir kaçış yolu haline gelip bağımlılığa dönüşebilir.2 Tüm etkenler incelenerek bu çalışma için oluşturulan nedensellik ağı aşağıda sunulmuştur.
*Bu faktörler birbirlerini de etkileyebilmektedir.
Şekil 5. Cep telefonu ve internet bağımlılığının nedensellik ağı
Bağımlılık durumunun alt başlığı olan ve birbiriyle de ilişkisi gösterilmiş cep telefonu ve internet bağımlılığını etkileyen birçok sebep vardır.29 Genetik yapı ve kişilik özellikleri, kişinin sosyal ilişkilerde yaşadığı sorunlar, duygusal sıkıntılar, kendini yetersiz görme, yasakları çiğneme isteği gibi etmenler
26 bağımlılıkla ilişkilidir.30 Aile yapısı (ihmalkar), ebeveynlerin eğitim düzeyleri, gelir ve yaşanılan çevre de bağımlılık durumunu etkilemektedir.31 Güvensiz bir çevrede yaşamak, akranlarının etkisi ve hobilerinin olmayışı da bireylerin sosyal etkinliklerini azaltmakta, bu da bireyleri daha çok cep telefonu ve internet ile sosyalleşmeye itmektedir.18 Tüm bu değişkenlerin etkisiye ergenin sosyal, fiziksel, yaratıcı, başa çıkabilen ve temel benlikleri oluşur ve sonuçta “bölünemez benlik” ortaya çıkar. Erken yaşlarda oluşan bu yapı bireyin hayatı boyunca olaylara bakışını, düşünme tarzını ve davranışlarını oluşturur. Myers bu durumu “Kanıta Dayalı Bölünemez Ben İyilik Hali Modeli” ile açıklamıştır. Bölünemez benlik ne kadar sağlam şekillendiyse hayata olumlu tarafından bakma olarak da ifade edilebilecek “iyilik hali” durumu o kadar yüksektir.32 Böylece iyilik halinin değerlendirilmesi ergenin risk faktörlerine ne kadar duyarlı olduğu hakkında da bilgi verir.
2.2. İnternet
2.2.1. Dünyada ve Türkiye’de İnternetin Tarihsel Gelişimi
19. yüzyılda haberleşme ve veri iletimi en hızlı telgraf ile sağlanmaktaydı. 20. yüzyılın başlarından itibaren internet hayatımızda yer almaya başlamıştır. Veri iletimi ve bilgi teorisinin temellerini ABD'li matematikçi, elektrik mühendisi ve kriptograf olan Claude Shannon atmıştır ve 1948 yılında yayınladığı “bilgi teorisi” ile günümüz bilgisayarlarının yapı taşı olan veri sıkıştırma yöntemini açıklamıştır.33
İlk bilgisayarlar sadece arada fiziksel bir bağlantı olduğunda haberleşmeye izin vermiştir. İkinci Dünya Savaşı yıllarında askeri amaçlı kullanım için bilgisayarla iletişimin geliştirilmesi gerektiği fikri ön plana çıkmıştır. ABD Savunma Bakanlığı bu alanda çalışılması için destek vermiş ve projeler başlatmıştır. Bunlardan biri de ARPANET (The Advanced Research Projects Agency Network) projesidir. İnternet Protokolü'nü (IP) kullanan ilk ağ olan ve farklı ağların daha büyük bir ağa bağlanmasını sağlayan ARPANET internet konusunda büyük gelişmelerin önünü açmıştır. ARPANET üzerinden ilk mesaj 1969 yılında gönderilmiştir. Bu mesaj UCLA‘dan (the University of California, Los Angeles) Prof. Leonard Kleinrock
27 gözetiminde, UCLA'da yazılım üzerine eğitim gören Charley Kline tarafından, UCLA'daki bir bilgisayardan Stanford Üniversitesi'ndeki bir bilgisayara gönderilmiştir.34 1981 yılında NSFNET (The National Science Foundation Network) projesi kapsamında daha büyük bir fon alan ARPANET'in erişimi genişletilmiştir. 1982'de “IP” ARPANET'teki standart ağ protokolü olarak tanıtılmıştır. 80’lerden itibaren çeşitli üniversitelerde bilgisayar merkezleri kurulmuş ve 1986 yılında bu merkezler birbirine bağlanmıştır. 1980’lerin sonundan itibaren de ticari internet servis sağlayıcıları piyasaya giriş yapmaya başlamıştır.35 Aynı tarihlerde İngiliz Tim Berners-Lee, World Wide Web (www) üzerine çalışmalar yaparak modern internetin doğuşuna ön ayak olmuştur.36 1990'da ARPANET, 1995'te NSFNET’in piyasadan çekilmesiyle internet serbestleşmiştir. 1990'ların ortalarından itibaren, anlık mesajlaşmalar, e-postalar, video görüşmeler, bloglar, sosyal ağlar hayatımızdaki yerini almaya başlamıştır.35
Türkiye’de 1992 yılında yapılan deneysel internet bağlantısının ardından ilk internet bağlantısı 1993 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde (ODTÜ) gerçekleştirilmiş ve yıllar içerisinde diğer üniversitelerde de yaygınlaşmıştır. Tüm ülkede yaygın kullanım ise 1996 yılı itibariyle başlamıştır.37
2.2.2. İnternet Bağımlılığı
İnternet bağımlılığı; internette saatlerce vakit geçirmek ya da interneti sürekli kullanmak için zorlayıcı etki hissetmekle karakterize bir kompulsif spektrum bozukluğudur.38
Young ve Goldberg başlangıçta “internet bağımlılığı” kavramını daha çok kullanmışlardır ancak zamanla daha klinik bir tanım olduğunu düşündükleri “patolojik internet kullanımı” ve “problemli internet kullanımı” tanımlarına yönelmişlerdir.39 İnternet bağımlılığın bileşenleri Tablo 2’de sunulmuştur.
28 Tablo 2 İnternet bağımlılığı bileşenlerinin tanımları19
İnternet bağımlılığını ölçmek için birçok kriter tanımlanmıştır. Örneğin; Young’ın internet bağımlılığı tanı ölçütleri, Goldberg’in internet bağımlılığı tanı ölçütleri, Sahapire kriterleri, Tao ve arkadaşlarının geliştirdiği internet bağımlılığı tanı ölçütleri, Beard ve Wolf ’un kriterleri, Suler kriterleri vs. Literatürde en sık kullanılan Young ve Goldberg’in geliştirdiği tanı kriterleri aşağıda detaylandırılmıştır.
Young, 1996 yılında internet bağımlısı olduğunu belirlediği vakalar bildirmeye başlamıştır. Bu vakaların tanısını ise DSM-4’ün “patolojik kumar oynama” kriterlerini uyarlayarak geliştirdiği 8 soruluk tanı ölçütünü kullanarak koymuştur.40 Bu kriterler aşağıda belirtilmiştir.26
Young’ın İnternet Bağımlılığı Tanı Ölçütleri: 5 ve daha fazla soruya “evet”
diyenler “problematik kullanıcı”, 3-4 soruya “evet” diyenler “uyumsuz kullanıcı” olarak tanımlamıştır.
1. İnternet ile ilgili aşırı zihinsel uğraş (sürekli olarak interneti düşünme, internette yapılan aktivitelerin hayalini kurma, internette yapılması planlanan bir sonraki etkinliği düşünme, vb)
2. İstenilen keyfi almak için giderek daha fazla oranda internet kullanma ihtiyacı duyma
3. İnternet kullanımını kontrol etme, azaltma ya da tamamen bırakmaya yönelik başarısız girişimlerin olması
İnternet Bağımlılığı Bileşenleri
Tanım
Önem Kişinin hayatındaki en önemli varlık internettir.
Duygu düzenleme Kendini iyi hissetmek için devamlı internet kullanılmaktadır.
Tolerans Giderek daha çok internet kullanmaya ihtiyaç duyulmaktadır.
Yoksunluk İnternetin eksikliğinde hoş olmayan duygular yaşanmaktadır.
Tekrarlama İnternet kullanımının bırakılması
başarılamamaktadır.
Çatışma İnternet kullanmasının sorunlu olduğu bilinmekte ama bırakamadığından kızgınlık ve içsel sorunlar yaşanmaktadır.
29
4. İnternet kullanımının azaltılması ya da tamamen kesilmesi durumunda huzursuzluk, çökkünlük ya da kızgınlık hissedilmesi 5. Başlangıçta planlanandan daha uzun süre internette kalma
6. Aşırı internet kullanımı nedeniyle aile, okul, iş ve arkadaş çevresiyle sorunlar yaşama, eğitim veya kariyer ile ilgili bir fırsatı tehlikeye atma ya da kaybetme
7. Başkalarına (aile, arkadaşlar, terapist, vb) internette kalma süresi ile ilgili yalan söyleme
8. İnterneti problemlerden kaçmak veya olumsuz duygulardan (örn: çaresizlik, suçluluk, çökkünlük, kaygı) uzaklaşmak için kullanma
1995 yılında sadece DSM-4 tanı kriterlerindeki karışıklığa dikkat çekmek isteyen psikiyatrist Ivan Goldberg “İnternet Bağımlılığı Bozukluğu” şeklinde bir tanımlama yapmış ve DSM IV tanı kriterlerinden yola çıkarak bazı kriterler belirlemiştir.20 Bu kriterler aşağıda belirtilmiştir.41
Goldberg’in İnternet Bağımlılığı Tanı Ölçütleri: On iki aylık bir dönem içinde herhangi bir zaman ortaya çıkan aşağıdakilerin 3’ü veya daha fazlasıyla kendini gösteren, klinik olarak belirgin bir bozulmaya ya da sıkıntıya yol açan uygunsuz internet kullanımı
1. Aşağıdakilerden biriyle tanımlanan tolerans gelişimi.
a. İstenen keyfin alınabilmesi için belirgin olarak artmış internet kullanım süresi
b. Sürekli olarak aynı sürelerde internet kullanımı ile alınan keyifte azalma olması
2. Aşağıda tanımlanan şekilde yoksunluk gelişmesi.
Ağır ve uzun süreli internet kullanımı sonunda aşağıdakilerden en az 2 tanesinin günler içinde ortaya çıkması (1 ay içinde ortaya çıkabilir) ve kişilerin bunlardan dolayı iş, soysal ve önemli işlevsel alanlarda sıkıntı yaşaması.
a. Psikomotor ajitasyon b. Bunaltı
c. İnternette neler olduğu hakkında takıntılı düşünceler d. İnternet hakkında fanteziler ve hayal kurma
e. İsteyerek ya da istemeyerek tuşlara basma hareketi yapma f. Bu sıkıntılı durumlardan kurtulmak için internete veya benzeri servislere bağlanma
3. İnternet kullanımı genellikle planlandığından daha uzun süreler alır 4. İnternet kullanımını bırakmak veya denetim altına almak için sürekli bir istek veya boşa çıkan çabalar vardır.
5. İnternet ile ilgili eylemlere çok uzun süreler ayrılır (kitap almak, yeni web tarayıcıları ve programları denemek, dosyaları düzenlemek vb.) 6. İnternet kullanımı nedeniyle önemli toplumsal mesleki etkinlikler veya boş zamanları değerlendirme etkinlikleri bırakılır veya azaltılır. 7. İnternet kullanımı, yol açtığı sorunlara (uykusuzluk, evlilik
problemleri, işe ve randevulara geç kalma vb.) rağmen aşırı olarak devam eder.
30 İnternet bağımlılığı uzun yıllardır araştırılmaktadır. İnternet bağımlılığı; genel ve özel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel internet bağımlılığı geniş çapta internetle ilgili faaliyetlerin yürütülmesini ifade ederken özel internet bağımlılığı ise daha çok çevrimiçi oyun oynama bağımlılığı, kumar oynama bağımlılığı, sosyal medya bağımlılığı vb. davranışsal bağımlılıkları ifade etmektedir.42 Ayrımının yapılması sürecin daha sağlıklı takibi için önemlidir. Akıllı telefon üzerinden internet kullanımı en çok sosyal medya kullanımıyla ilişkilendirildiğinden davranışsal bağımlılık olarak değerlendirilmelidir.
Literatürde internetin fazla kullanımı için birçok tanım bulunmaktadır. “İnternet bağımlılığı”21,38, “patolojik internet kullanımı”43 ve “problemli internet kullanımı”44 en çok kullanılan ifadelerdir. Ayrıca “aşırı internet kullanımı” 45, “internet istismarı”46, “düzensiz internet kullanımı”47, “siberalan bağımlılığı”48 , “kompulsif internet kullanımı”49 gibi ifadeler de literatürde yer almaktadır. Bu çalışmada “internet bağımlılığı” ifadesi kullanılmıştır.
İnternet bağımlılığı ile ilişkili her gün yeni tanımlar gündeme gelmektedir. İnternet kullanımının sebep olduğu bazı durumlar aşağıda sıralanmıştır.50
Ego sörfü: Sürekli internetten kendini araştırma Google Takibi: İnternet üzerinden kişileri araştırma
Siberkondrik: Sağlığıyla ilgili her bulgusunu internetten araştırma Youtube-Narsizmi: Youtube’da sürekli kendi videolarını paylaşma
Crackberry: Cep telefonuyla sürekli internet üzerinden işlem yapma. Adını Blackberry marka telefonlardan alıyor.
Cheesepodding: Zamanını internetten şarkı indirerek geçirme
Myspace Taklitçiliği: İnternette yabancı bir kişi olarak davranma takıntısı. Photolurking: Saatlerce başkalarının internetteki fotoğraflarına bakma Enfornografi: Pornografi ve enformasyon kelimelerinden türetilmiştir. İnternetten bilmediklerini öğrenme.
Wikipedializm: Uzun süre Wikipedia (internet ansiklopedisi) için yazı yazma
31
2.2.3. İnternet Bağımlılığıyla İlişkili Risk Faktörleri
Bağımlılıkların çoğu için belli bir yaş ve cinsiyette olmak risk faktörüdür.51,52 İnternet bağımlılığı da erkeklerde53 ve ergenlerde54 daha fazla görülmektedir. Ayrıca bireylerde genetik olarak internet bağımlılığına yatkınlık olabilmektedir.55 Bireylerin interneti uzun süre kullanmaları ve özel bir kullanım amaçları olması da internet bağımlılığını arttıran sebepler arasındadır.56,57
Ergenlerde eğlence amaçlı (internet aracılı veya değil) ekranlı araçlarla vakit geçirme süresi ortalama üç saat olarak belirlenirken bu süre psikiyatrik sorunları olan ergenlerde altı saattir.29 Aşırı internet kullanımı ergenlerin ruh sağlığı için önemli bir risk faktörüdür. Özellikle okul çağındaki ergenlerin bağımlı hale gelmesiyle akademik başarıları düşmekte ve kişisel gelişimleri olumsuz yönde etkilenmektedir.58 Ergenlerin aşırı internet kullanımlarıyla ilgili diğer risk faktörleri arasında; düşük benlik algısı, yüksek sosyal kaygı, nörotik durum, otizm, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), sosyoekonomik ortamın yetersizliği, eğlence alanlarının olmaması, depresyon, sosyalleşme isteği, internete bağlanma sebebi, internette geçirilen süre, yalnızlık, yetersiz kontrol mekanizması, internete kolay ve ucuz ulaşım vb. durumlar sayılmaktadır.59–62
DEHB okul çağı çocukluk döneminin en sık görülen nöropsikiyatrik hastalıklarından biridir.63 Amerikan Psikiyatri Birliği dikkat dağınıklığı ve dürtüsellik belirtilerinin görüldüğü tabloya 80'lerin başlarında "dikkat eksikliği bozukluğu" adını vermiştir. Bazen aşırı hareketliliğin de eşlik ettiği bu nörogelişimsel sorun 1987'de "dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu" olarak literatürde yerini almıştır. Polanczyk’nin 1978-2005 yılları arasındaki 102 yayınla hazırladığı ve 2007 yılında yayınladığı metaanaliz çalışmasında çocuk ve adolesanlarda DEHB’nin dünyadaki prevalansı %5,2 bulunmuştur.64 Polanczyk’nin bu çalışmasından hareketle Thomas 1977-2013 yılları arasındaki 175 çalışmayla yaptığı ve 2015 yılında yayınlanan çalışmasında çocuk ve adolesanlarda DEHB’nin dünyadaki prevalansını %7,2 bulmuştur.65 Bu artış hem yıllar içerisinde DEHB tanısının artmasına hem de tüm dillerdeki çalışmaları içerdiği için temsiliyetinin yüksek olmasına bağlanmıştır. Ayrıca
32 DEHB ve internet/akıllı telefon bağımlılığı tanısını beraber alan bireylerde medikal tedavinin yanısıra davranışsal terapilerin ön plana çıkması sorunun çok daha hızlı ve kesin bir şekilde çözüldüğü de göstermiştir.66 DEHB ile internet/akıllı telefon bağımlılığı birlikteliği bu nedenle çok iyi araştırılmalıdır. DEHB’nun en sık 12-17 yaş aralığında görüldüğü bilinmektedir.67 Aynı yaş grubunun önemli sorunları olan “DEHB” ve “internet/akıllı telefon bağımlılığı” ilişkisi son yıllarda birçok çalışmayla gösterilmiştir.68,69
Tablo 3. İnternet bağımlılığıyla ilişkili risk faktörleri İnternet Bağımlılığı
Risk Faktörleri
Örnekler
Kişisel özellikler ➢ Yaş51
➢ Cinsiyet 52
➢ Genetik55
➢ İnternete bağlanma sebebi70
➢ İnternette geçirilen süre57
Sosyoekonomik ve çevresel faktörler
➢ Sosyal yalıtım71
➢ Ekonomik durum72
Psikodinamik faktörler ➢ Düşük benlik algısı73
➢ Dışadönüklük74
➢ Utangaçlık75
➢ Nevrotik durum74
➢ Narsist kişilik bozukluğu76
➢ Sosyal kaygı77
➢ Yalnızlık77
➢ Depresyon78
➢ Yetersiz kontrol mekanizması
➢ Aleksitimi, dissosiyatif deneyimler ve dürtü kontrol güçlükleri79
➢ Ölüm-intihar düşünceleri80
➢ DEHB semptomları81
Algılanan ebeveyn ilgisi ➢ Aile içi ilişkiler82
➢ Bozulmuş aile fonksiyonları81
Riskli davranışlar ➢ Eğlence alanı olması83
➢ Yüksek riskli aktivitelere bulaşma81
33 Gelir düzeyi düşük olanlarda, üniversite mezunu olanlarda ve uyku problemi, depresyon, psikolojik bozukluk tanımlayanlarda problemli internet bağımlılığı fazladır.40 Özellikle her çalışmada psikodinamik faktörlerden bir ya da birkaçının araştırılması dikkat çekicidir. Bunun sebebi de ergenlik döneminde bağımlılıklarla birlikte tüm bu komorbid durumların görülme sıklığının artmasıdır. Black; 1999 yılında yaptığı bir çalışmada göstermiştir ki internet bağımlılarının %50’sinde başka bir psikiyatrik bozukluk daha bulunmaktadır.85 Her ne kadar bu çalışma yetişkinlerde yapılmış olsa da bu çalışmanın öncülüğünde ergenler üzerine yapılmış çalışmalar günümüzde mevcuttur. Başka bir çalışmada problemli internet kullanımı olan bireylerin %60’ında bipolar bozukluk, %60’ında anksiyete bozukluğu, %10’unda depresyon, %10’unda madde kötüye kullanımı gözlemlenmiştir.86 Shapira’nın en az altı aydır internet bağımlılığı olan 20 erişkinle yaptığı ve 2010 yılında yayınlanan çalışmasında internet bağımlılığına %70 sosyal anksiyete bozukluğu, %70 DEHB, %70 hipomani eşlik etmektedir.86
2.2.4. İnternet Bağımlılığıyla İlgili Ölçekler
İnternet bağımlılığıyla ilgili literatürde yer alan ölçekleri Laconi87 ve Sokho’nun88 çalışmalarından da faydalanarak aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Sadece oyun bağımlılığı ve/veya bilgisayar bağımlılığını ölçen ölçeklere yer verilmemiştir.
Tablo 4. İnternet Bağımlılığıyla ilgili ölçekler
Geliştiren Yıl Soru Sayısı
Hedef grup yaşı
Internet Addictive Disorder-Diagnostic Criteria (IAD-DC)89
Goldberg • 1995 7 Ergenler • Young’s Diagnostic Questionnare
(YDQ)90
Young • 1996 8 Ort. 15,5 Internet Stress Scale (ISS)91 Orman • 1996 9 Ort. 22
Clinical symptoms of Internet dependency (CSID)92
Scherer • 1997 10 Üniveriste öğrencileri Internet-Related Addictive
Behavior Inventory (IRABI)93
Brenner • 1997 32 Ort. 34 • Internet Addiction Test (IAT)94 Young • 1998 20 17-47
34 Computer and Internet Use
(CIU)95
Pratarelli • 1999 91 Ort. 22,8 Computer Use Survey (CUS)95 Pratarelli,
Browne, Johnson
• 1999 55 Ort. 22
Virtual Addiction Survey (VAS)49 Greenfield • 1999 10 33
Pathological Internet Use Scale (PIUS)96
Morahan-Martin, Schumacher
• 2000 13 Ort. 20
Internet Related Problem Scale (IRPS)97
Armstrong • 2000 20 25-30 Internet Addiction Scale for
Taiwan high school students (IAST)98
Tsai, Lin • 2001 29 16-17
Use, Abuse and Dependence on the Internet inventory (UADI)99
Del Miglio, Gamba, Cantelmi
• 2001 75 13-57
Internet Addiction Questionnaire (IAQ)87
Wang • 2001 28 Ort. 25 Problematic Internet Use
Diagnostic-Interview (PIUD-I)88
Beard, Wolf • 2001 8 - Internet Addiction Questionnaire
(IAQ)100
Nyikos • 2001 30 Ort. 26 - (adı yok)101 Anderson • 2001 7 Üniversite
öğrencileri • Internet Addiction Scale (IAS)102 Hahn,
Jerusalem
• 2001 19 • Her yaş birey için Korea Internet addiction scale
(K-scale)103
Kang, Oh • 2001 40 33 Computer and Internet Use 2
(CIU-2)87
Pratarelli, Brown
• 2002 74 Ort. 22,4 Questionnaire of Internet use
related problems (PRI)104
De Gracia Blanco
• 2002 19 15-54 Generalized Problematic Internet
Scale (GPIUS)43
Caplan • 2002 29 18-57 Online Cognition Scale (OCS)44 Davis • 2002 36 Ort. 21
Deficient Internet self-regulation105
LaRose • 2003 7 Üniversite öğrencileri Internet Use Survey (IUS)106 Rotunda,
Kass, Sutton
• 2003 32 18-81 Chen Internet Addiction Scale
(CIAS)107
Chen, Yen • 2003 26 12-19 Internet Addiction Scale (IAS)108 Nichols ve
Nicki
• 2004 31 18-24 •
35 Problematic Internet Use
Questionnaire (PIUQ)109
Thatcher ve Goolam
• 2005 20 13-18 Screening Interview Assessing
Problematic Internet Use110
Beard • 2005 72 Her yaş için uygundur Diagnostic Criteria of Internet
Addiction (DC-IA)73
Ko • 2005 13 Ort.15 Korean Internet addiction Index
(KIAI)111
Park • 2005 23 - Diagnostic Scale For Internet
Addiction Disorder (DSFIAD)87
Liu, Hao, Yang
• 2006 17 18-21 Excessive Internet Use Risk
Scale (SNUI)112
• Kaliszewska-Czeremska
• 2007 41 Ort.25 Reported Behaviors Related to
Internet Abuse and Dependence87
Fortson, Scotti, Chen
• 2007 9 18-56
Internet Over-use scale (IOS)113 Jenaro,
Flores, Gómez-Vela
• 2007 23 Üniversite öğrencileri (ort.22) Adolescent Pathological Internet
Use Scale (APIUS)114
• Lei & Yang • 2007 38 Ergenler Chinese Compulsize Internet Use
Scale (CIUS)115
• Huang • 2007 14 Ergenler Chinese Internet Addiction
Inventory (CIAI)115
Huang • 2007 31 17-24 Problematic Internet Usage Scale
(PIUS)39 Ceyhan, Ceyhan, Gürcan • 2007 • 33 • Üniversite öğrencileri
The Korean self-reporting internet addiction scale short-form scale (KS-scale)116
Kim • 2008 20 Ort.14,5
Problematic Internet Use Questionnaire (PIUQ)117
• Demetrovics • 2008 • 18 • 12–69 Internet Addiction Disorder
Diagnostic Scale (IADDS)118
Zan, Liu, Liu • 2008 13 Ortaokul öğrencileri Internet Addiction Predict Test
(IAPT)119
Fan, Su, Cao • 2008 56 Ort. 14 Index of Problematic Online
• Experiences (I-POE)120
Mitchell, Sabina, Finkelhor
• 2009 26 Ort. 20
Compulsize Internet Use Scale (CIUS)121
Meerkerk • 2009 14 38 Internet Related Experiences
Questionnaire (IREQ – CERI)122
36 Internet-user Assessment Screen
(IAS)123
Chow, Leung, Ng
• 2009 26 Ort. 12 Problemli İnternet Kullanımı
Ölçeği-Ergen124
Ceyhan, Ceyhan
• 2009 33 Üniversite öğrencileri Preliminary proposed diagnostic
criteria for pathological Internet use125
• Wang • 2009 - -
Proposed diagnostic criteria for internet addiction126
Tao • 2010 8 18
Generalized Problematic Internet Use Scale 2 (GPIUS2)127
Caplan • 2010 15 18-70 Internet Dependency Scale
(IDS)128
Günüç, Kayri • 2010 35 Ort 16 Checklist for the Assessment of
Internet and Computer Game Addiction (AICAC)129
Wölfling, Müller, Beutel
• 2010 14 Ort.23
İnternet Bağımlılık Ölçeği60 Günüç , Kayri 2010 35 14-20
Internet Using Test (IUT)87 Poprawa • 2011 22 23
Internet Usage Scale (IUS)130 Monetti • 2011 22 Ergenler
Scale for Internet Addiction of Lima (SIAL)131
Lam-Figueroa
• 2011 11 14 Problematic Internet
Entertainment Use Scale for Adolescents (PIEUSA)132
Lopez-Fernandez
• 2013 30 12-18
Screening Scale of Problematic Internet Use in adolescents133
Gómez • 2014 8 11-18 Problematic and Risky Internet
Use Screening Scale (PRIUSS)134
Jelenchick • 2014 18 18-25
Problematic Internet Use Scale in adolescents (PIUS-a)135
Rial Boubeta • 2015 11 11-17 The Short Problematic Internet
Use Test (SPIUT)136
Sciliano • 2015 6 16-18
İnternet bağımlılığı için birçok farklı ülkede ve değişik yaş gruplarına özel (daha sıklıkla ergenler için) birçok ölçek geliştirilmiştir. Bahsedilen tüm ölçekler değerli olmakla birlikte bazı ölçekler ön plana çıkmıştır ve daha sık kullanılmaktadır. Literatürde sık karşılaşılan, özellikle kliniklerde yaygın olarak kullanılan ve diğer birçok ölçeğin geliştirilmesine öncülük yapan iki tanı yöntemi vardır. Bunlardan ilki Goldberg’in tanı kriterleri, diğeri ise Young’ın tanı kriterleridir. Goldberg ve Young öncülüğünde yıllar içerisinde birçok ölçek hazırlanmıştır. Young’ın kendisinin geliştirdiği İnternet Bağımlılığı Testi ve kısa formu, Chen Internet Addiction Scale, The Korean Self-Reporting
