Değerli bir kitap

¥

ENÎDEN basılacak bir eski tercümemin rötu­ şuna başlıyorum. Bu. beş altı yüz sayfalık büyük bir kitap­ tır. Fakat ne çıkar? Sadık bir tercüme yapabilmek İçin o zaman, yani yirmi yıl evvel, epeyce uğraştığımı hatırlıyo­ rum. O günden bugüne nç zevkimde, ne de Fransızcayi anlayışımda pek büyük bir değişiklik olduğunu zannet - mem. Gerçi benim bu yerim - de saymama karşılık Türkçe - miz epeyce ilerlemiştir. Fakat bunlar nihayet birtakım keli­ me değişiklikleridir. Hem bu dil işlerinde ben galiba o za­ man da pek geri bir adam de­ ğildim. O büyük tercümeye başlarken ne düşündüğümü, kendime nasıl bir direktif ver­ diğimi hatırlar gibi oluyo - rum :

“ insan kendinden bir şey yaz - mağa çalışırken yalnız fikirleriyle meşguldür; büyük mesuliyeti on - lan sürüp sarkıtmadan, sıcaklık ve aydınlıklarına zarar vermeden anlatmağa çalışmaktır. Yazı, oku­

yucuya sunduğunuz ve beğendir - inek istediğiniz bir maldır; kendi malınızdır. Onu bir dil denemesine vasıta yaparsanız hartayı puslayı şaşırabilirsiniz. Fakat başkasının kitabı için böyle bir korku yoktur. Tercüme fazla acı ve ağrı duy - madan başkasının ağzından yapı - lan bir ameliyattır. Bunun İçin onu yaparken bir ikinci maksat, faydalı bir deneme maksadı İnil - lanmaktan zarar gelmez. Bu ter - eümeyi yaparken kuralla, ve â~ henklerden temizlenmiş sade Tiirk- çfı idealime göre dilin imkânlarını zorlıyabilirim”

I

Evet, açık ve sade Türkçe işinde ben o zaman da geri bir adam değildim. Hattâ yakın dostlarımdan fazla ileri gitti­ ğimi söyliyerek beni tenkide- denler oluyordu. Böyle olunca yirmi yıl önceki tercümemin rötuşunu yaparken dil bakı­ mından da fazla ürkmeğe se­ bep yok.

Her ihtimale karşı kitabın aslını da karşıma koydum. Cümleleri tekrar okurken, ne olur ne olmaz, Fransızca aşıt­ larına şöyle bir göz atacağım ve sekiz on gün içinde, yani bu büyüklükte bir romanı oku - •mağa verilecek zamanın ni - lıayet iki üç misli içinde bu iş bitecek.

jm, \

Yazan:

ur i Güntekin

ere'ın “ Zoraki Tabibi” gibi zo­ raki bir dil bilginiyim. Bu ki­ taplardan biri C elâ lE satA jj- seven’jm yeni çı'ffSfT’ î*Sanat ‘ Lügati” dir ve gariptir ki ça­ lışırken elim en çok ona gidi­ yor. Bir aralık hattâ “ Bu rö - tuş geçen yıl olsaydı ben bun­ suz ne yapacaktım” diye dü­ şünür gibi oldum.

Doktor gibi kitaba da gü­ ven, insanın kafa ve yürek rahatlığı için, şarttır. Arşe - ven’in bu kitabı nedense ba - na bir güvenme veriyor. Ne­ dense dedim ama sebebini kendi hesabıma pek iyi anlı - yorum: kitaptaki admın al - tında “ Güzel Sanatlar Akade­ misi mimarî tarihi ye şehirci­ lik eski profesörü” diye yazı­ lıdır. Fakat bu memleketin en son kırk senesini tanımış in­ san için Celâl Esat Arseven bunlar1 a .beraber rrele» bilmo«,, ve ne değildir? Sânat, edebi - vat, tarih, teknik yazıları ya­ zar; resim yapar; çalgı çalar; öu sene “ Selim-i Salis” adlı bir tarihî piyesinin yüzlerce, defa oynandığım, görür, ikil sene sonra Vivana’da bir ope­ retinin sahneye konduğunu{ işitir, çok geçmeden Türk musikisini garplılaştırmak i- cin Tötönya salonunda ha - zırlanmış ehemiyetli bir de - neme hareketinin başında ol­ duğunu öğrenirsiniz. Bütün bunlar size belki ilk bakışta garip bir ateşle kaymyan - es­ ki tabirle hercai ve hezarfen - bir ruhun oyun ve hevesleri gibi görünür; kendinizi bilgi ve ilgilerinin sığlığını onların genişliğiyle telâfi eden bir ze­ ki insan karşısında sanabilir­

di- 51^

siniz. F lkat oııuıı eline aldığı isi, bütâıı ömrünce yalnız o iğin di i s i olmuş gibi, ne k a ­ dar sabır ve özenle işlediğini, valnısJsu yüzünde dolaşıyor sandjjfımz insanın ne kadar derinlere iıımek kabiliyetin - de olduğunu anlamak içiıı onu tanfm ş olmak lâzımdır. Elim­ deki bu ufak denebilecek sa - nal lügati için onun en aşağı ph beş yıldır nasıl çalıştığım yakından biliyorum. O kadar çeşitli işleri arasında, (hattâ onu da söylemeli) bütün da - kikalarının ayrı ayrı tadım çıkarmasını bildiği bir hayat içinde onun bu kitaba verdiği zaman ve emek inanılmıya - cak gibidir. Çok kere onun ar­ kadaş toplantılarında, en can­ lı konuşmalar arasında bir - denbire kendini alamıyarak bir kelime hakkında fikir sor­ duğunu işitirim; “ zamanı mı simdi?” diye takılmak iste - '"im. Fakat o muayyen bir fik­ re saplı yaşıyanların tatlı ve dayanılmaz ısrariyle sizi ya - balar ve gariptir ki pek az sonra etrafınızda konuşulan­ ları kaybederek onunla bu buru kelime bahsini zevkle konuştuğunuzu görürsünüz.

jr L Î M D E K t kitap nilıa - İC yet ötekiler gibi kuru bir lügat kitabı. Bir yığın kü­ çük ve kuru kelime, yaprak - iar üstünden teşbih taneleri gibi akıp akıp gidiyor. Fakat onlardan her biri üzerinde za- . Ev alil sı— ,V..< .'h A rgpyerr in

e kadar goz nuru ve'" çılgın eği vardır.

;enim niçin bu lügate sık siîfcel uzattığıma gelince, dert i belik.. önümdeki kitap beş al-

ı yiîz sayfalık Fransızca bir omandır. Roman dekor için- geçer ve bîı dekor bir ufak atro sahnesinde

gördükle-★ Sonu 5 inci sayfada

r

Al NCAK daha ilk sayfa - da, ilk cümlelerde beni biı şaşkınlıktır almaya başla­ dı ; yirmi yıl kapalı kalmış bir eve girmiş gibiyim. Ne viran­ lık yarabbi! Hem viranlık yal­ nız kelimede değil. Öyle olsa öpüp başa koymak lâzım. Çü­ rümüş kelimeyi bir bıçak u- euyla kazıyıp yerine yenisini yapıştırmakta ne zorluk var? Fakat çürük beklemediğiniz derinliklere işlemiş. Hangisini bir parça sıkı yoklasanız, kes­ kin bir küf kokusiyle, par - inaklarınız arasında kırıklan­ mama, akmağa başlıyor.

Kitabın aslında yüzük ta - şı gibi açık ve aydınlık cüm - lecikler var ki bugün Türkçe- ye çevirdiğiniz zaman da tıp­ kı öyle oluyor. O halde ben on­ ları niçin oldukları şekilde di­ limize aktarıvermemişim de ötelerini berilerini lüzumsuz yamalarla, genişletmişim; me­ ramı üc kelime ile anlataca • ğıma geveleyip durmuşum ? Bunun sebebi on beş yirmi yıl içinde Türk düşüncesinde mey- oana gelmiş değişmedir.. Fa - kat bu büsbütün ayrı bir me­ sele olduğu için burada yal - nız dokunup geçmekle yetini­ yorum.

Hâsılı başlarken bana ufak bir rötuş gibi görünen işin kitabı yeniden yaparcasına bir büyük onarma işi olduğunu görüyorum. On beş yirmi yıl içinde bu kadar ihtiyarladığı­ nı görmek çok acı!

îlk gençlik çağında olmı- yan yazıcılar için zamanımı­ zın hazin bir tarafı vardır. Eamond de Goncourt’un bu­ lunduğu bir yerde bilmem ne kadar milyon vıl sonra dün­ yanın batacağı konuşuluyor- muş. Goııcourt saf bir hüzün­ le: “ Demek eserlerim mahvo­ lacak” demiş. Her yazıcı Gon court kadar geniş hülyalı de­ ğildir. Fakat onların en aşa­ ğılığından, yahut isterseniz en realistinden bile hiç olmaz­ sa ölümünden otuz yıl sonra­ ya kalmak, eserini hiç değil - se torunlarına okutmak arzu­ sunu söküp atamazsınız. Hal­ buki şimdikiler, bu süratli dil ve daha başka kıymetler de - ğişimi devrinde, yazdıklarının kendilerinden çok evvel sa kallandığım bellerinin bükül­ düğünü gören insanlardır. *

m

B

ŞE başladıktan sonra masamın üstündeki kitaplar çoğalmıştır. Uzak tan bakan için ben artık ro - man terciimeeisi değil. Moli

-eğerli bîr kitap

•*v Başı •2 nci sayfada

rımizden çok fazla geniş ve çeşitlidir. Tükenmez mimari ve arkeoloji şekilleriyle şehir­ ler, sokaklar, evler, saraylar; sonra eşya, mobilyalar, kıya­ fetler, süsler v.s. v.s. Fransız­ ca romanda en ehemiyetsiz ve incelerine kadar bunların hepsinin adı vardır. Fakat Türkçede birçoğunun yoktur. Romanın meselâ flobel veya floche der. Siz bunları ya oldukları gibi Türkçeye ge - çirmek yahut “ tavus kuy - ruğuna benziyen bir büyük yelpaze” , “ namlusu girintili, çıkıntılı olan kılıç” diye tas­ vir ve tarif yoluna saparak cümleyi şişirmek zorundası­ nız. Yahut da işinizi durdu - rup bir araştırma yapacaksı - nız. Fakat kimden, nereden? Elinizdeki lügat kitaplarının pek güvenilir şeyler olmadık­ larımı biliyorsunuz. Bir bü - yük kamusun söyliyeceği ni - hayet sizinkinden pek farklı olmıyan bir tasvir veya tarif­ tir. Yahut karşılık bir tek ke­ lime görürseniz bile neyin ne­ sidir? Halbuki Celâl Esat Ar- seven için böyle değil. Bir ke­ re o kendisi bu şeylerin spe- siyalistidir; hazır bilgilerinin deposunda bunlar için de bir şeyler bulunması mümkün -* dür. Eğer yoksa bunların ne­ relerden, nasıl aranıp sorula­ cağım en iyi bilen ve bu araş­ tırmalarda azçok dişe doku - nur bir şey elde etmedikçe ra­ hat etmesi mümkün olmıyan insandır. Nihayet dil anlayışı viiksektir ve yenidir. Bunlar ... ... ...

için yeni bir kelime yapıyor ve teklif ediyorsa - ki birçok kelimeler için bunu yapmış ve 'ûgatinde bir yıldız işaretiy - le göstermiştir bu teklif asla vabana atılacak bir teklif ola­ maz. Siz bir yazıcı olarak bu teklifi beğenmemek ve daha iyisini aramak hakkına sa - hipsiniz. Fakat benim duru - mumda iseniz sanırım ki uy­ sallık göstermek daha isinize gelir. Kitaba güven sözüyle anlatmak istemiş olduğum şey işte budur.

ÎR çoklarımız “ kelime­ yi yazıcı yapar, lûgatçi yapmaz” sözüne pek körü kö­ rüne bağlanıp kalmışızdır. Ya­ zıcının bu rolü elbette inkâr edilmez. Fakat hele böyle terim karakterindeki kelime - ler için yazıcının kendi hayal- evinde bir atelyesi yoktur. O da nihayet kitaplara ve şura­ ya buraya baş vuracaktır. Ce­ lâl Esat Arseven gibi yalnız dilci değil aynı zamanda üze­ rinde uğraştığı mefhumların spesiyalisti olan ve üstelik iyi yazıcı olarak, bu kelimele­ rin kullanılacağı yerleri bilen bir insan daha evvel çalışmış ve bir teklif lügati hazırlamış, olursa bu, kelimş ariyan ya­ zıcı için en güvenilir bir kay­ nak olmaz m ı?

Dilimizin az zamanda her şeyi söyliyebilen bir medenî dil haline gelmesi için başka mefhum kategorileri üzerinde aynı otorite ile çalışacak da­ ha birkaç Celâl Esat Arseven çıkması çok istenecek bir şey­ dir.