TARİH ÖĞRETİMİNİN EĞİTIMSEL AMAÇLARI*

TARIH Co~RET~M~N~N E~~TIMSEL AMAÇLARI*

Bu çal~~mada dört ana bölümden olu~an bir model kullan~lm~~t~r. Ça-l~~mada ilk olarak modelin tümü ayr~nt~l~~ olarak izah edilecek ve içeri~inin genel tan~m~~ verilerek dört ana bölüm aras~ndaki ba~lant~lar gösterilecek-tir. Daha sonra her ana bölüm ayr~~ ayr~~ aç~klanarak her biri için e~itimsel amaçlara uygun örnekler verilecektir. Verilen e~itimsel amaçlann her bir grubu kendi kategorisinin tipik bir örne~i olarak düzenlenmi~tir. Bu örnekler üzerinde çal~~~lmas~n~n ö~rencilere ve onlar~n okul ortamlanna uygun olan di~er amaçlann olu~turulmas~nda ö~retmenlere rehberlik ve ayr~ca onlar~~ te~vik edece~i dü~ünülmektedir.

A~a~~da bu çal~~man~n ana ve yan ba~l~klan verilmi~tir. A — TARIH Ö~RETIMINE KAR~~~ TUTUMLAR

— Kat~lma 2 — Tepkide Bulunma 3 — imgeleme/ Hayal Gücü B — B~LIMN N~TEL~~~~ ~~ — Bilginin Niteli~i 2 — Yöntemlerin Düzenlenmesi 3 — Ürünler C — BECER~~ ve YETENEKLER — Sözcük Edinimi 2 — Referans Becerisi 3 — Haf~zaya Yerle~tirme 4 — Kavrama

COLTHAM, J.B ve J. FINES. _{Educat~onal Object~ves for the Study of} His-tory, Th 35, The H~storical Association, London, 1971

828 MUSTAFA SAFRAN 5 — Çeviri 6 — Analiz 7 — Öteleme 8 — Sentez 9 — Yarg~~ ve De~erlendirme ~~ o — ~leti~im Becerisi

D — O~RET~MiN E~~T~NISEL SONUÇLAR' I — Sezme/iç görü

2 - _{De~erler Bilgisi} 3 — Mant~ki Yarg~lama

Görüldü~ü gibi A bölümünde esas olarak ö~rencilerin ki~iliklerinin duyu~sal yönü ele al~nm~~t~r. Bu bölümde üzerinde durulan duyu~sal ba~~ olmaks~z~n herhangi bir konudaki ö~retimin ba~lat~labilmesi ve verimli bir biçimde sürdürülmesi mümkün de~ildir. Duyu~sal alandaki hissetme ve isteme gibi davran~~lar bir bo~luk içinde örneklenemez. B bölümü bu dav-ran~~lar~n yönelebilece~i tarih bilimine özgü bir analizi gösterir. C bölümünde ise B bölümünde tan~mlanan bilim türüyle ilgili beceri ve yetenekler aç~klanm~~t~r. Buna göre B ve C bölümleri öncelikle bili~sel davran~~larla ilgilidir. Son olarak D bölümünde tarih ö~retiminin ve uygu-lamas~n~n sonuçlar~~ yer al~r. Bu sonuçlar ö~rencinin ki~isel geli~imine hem bili~sel hem de duyu~sal katk~lanna göre tan~mland~~~ndan duyu~sal alana dönü~~ söz konusudur.

Bölümler birbirleriyle ba~~nt~l~d~r. Ancak bu ba~lar sadece kendinden sonrakiyle kurulu de~ildir. A bölümü en az B kadar C bölümü ile de ilgi-lidir. örne~in duyu~sal alanda yer alan güdülenme tarihsel çal~~man~n içe-ri~ini etkiledi~i kadar beceri ve yetenek edinimini de etkileyecektir. öte yandan bilimin niteli~i artt~kça istenen yetenek ve beceri düzeyleri hatta güdülenme düzeyi de yükselecektir. Benzer biçimde B, C, D bölümleri de birbirleriyle ve D bölümü A bölümüyle ba~~nt~l~d~r. K~saca tüm bölümler birbirleriyle ba~~nt~l~d~r ve bu ba~~nt~lar aras~nda dola~~m söz konusudur.

Bu modelin tarih ö~retiminde uygulanmas~n~~ aç~klamak amac~yla her-bir bölümün s~ras~yla gözden geçirilmesi yararl~~ olacakt~r.

TAR~ H (5~RET~ M~ N~ N E~~T~ MSEL AMAÇLAR~~ 829

BÖLÜM A

TARIH Ö~RETIM/NE KAR~I TUTUMLAR

Bu bölümdeki üç davran~~~n tümü duyu~sal davran~~lard~r ve bireyin kendi iradesine ba~l~d~r. Çünkü hiç kimse burada kastedilen anlam~yla bir ba~kas~n~~ kat~lma davran~~~n~~ göstermeye tepkide bulunmaya ya da imge-leme gücünü kullanmaya zorlayamaz.

1 — _{Kat~lma: Bu bölüm için aran~lan olumlu davran~~~ türü} a ilgi gösterir", " a dikkat eder", " lar üzerinde gözlemler yapar.", " _{lar konusunda merakl~d~r." gibi amaçlarla en} iyi biçimde tan~mlanmaktad~r. Tarih ö~retiminin amaçlar~na özgü örnek-ler ise ~unlar olabilir;

insanlara ki~ilik özellikleri, eylemleri ve ili~kileri aç~s~ndan ilgi gösterir.

Tarihsel bir olgunun unsurlann~~ farkeder ve bunlar~~ ay~rtedebilir. Tarihi içeri~i olan hikâyelere (genç ya~larda), kitaplara (daha büyük ya~larda), resimlere (her ya~ta) ilgi gösterir.

Ça~da~~ özelliklerin tarihsel içerikleri üzerinde yorum yapar.

2 — Tepkide Bulunma: Bu bölümdeki muhtemel amaçlarm alan~~

geni~~ ve çe~itli niteliklere sahiptir. Bu nitelikler ö~rencilerin ya~larma göre farkl~l~klar gösterebilmektedir. Dikkat edilmesi gereken husus ö~rencilerin gönüllü olmalar~~ ve beklenen davran~~lar~~ yeti~kin yönlendirmesi olmadan göstermeleridir. Bu davran~~lar heves, ço~ku gibi terimlerle aç~klanabilir. Bu bölümdeki amaçlar~~ aç~klay~c~~ baz~~ örnekler a~a~~da verilmi~tir.

Gözlem ve ya~ant~lar~n~~ di~erlerine anlat~r. (Ailesine, ö~retmenine, di~er çocuklara).

Dramatizasyon veya model yap~m~na ya da benzer faaliyetlere öncülük eder.

Daha önceki yasanti veya gözlemle ilgili materyal toplar. (Nesneler, gazete küpürleri, resimler, resimli kaynak kitaplar v.b.).

Daha önceki ya~ant~~ veya benzeri ~eylerin tekrar~n~~ ister. (örne~in; "bize buna benzer ba~ka bir hikaye anlat~ n", "oraya bir kez daha gidebi-lirmiyiz?" gibi).

8 30 MUSTAFA SAFRAN

3 — imgeleme: Tarihi materyallerin tek ba~lar~na bir metin, portre ya da resim olarak ele al~nmas~~ bunlar~n yeterince anla~~lmas~n~~ engelleye-cektir. Ö~rencinin bu materyelleri zihninde canland~rmas~, kahramanlann davran~~lar~ n~ n ya da duygular~ n~~ veya bak~~~ aç~lar~n~~ anlamaya çal~~mas~~ di~er bir deyi~le hayal gücünü kullanmas~~ da beklenir. Burada sözü edilen imgeleme ya da hayal gücü türü a~a~~daki amaçlarda tan~m-lanm~~t~r:

Tarih? bir olay~~ ki~isel ilginin belirtileri ile aç~klar.

Karekterlerin içinde bulundu~u devir ile ilgili hikayeler kurar. insanlar~n ya~ant~lanna ve tarihi kan~tlara göre duygular~~ ve ey-lemleri dramatize ederek sunar.

Görülmektedir ki (A) bölümünde aç~klanan davran~~lar çok say~da ta-rihsel materyal ile kar~~la~maya (B bölümü) ve bu materyalleri ele almak için gerekli baz~~ yeteneklere (C bölümü) ba~l~d~r. Öte yandan bu davra-n~~lar bireyin ki~ilik geli~imine (D bölümü) de katk~da bulunacakt~r. (A) bölümündeki bu üç davran~~~ tarihi etkili bir biçimde ö~retmek için bütün a~amalarda ve ya~larda gerekli olan davran~~lard~r. Di~er bir ifade ile bu üç davran~~~ geli~imsel bir düzeni tan~mlamaz. E~er öyle olsayd~~ en genç ö~renciler için kat~lma daha büyük ya~lardaki ö~renciler içinde tepkide bulunma ya da imgeleme davran~~~~ geli~tirilirdi. Oysa tarihin ö~retilmesi için bu üç davran~~~n tümü gereklidir.

Bu üç davran~~~n yo~unla~t~~~~ alanlarda sadece ya~a de~il uyanc~n~n niteli~i ve ö~rencinin daha önceki ya~ant~lanna da ba~l~d~r. Ö~rencinin ya~~~ ile ilgilendi~i konu aras~nda bir ili~ki oldu~u söylenebilir. Ancak bir-çok materyal ele al~~~ düzeyi ve örneldenen spesifik durumlara göre

de-~i~ik ya~lardaki ö~rencilerin ilgisini çekebilir. Bu bölümde son olarak

söylenebilecek temel husus ~udur; Tarih ö~reniminde duyu~sal davra-n~~lar~n geli~tirilmesi ve korunmas~~ her ya~~n ve dönemin amaçlar~-d~r.

BÖLÜM B BILIMIN NITELI~I

Bilim dallar~~ aras~ndaki s~n~rlar çok keskin olmamakla birlikte bir bi-lim dal~~ içerdi~i bilgiler, i~lemler ve ürünleri aç~s~ndan di~erlerinden ayr~-labilir. Tarih bilimine ili~kin bilgi, i~lem ve ürünler bu bölümde ele al~n-m~~t~r.

"LAR~ N Ö~RET1M~ N~ N E~~T~ MSEL AMAÇLAR! 831

I — Bilginin Niteli~i: Tarih ö~retimi kapsam~~ içinde ele al~ nabilecek

bil-gi türlerine ili~kin e~itimsel amaçlara a~a~~da baz~~ örnekler verilmi~tir.

a) Temel kaynaklar:

Kan~t olarak kullan~ labilecek materyal türlerini hat~rlar Örne~in;

tarihi eserler resimler

portreler yaz~l~~ ya da bas~l~~ dökümanlar

an~tlar yap~lar foto~raflar haritalar mitler masallar folklor edebiyat müzik istatistikler hat~rat v.b.

Yak~ n ili~kisi olan kaynak materyalleri aras~nda ay~ r~m yapar. Nlitoloji-masal-zab~tname

folklor-hat~rat

Çe~itli tür kaynak materyallerine hangi özel tekniklerin uygun ol-du~unu hat~rlar; örne~in; paleo~rafi, diplomatik, çeviri, istatistiksel ve ekonomik analizler, arkeoloji

b) ikinci! kaynaklar:

Metin içinde gereken isimleri ve terimleri hat~rlar. örne~in;

~ nsan davran~~~ n~ n bütün alanlar~ n~~ olu~turan unsurlar~ n isimleri (merak, kin, korku, sevgi, k~skançl~k, h~ rs, dü~ünce, inanç), belirli olaylarla ilgili insan veya insan gruplar~ n~~ ya da yerlerin isimleri (Napolyon, Wilson, Wilhelm, Saraybosna v.s.). De~i~ik türden olaylar~n isimleri (Kuzey Kutbu Seferi, K~ r~m Sava~~, Romal~ lar'~ n Gal'i istilas~), insanlar taraf~ndan kullan~lan ve icat edilen nesnele-rin isimleri (silahlar, aletler, ev gereçleri, sanat ürünleri, makinalar, giyim e~yalar~), insanlar taraf~ ndan geli~tirilen tekniklerin isimleri (geçim için icad edilenler-çiftçilik, bal~ kç~l~ k

~leti~im için icad edilenler-yaz~ , kitap, telgraf Üretim için icad edilenler-imalât ve i~leme),

~ nsan faaliyet ve ya~ant~~ türlerine özgü kategoriler (Roma, Viktorya ya da bat~~ kültürleri, politik, sosyo-ekonomik gruplar, kurumlar ve

832 MUSTAFA SAFRAN

çe~itli otorite unsurlar~), teoriler ve fikirler (güç dengesi, arz ve ta-lep, rönesans, milliyetçilik), insanl~~~~ etkileyen de~i~ikliklerin ç~k~~~ noktas~~ (ilk demiryolu seyahati, radyonun, telgraf~n icad~, Wright karde~lerin uçu~u), organize olmu~~ e~ilimler (Bacon bilimi, kad~n özgürlü~ü, Roma emperyalizmi, Luthercilik), kendilerini olu~turan olaylardan hemen sonra gelen temel e~ilimler (edebiyat~n yay~lma-s~, endüstriyel kirlilik, feodalizm, Roma ~mparatorlu~u'nun y~k~l-mas~~ gibi.),

2 — Yöntemlerin Düzenlenmesi: Bu bölümde tarih bilgisinin bir sonuca varacak ~ekilde ele al~nm~~~ yollan ortaya konmu~tur. Bu konuda ~u örnek verilebilir.

— Temel ve ikinci!, materyallere uygulanabilecek esas i~lemleri bilir. Örnek amaç ifadesinde sözü edilen i~lemler a~a~~da verilmi~tir.

a) Tek bir ürün ya da delilin derinli~ine incelenmesi

b) Bir konu ile ilgili temel ve ikincil kaynaklardaki, uygun oldu~u takdirde di~er bilimlerdeki tüm delillerin toplanmas~~ ve de~erlendirilmesi.

c) Delillerle ilgili sorulabilecek sorulan ve bunlar~n niteliklerinin belir-lenmesi

d) Kaynak materyalin a~a~~daki ölçütlere göre de~erlendirilmesi; ~~ — Gerçeklik 2 - Uygunluk 3 — Tutarl~k 4 — inan~l~rl~k 5 — Güvenilirlik 6 — Bütünlük

7 — Kendi içinde ve di~er materyallerle tutarl~l~k

8 — Delillerin kendi döneminin kültürü ve politik dü~üncesi vb. uy-gunlu~u

— Kaynak materyalin insan tabiat~n~n ve davran~~~n~n ki~isel tecrübe ve bilgisiyle uygunlu~u.

e) Yeni ara~t~rmalar yapma, mevcut delillerden, geçmi~e ve gelece~e dönük tahminlerde bulunma, bilgi ve tecrübelerin temeline dayal~~ bilgiler

TARIH Ö~RET~ M~ N~ N E~~T~ MSEL AMAÇLAR~~ 833

ç~karma ve belli bir bo~lu~un kaç~n~lmaz oldu~unu kabul etme gibi yol-larla bilgilerdeki eksikliklerin tan~nmas~~ ve uygun faaliyetlerin i~lenmesi.

f) Temel ve ikinci' kaynak materyallerinin analizini yapacak ~ekilde; — Bak~~~ aç~s~n~~ ke~fetmek.

2 — E~ilimi sezmek.

3 — Gerçe~i de~er yargilar~ndan ay~rmak, 4 — Karma~~ k materyallerdeki unsurlar~~ ay~ rmak, 5 — Aç~k ifade edilmemi~~ varsay~mlar' tan~mak.

6 — Karma~~k materyallerle ba~~nt~larm nitelikleri (zaman, davran~~~ ve neden) aras~ndaki ili~kileri tan~mlamak.

g) ~~ — Bilginin daha önce organize edilmi~~ elemanlar~yla, yeni ele-manlar~ n~n;

2 — _{Bilginin ve deneyimin sahip olduklar~~ parçalarla delile dayanan} materyallerin;

3 — Güncel ili~kiler, neden-sonuç ili~kileri gibi baz~~ organize edilmi~~ ilkeleri kullanan birden fazla kaynaktan seçilmi~~ materyallerin sentezini yapmak.

3 — Ürünler: Yukar~da verilen uygulamalar~n sonucunda elde edile-cek ürün çe~itleri, bunlara ili~kin sonuçlar ve baz~~ örnekler a~a~~da veril-mi~tir.

Ürün Çe~idi Ayr~nt~l~~ Sorular Ürüne örnekler Tekrar üretim ve Neye Benziyor/du Model, dramatik,

tammlama ne oldu? gösteriler, resim, diagram,

tablo, harita, özet (Temel ya da ikincil materyal) Ki~ilerin ya da gruplar~n portreleri (Yaz~l~~ ya da sözlü), bir devrim tasviri, olaylar~n veya etkilerinin öyküleri

Kar~~la~t~rma Aradaki farkl~l~klar ~ ki ya da daha çok model, nelerdi(r)? De~i~imler resimler, dramatik gösteri-

nelerdir? ler vb.

834 MUSTAFA SAF RAN

Ürün Çe~idi Ayr~nt~l~~ Sorular Ürüne örnekler

c) Aç~klama ve Yorum Bir de~i~ikli~i ya da neden oldu~unu nas~l anlaurs~n?

Neden olaylar böyle oldu da, öbür türlü ol-mad~?

De~i~ikliklerin yaz~l~~ ya da sözlü anlat~m~, hikayelerin kar~~la~t~rmal~~ tasvirleri Sözlü tart~~ma ya da aç~klama, müzakere, yaz~l~~ anlat~m, biyografi

Yukar~da verilen bilimin niteli~ine ait gerek alt bölümler gerekse alt bölümlerin içindeki unsurlar geli~imsel sonuçlar~~ göstermez. Di~er bir de-yi~le ö~rencilerin kronolojik ya~lanyla aç~klanatnaz. Ancak temel ve birincil kaynak materyalleri seçilirken ö~rencilerin ya~lar~~ dikkate al~nmal~d~r. i~-lemlerin düzenlenmesi basamag~nda ise kronolojik bir s~ralama yap~lamaz. Tüm ya~lardaki ö~renciler kendi düzeylerine göre bu bölümdeki amaçlara ula~abilirler. Ürünler bölümü ele al~nd~~~nda; küçük ö~rencilere sorulann yaz~l~~ de~il sözlü olarak sorulmas~~ ve aç~klaman~n niteliginin onlar~n dene-yimleri içinde yer almas~~ yararl~~ olacakt~r. Burada faaliyetin kendisi de~il içeri~i ve biçimi kronolojik ya~la ilgili olabilir.

BÖLÜM C

BECERI ve YETENEKLER

Bu bölümde beceri ve yeteneklerle ilgili olarak etkili bir tarih ö~retimi için gerekli olan bili~sel davran~~lar ortaya konmaktad~r. Bu davran~~lar~n baz~lar~~ k~sa sürede kazan~labilirken baz~lar~n~n lcazan~lmas~~ daha uzun süre alabilir. Bir k~sm~~ bir kez ö~renildi~i zaman daha sonra birçok kez kullan~labilmektedir. Bir k~sm~~ ise okul y~llar~~ boyunca biriken ço~alan uy-gulamalarla gerçekle~ir. A~a~~da bu davran~~lardan baz~lar~~ verilmi~tir.

1 — Sözciik Edinimi: Tarih büyük ölçüde sözel bir bilim oldu~u için terminolojisinin kavranmas~~ ö~retimin her a~amas~nda ba~ar~ya katk~-da bulunacak bir amaçt~r. Terminoloji ile verilen kavramlar somutluk, so-yutluk derecesine göre ya da ö~rencinin deneyimlerine, yak~nl~~~~ ya da uzald~~~na göre de~i~ebilir. A~a~~da sözcük edinimi ile ilgili oldu~u dü~ünülen baz~~ amaçlar verilmi~tir.

TAR~ H Ö~RET~M~ N~N E~~T~ MSEL AMAÇLAR~~ 835 Ortak kullan~lan kelimelerin genel ve özel tarihsel anlamlann~~ ay~rt eder (Kilise, ticaret, devrim, kültür vb. gibi).

Spesifik terminolojiyi anlad~~~n~~ gösteren örnekler verir (Oy verme hakk~, feodalizm vs).

— Te~rminolojiyi yaz~l~~ ya da sözel anlat~mda do~ru olarak kullan~r. Temel zaman belirteçlerini do~ru olarak kullan~r (Y~l, as~r vb.). Zamana ait terimlerin unsurlann~~ dogru olarak kullan~r (Dönem isimleri, ortaçag vb.).

Döneme uygun terminoloji kullan~r (Romal~larda/tribune).

Do~ru terminoloji kullanarak ele al~nan materyal için bir i~lem ta-rif eder (Tutarl~k, önyarg~~ gibi).

2 — Referans Becerisi: Bu becerilere spesifik olgular~~ ve bilgileri ta-mamen de~il k~smen ileincil kaynaklardan elde etmek kontrol etmek ve tekrar düzeltmek için gerek duyulmaktad~r. Ço~unlukla okuma becerileri ile ilgilidir. Baz~~ örnekler a~a~~da verilmi~tir.

Konular~~ çabuk bulmak için alfabetik sistem kullan~r. Index'si etkin olarak kullan~r.

Istenen materyale rehberlik ederek konu ba~l~klar~n~~ h~zl~~ ve etkili biçimde kullan~r.

Kasetçalar kullanabilir.

Mevcut amaç için uygun ba~vuru kaynaklar~n~~ seçer.

Istenen bilgiyi bulmak için kitab~n bir bölümü ya da makaleyi dikkatle inceler.

istenen görüntüyü bulmak için hareketli film makinas~~ kullanabilir. Grid referanslan kullanabilir.

3 — Hafizaya Yerle~tirme: O~renciden baz~~ bilgileri haf~zas~ na yer-le~tirmesi ve gerekti~inde hat~ rlamas~~ beklenir. Ancak kar~~la~~lan büyük miktardaki bilgi aras~ndan hangilerinin ö~rencinin bilgi birikimi içine kat~l-mas~~ gerekti~ini belirlemek bunlar içinden seçim yapmak gerekir. Bu bece-ri ile ilgili baz~~ amaçlar ~unlar olabilir.

836 MUSTAFA SAFRAN

Çal~~~lan konuya özgü isimleri ve terminolojiyi güvenli ve do~ru olarak kullan~r.

Son zamanlarda üzerinde durulan konularda kar~~la~~lan termino-loj iyi ve isimleri hat~rlar.

Baz~~ tarihlerle ilgili olaylar~~ hat~rlar, Baz~~ olaylarla ilgili tarihleri hat~rlar,

Belirli olay türleriyle ili~kili örnekleri hat~rlar,

Delil toplama, delillerin kontrolü ve delillerin incelenmesiyle ilgili süreçleri hat~rlar.

Konu~ma dilinde mecazi anlamda ya da benzetme amac~yla kullan~-lan baz~~ isim ve terimlerin ne amaçla kulkullan~-lan~ld~~~n~~ kavrar. (~skender'in k~l~-c~, Bizans entrikalar~~ v.s.).

4 — Kavrama: Burada sözü edilen davran~~~ herhangi bir yeni mal-zeme ile ilk lcar~~la~~ld~~~nda gerekli olan davran~~lar. Matery alin genel ya-p~s~n~n anla~~lmas~n~~ sa~layan tetkiklerin sonucudur.

Bir delilin dikkat çekici özelli~ini ya da özelliklerini tan~mlar veya tasvir eder.

Okunan materyalin özetini verir.

Bir karekterin tasvir edilmi~~ davran~~~n~~ aç~klamak için kendi dene-yimlerini kullan~r.

Bir delil parças~~ veya ikincil kaynak materyali hakk~ndaki ilginç

~a-~~rt~c~~ ve benzeri özellikleri formüle eder.

Delil hakk~nda sorulacak sorulan formüle eder.

5 — Çeviri: Kar~~la~t~~~m~z tarihi materyaller de~i~ik biçimlerde ola-bilir. Bir biçimden al~nan bilginin ba~ka bir biçime dönü~türülmesinin iki yönü vard~r.

— E~er çeviri geçerli olacaksa daha yak~n ve detayl~~ incelemeyi ge-rektirdi~i için bir önceki kategoride verilenden daha derinli~ine kavray~~a katk~da bulunabilir. Bu di~er süreçlere ba~lamadan önce geni~leyen kavra-m~n bir ifadesi olan bili~sel bir davran~~t~r.

2 - _{Malzeme imgeleme ve tepkide bulunmay~~ sa~l~yorsa çeviri}

do~-rudan bir ürünün yarat~lmas~na yol açabilir. Bu çeviride bili~sel bir davra-n~~t~r fakat ortama ki~isel unsurlarda dahil olmaktad~r.

TARIH Ö~RET~ M~ N~N E~ITIMSEL AMAÇLARI 837 A~a~~da çevirinin her iki yönüyle ilgili amaç örnekleri verilmi~tir.

Bir haritan~n, nesnenin ya da resmin özelliklerini kelimelerle ku-sursuz olarak tan~mlar.

Sözlü malzemeyi; dramatik biçimde,

matematiksel biçimde (raporlar~n graf~~i ya da tablosu) model olarak

diyagram olarak harita olarak, sunabilir.

Bilgiyi olgusal biçimden öyküsel biçime dönü~türebilir. Sözlü malzemenin özetini yapabilir.

Dönem isimlerini ve tarihleri alternatifli olarak kullanabilir.

6 — Analiz: Bu kategorinin ba~l~~~~ olarak verilen bili~sel davran~~~ burada bir bütünü ö~elerine veya bölümlerine ay~rma anlam~nda kullan~l-m~~t~r. Bu davran~~~ ö~rencinin önceki iki bölümde tan~mlananlardan daha derin bir kavray~~a sahip olmas~n~~ sa~lar. Bu hem malzemenin özellikleri-nin kavramsal hem de ele~tirel olarak de~erlendirilmesi için bir araçt~r.

Bir nesnenin bölümlerini sözel olarak isimlendirebilir.

Bölümlerin ya da unsurlann ne olduklar~n~~ çizerek veya tasvir ede-rek gösterir.

Çeviri malzemesi için biçim dizayn edebilir. (~statistikleri haz~rlama). ~ ki veya daha fazla delil ya da ikincil kaynak materyaller aras~nda-ki veya bunlar~n kendi içlerindearas~nda-ki çeli~aras~nda-kileri belirler.

Bir delil veya ikincil kaynak materyalindeki e~ilimleri, görü~~ aç~la-r~n~, de~er yarg~lann~~ belirler.

Arializde kullan~lan ölçütleri ifade edebilir.

~ ki delil ya da ikincil kaynak materyaller aras~ ndaki benzerlikleri ve farkl~l~klar~~ ifade eder.

Neler aras~ndaki ba~lar~n niteliklerini belirler.

Bir delil ya da tezdeld ba~lant~~ kopulduklann~~ fark eder.

7 — C~teleme: Bu davran~~ta inceleme delilde henüz var olmayan baz~~ dü~üncelerin, daha önce kazan~lan bilgilerin kullan~lmas~yla, ortaya

838 NILIS1AFA SAFRAN

at~lmas~~ söz konusudur. Bu davran~~~ kavramadan daha olumlu ve daha serüvenci bir zihinsel faaliyeti yans~ t~ r. Bir miktar imgeleme gücünüde ge-rektirir. Ancak tarihi materyalle ilgili ötemeler fantaziden farkl~d~ r.

Bir delilin incelenmesinden sonra makul ç~ karsamalar yapmak. Delillerdeki bo~luklar~~ doldurmak için makul teklifler ileri sürebilir. Mant~ kl~~ hipotezler kurabilir.

8 — Sentez: Sentez ad~~ verilen bir araya getirme davran~~~, bir

ara~-t~rman~n planlanmas~ndan bir ürünün yans~t~lmas~na kadar çal~~malar~n hemen hemen bütün a~amalar~nda ihtiyaç duyulan beceridir.

Unsurlar~~ birbirlerine ba~layacak ba~lant~ lar~~ kullan~ r.

Malzemeyi birarada tutacak bir organizasyon prensibi kullan~ r. Olaylar~ n s~ras~ yla zaman göstergelerini kombine eder.

Belli bir zaman dilimindeki hayat ~artlar~n~n canl~~ ve do~ru tasviri-ni yapar.

Yeni bir unsuru organize bilgi bütününe yerle~tirebilir. Eldeki amaçlara uygun olmayan unsurlar~~ d~~lar.

Bilinenleri ve bilinmesi gerekipte bilinmeyenleri biraraya getirerek planlar formüle eder.

Birincil veya ikincil kaynaklardan ç~ kan malzemelerle ilgili kendi deneyim ve bilgi da~arc~~~n~~ olu~turur.

9 — Yarg~~ ve De~erlendirme: Yarg~lama ya da de~erlendirme dav-ran~~~~ bir ölçüt veya ölçütlerle materyalin özellikleri aras~ nda bilinçli k~yas-lamalar yapmay~~ gerektiren baz~~ referans çerçevelerinin kullan~m~~ anlam~n-da ele al~n~ r.

Bu davran~~lara örnek olabilecek baz~~ amaçlar a~a~~da verilmi~tir. Bir delili veya ikincil kaynak materyalini de~erlendirirken uygun ölçütleri kullan~ r.

Bir sonucu tart~~~ r.

ölçüt ve yarg~~ aras~ nda aç~ k ba~~ olu~turur.

TARIH Ö~RET~ M~ N~N E~~T~ MSEL AMAÇLAR~~ 839 — Materyalin muhtemel yorumlann~~ reddeder.

— Materyali üzerinde çal~~~lan dönemlerin de~erlerine uygun biçimde yorumlar.

Bugünün de~erleriyle daha önceki bir dönemin de~erleri aras~ndaki farldan ortaya ç~kar~r.

Materyal yorumlama da ~üphecidir ve gerekli uyanlan yapar. 10 — ileti~im Becerileri: Bir tarih çal~~mas~n~n ürünleri çe~itli bi-çimlerde olabilir. E~er ürün ilgilenen tüm ki~ilere ula~t~nlacak ise her bir de~i~ik biçim kendisiyle ilgili özel becerilerde ustal~~~~ gerektirir.

A~a~~da bu davran~~la ilgili baz~~ amaçlara yer verilmi~tir.

Bir modelin unsurlann~~ olu~tururken uygun oranlar~~ kullan~r. Okunakl~~ ve do~ru etiketler haz~rlar.

H~zl~~ etki sa~layabilmesi için diyagramlar haz~rlar.

önemli özellikleri vurgulamak için resimli gösteriler organize eder. Okuyucuyu sürükleyebilecek öyküler olu~turur.

Resmedilen bir karekteri tan~tmak için bedenini ve lisan~n~~ kulla-n~r.

Yaz~l~, sözlü veya dramatize ürünlerde uygun ve de~i~ik kelimeleri kullan~r.

~lk defa duyuldu~unda veya okundu~unda anlam~~ aç~ k olsun diye kelimeler üzerinde durur.

Okuyucu güçlük çekmeksizin, dü~ünme e~itimini takip edebilsin diye bir metni organize eder.

Bir tart~~may~~ mant~k i düzeyde sunar.

Bir ara~t~rman~n sonuçlann~~ sunmak için uygun biçim veya biçim-leri seçer.

Bu bölümün ilk üç ve son kategorisi-kelime haznesi, referans becerile-ri, kavrama ve ileti~im becerileri-tarih çal~~malar~n~n her düzeyinde ve her ya~ta gerekli olan davran~~lar~~ anlatmaktad~r, 4'den g'a kadar olan katego-riler, (belki 5. kategori farkl~~ olabilir) a~a~~da anlat~lan prosedürleri i~le-mektedir. Ancak baz~~ amaç örnekleri bize bir becerinin de~i~ik düzeylerde

840 MUSTAFA SAFRAN

ve de~i~ik ya~larda kullan~labilece~ini bir di~er deyi~le bir geli~im çi~gisi takip etmediklerini göstermektedir. Baz~~ beceriler di~erlerinden daha zor ve karma~~k olabilir. örne~in; çeviri de~erlendirmeden daha basit bir bi-li~sel davran~~~~ gerektirir, ancak hiçbir beceri, uyguland~~~~ konu ö~renciye ilk anda anla~~l~r gelmesi ko~uluyla, ö~rencinin ya~~~ nedeniyle bir ö~renme program~ndan ç~kanlamaz. Bu nedenle önemli olan konunun seçimidir.

Ayn~~ ~ekilde bir kategori içinde de~i~ik oranda zorluklar vard~r. örne-~in; Analiz kategorisinde önyarg~n~ n ortaya ç~ kar~lmas~~ küçük ya~taki ö~renciler için pek kolay olmayabilir. Ama bile~en parçalar~n belirlenmesi ö~rencilere verilen konu, onun için anla~~l~r ise çok zor olmayacakt~r.

BÖLÜM D

Ö~RETIM/N E~IT~MSEL SONUÇLARI

Bu bölümde tarih ö~retiminin e~itimsel sonuçlar~na yer verilmi~tir. Sonuç kavram~~ ile, tarih ö~retiminin ö~rencilerin genel e~itimlerine yap-mas~~ beklenen katk~~ anlat~lmak istenmi~tir. Genel e~itimin bütünsel amaç-lanndan biri burada ö~rencilerin ki~isel geli~imlerine katk~da bulunmak olarak belirlenmi~tir ve bu amaç daha spesifik birçok hedefi içermektedir. "Ki~isel geli~im" kavram~n~~ genel e~itimle ba~da~t~rmak, genel e~itimin bi-reyde de~i~iklikler yaratabilece~ini ve bu de~i~imlerin sosyal kurumlar ara-s~nda, okullarda sa~lanan ö~renme tecrübelerine atfedilebilece~ini göster-mektedir. Bu nedenle okullarda ö~renilen herhangi bir bilimin sa~lad~~~~ ö~renme ya~ant~lann~n sonuçlar~, di~er disiplinlerin sonuçlanyla ayr~~ veya benzer olabilir. Ayr~ca ayn~~ sonuçlar~n okul d~~~nda elde edilen ya~ant~lar-dan farkl~~ olmas~~ da söz konusudur. Yine de genel e~itimin herbir bile~i-minin yapaca~~~ katk~~ kesinli~i az da olsa belirlenebilir. Ki~isel geli~ime yard~mc~~ olma amac~~ gerçekle~tirildiyse de~i~iklikler yaln~z tarih ö~retimi-ne ayr~lan zamanda de~il okul içinde ve d~~~ndaki çe~itli zamanlarda hatta okul hayat~~ bittikten sonra bile gözlenmelidir. ilkö~retimde ö~retmenler, lisedeki bran~~ ö~retmenlerine göre ö~rencileriyle daha uzun süreli ili~kile-rinin olmas~~ nedeniyle bu gözlemi bir dereceye kadar gerçekle~tirebilirler. Ama hem ilkokul hem de lise ö~retmenleri için okul d~~~ndaki ç~kt~lar~n ö~renilmesi ve burada bir problem oldu~u takdirde yard~m edilmesi pek mümkün de~ildir. Yine de ki~isel geli~im okul y~llar~~ boyunca ve herhangi bir ö~retmen taraf~ndan gözleme aç~kt~r ve hedefler okul d~~~ndaki ko~ullar kadar okul içindeki ko~ullara da uygulanabilir niteliktedir.

TARIH Ö~RET1M~ N~ N E~1T1MSEL AMAÇLAR1 841 A~a~~da tarih ö~retiminin sonucunda ö~renciden beklenen ki~isel geli-~imle ilgili davran~~lar alt ba~l~ klarla verilmi~tir.

1 — Sezme/içgörü: Burada anlat~lan davran~~~ özellikle insano~-lunu igilendiren olaylarla kar~~la~t~~~nda anlama ve ara~t~rmaya yönelik is-tektir. ilk bölümde (A) sözü edilen imgeleme/Hayal gücü ile ilgilidir. E~er imgeleme gücü tekrarlanarak elde edilmi~se içgörü/sezmeye dönü~e-bilir. Bütünüyle amaçlanan davran~~, insanl~ k ve insani ko~ullar için sem-pati dolu bir anlay~~~ olarak tan~mlanabilir. Her~eyden öte tarih de insan-l~k kurumlanndan biri olarak s~n~fland~nl~r.

Normal olarak kendi kültürü taraf~ndan onaylanmayan davran~~la-r~~ yorumlarken ho~görülüdür.

De~i~ik inanç, kültür, fizik, nesil ve di~er gruplara ait insanlar ta-raf~ndan önerilen fikirleri göz önünde bulundurur.

Bu tip fikirleri tarafs~z olarak inceler.

De~i~meyi insanl~k tarihinin normal sürekli bir parças~~ olarak ka-bul eder.

2 — De~erler Bilgisi: Bu alt ba~l~ ktaki amaçlar, bireylerin hangi de~erlere sahip olmas~~ gerekti~ini önermekten çok, de~erlerin insan davran~~lar~n~~ ve kararlar~n~~ etkiledi~ini, bireyin seçme f~rsat~n~n oldu~unu ve bu f~rsat~n zaman zaman k~s~tlanabildi~ini ve belli de~erleri benimseye-rek ona göre davranman~n çe~itli sonuçlar~~ oldu~unu göstermektedir. iste-nilen sonuç insan ili~kilerinde de~er ve de~er yarg~lann~n oynad~~~~ rolün anla~~lmas~d~r.

Gerçek ve de~er yarg~s~~ aras~ndaki farklar~~ görür. ~ nsan davran~~lar~ n~ n dayand~~~~ de~erleri belirler.

inançlann, kültürlerin, felsefelerin ayr~lmaz parças~~ olan de~erler bütününü belirler.

Benimsenen belli bir de~erin davran~~lar~~ nas~l etkiledi~ini ve yol açt~~~~ sonuçlar~~ anlar.

Belli bir durumda bireyin kar~~la~t~~~~ seçim s~n~rl~l~klann~~ tesbit eder.

842 MUSTAFA SAFRAN

3 — Mant~ld Yarg~lama: Tarihsel konularda kan~tlar~n düzgün incelenmesi için gerekli olan süreç, beceri ve yeteneklere daha önceki bölümlerde de~inilmi~ti. Kan~tsal malzemenin uygun bir ~ekilde de~erlen-dirilmesine yönelik daha ileri bir geli~me ise mant~ki yarg~lamad~r. Bekle-nen sonuç kullan~m~n~n uygun oldu~u yerlerde mant~kl~~ yarg~laman~n be-nimsenmesi olarak tan~mlanabilir.

Ça~da~~ durumlar~n karma~~kl~~~n~~ anlar.

TV, gazete gibi haber malzemelerindeki ön yarg~lar~~ belirler. Bilgi sa~layan kan~tlardaki bo~luklar~~ tesbit eder.

Tart~~malarda duygusal bir dilden çok nedensel bir dil kullan~r. Ça~da~~ durumlar~n yarg~lanmas~n~~ ölçülü bir biçimde yapar.

Günlük durumlara göre tak~nd~~~~ tav~r mevcut kan~tlara ters de~il-dir.

D bölümünde sözü edilen sezme, de~er ayr~m~~ ve mant~kl~~ yarg~la-mayla elde edilen tatmin, çal~~ma ile geli~tirilir ve bu alanlarda daha çok ö~renmeyi te~vik edici bir ö~e olarak çal~~~r. Ba~ka bir deyi~le, bilginin en üstünün ve nedenselli~in anla~~lmas~~ ve gücün hissedilmesinin verdi~i zevk tepkide bulunma(A) iste~ini art~nr. Ayr~ca tepkide bulunmadan, buna yönelik bilinçlenmeye ve sonrada tan~mlanan davran~~lar~~ benimsemeye yönelik olumlu yakla~~m ve istek ki~isel geli~ime katk~da bulunur. Bu dav-ran~~lar hayat boyu geli~meye uygun oldu~undan, katk~lar~n yaln~zca ba~-lang~ç~~ okul y~llanndad~r. Bu bölümde belirtilen hedeflerin bir k~sm~-n~~ ö~rencinin okul y~llar~~ boyunca elde etti~i gözlenirse tarih ö~reti-minin onlar~n genel e~itimine bir katk~da bulundu~u söylenebilir.