TANZ~MAT DÖNEMINDE BOSNA HERSEK'TE K~L~SE IN~A
VE ONAR~M FAAL~YETLER~~
ZAFER GÖLEN*
Osmanl~~ Devleti bir çok milletin ayn~~ çat~~ alt~nda ya~ad~~~~ kozmopolit bir toplumsal yap~ya sahipti. Bu çok milletli imparatorlukta, tüm dengeler hak ve adalet ölçüleri üzerine kuruluydu°. Adalet terazisindeki en küçük dengesizlik hemen hemen tüm toplumda huzursuzlu~a yol aç~yordu. XVII. yüzy~la gelindi~inde adalet mekanizmas~~ ve devlet otoritesinde aksakl~klar meydana gelmeye ba~lam~~t~. Bu durumdan en fazla ~ikayetçi olan bölgeler tabii olarak farkl~~ etnik guruplar~n iç içe bulundu~u yerlerdi. Bu bölgele-rin ba~~nda da Osmanl~~ Devleti'nin y~k~l~~~na kadar sorun olmaya devam eden Balkanlar geliyordu. Balkanlarda adil olarak toplanamayan vergiler ve serbest dini faaliyet icra edememek ba~l~ca ~ikayet konularly&
Bosna Hersek'te de benzer ~ikayetler var olmakla birlikte, oradaki du-rum daha kar~~~kt~. Zira, Bosna Hersek'te devlet taraf~ndan ayr~cal~klar~~ ta-n~nm~~~ ve kendilerine "Ashâb-~~ Alâka"2 ad~~ verilen Müslümanlarla, H~ris-tiyanlar ayn~~ toplumun farkl~~ s~mflarm~~ olu~turuyordu. Fakat, Bosna Hersek-'te dikkati çeken sadece bu s~n~fsal yap~lanma de~ildi. Bölgede, H~ristiyanlar da kendi aralar~nda bölünmü~~ durumdayd~lar. Bosnal~~ H~ristiyanlar, S~rp (Ortodoks) ve Latin (Katolik) olarak ikiye ayr~lm~~lar& Dolay~s~yla, her grup kendi lehlerine avantajlar elde etmek maksad~yla birbirleriyle çeki~me içindeydi. Bu çeki~me ço~u zaman yabanc~~ güçlerin müdahale etmesine ze-min haz~rl~yordu. Bu müdahalelerde kullan~lan en önemli araç ise reayan~n
* Burdur E~itim Fakültesi Tarih Ara~t~rma Görevlisi.
1 Osmanl~lar~ n neden "adalet" ve "e~itlik" prensibine çok önem verdiklerine dair de~er-lendirmeler için balun~z, Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Ali Bir Osmanl~~ Ayd~n ve
Bürok-t~ , Çeviren Ayla Ortaç, ~stanbul 1996, s.301-304.
2 Ashâb-~~ Alâka Müslümanla~m~~~ eski Bosnal~~ soylulardan olu~maktayd~. Salun~z, Georges Castellan, Balkanlarm Tarihi, Çeviren Ay~egül YaramanBa~bu~u, ~stanbul 1993, s.329; Bu ayr~ -cal~klar~n tarihi kökenleri hakk~nda bak~mz; Ciro Truhelka, "Bosna'da Arazi Meselesinin Tarihi Esaslar~", Türk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas~~ , Çeviren Cemal Köprülü, C.I, ~stanbul 1931, 5.43-69; Halil ~nalc~ k, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar-I, Ankara 1987, s.171-172; Ay-d~n Babuna, Bir Ulusun Do~u~u Geçmi~ten Günümüze Bosnaklar, ~stanbul 2000, s. 17-21, 35-37. Matthew Smith Anderson, Do~u Sorunu 1774-1923, Çeviren ~dil Eser, ~stanbul 2001, s. 195.
216 ZAFER GOLEN
dini görevlerini yerine getirirken bask~~ gördü~ü veya engellendi~i yönün-deki iddialard~. Özelikle, Tanzimât'~n getirdi~i prensipler sonucu reaya se-sini daha gür ç~karmaya ba~lam~~~ ve devletten bir tak~m isteklerde bulun-maya ba~lam~~t~. Kiliselerini onarmak, kilise ve okul in~a etmelerine izin ve-rilmesi isteklerin en ba~~nda gelen hususlard~. 1849 Bosna isyan~~ sonra-s~nda, Müslüman a~a ve beylerin reaya üzerinde etkilerinin kaybolmas~yla3 bu istekler aç~kça dile getirilmeye ba~lanm~~t~. Örne~in, 1852 tarihinde bir gurup reaya çe~idi bahaneler ileri sürerek Avusturya ve S~rbistan'a iltica ederek devleti zor durumda b~ralum~lard~. Reaya iltica sebeplerinden birini ayin yapabilecekleri kiliselerinin olmay~~~n~~ göstermi~ti. Devlet, bu tür olayla-r~n önüne geçebilmek için çe~idi tedbirler almak zorunda kalm~~t~. Al~nan tedbirlerden biri, kilise bulunmayan bölgelere yeni kiliseler in~a edilmesi, var olanlar~mn da onar~lmas~na izin verilmesi olmu~tur4. Reayan~n bu ma-sum istekleri k~sa süre sonra daha fazla ayr~cahk için zemin olu~turacak ve ilerleyen tarihlerde reayan~n isteklerinde oldukça farkl~~ siyasal söylemlerle kar~~~ kar~~ya kal~nacakur. Zira, 1861 reaya isyamn sebepleri aras~nda, dinle-rine sayg~~ gösterilmesi, kiliseler ve çan kuleleri in~alar~na izin verilmesi, kendi milletlerinden bir piskoposun ruhani ba~kanl~~~~ alt~na girmek, olar aç~lmas~~ gibi isteklerin bulunmas~ 5 reayan~n k~sa sürede dini konuolar~~ kul-lanarak nas~l politize oldu~unun kan~ud~r6. 1875 Hersek Ayaldanmas~ 7 son-ras~nda 31 Ocak 1876 tarihinde Osmanl~~ Devleti'ne verilen Andrassy Notas~-'ndaki istelderden biri de "H~ristiyan halk~n serbestçe ayinlerini yapmalan-
3 Bu isyan ve sonuçlar~mn Bosna tarihinde oldukça önemli bir yeri vard~r. ~syan~n ba~lat~c~-lar~~ ve yönlendiricileri "Bosna'da Tanzimüt'~n uygulanmas~n~~ engellemek için" Müslüman bey- ler olmu~lard~r. Isyan sonucunda yerel beylerin etkinlikleri yok edilmi~tir. Isyan ve sonuçlar~~ için balun~z, Zafer Gülen, Bosna Hersek'te Tanzimât'~n Uygulanmas~ , Samsun 1996, s.106-163 (Bas~lmanu~~ Yüksek Lisans Tezi).
4 BOA(Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi), ~.M.V.(~rade Meclis-i Vilü) Nr:8984, 16 Eylül 1852 ta-rihli Meclis-i Vülü mazbatas~, Bu ilticalar iki ülke aras~nda sava~~ ihtimalini ortaya ç~karm~~, Avus-turya Bosna s~n~r~na 50.000 ki~ilik bir ordu y~~nu~, ancak, K~r~m Sava~~~ nedeniyle sorun daha fazla bilyümeden sona ermi~tir. Balun~z, Halil Sedes, 1878 Osmanl~~ Ordusu Sava~lar~. 1875-1876 Bosna Hersek ve Bulgaristan Ihtilülle~i ve Siyasi Olaylar, Ba~lang~ç I. K~s~m, ~stanbul 1946, s.50.
Hüdai ~entürk, "Tuna Vilüyeti'nin Te~kiline, Karada~~ ve Hersek Vukuât~na(1861) Dâir Cevdet Pa~a Taraf~ndan Kaleme Al~nan Lay~ha", Belleten, C.LIX, S.226, Ankara 1996, s.722; He-yet, Mufasal Osmanl~~ Tarihi, C.VI, ~stanbul 1963, s.3118-3120; Edovard Philippe Engelhart, Tanzimüt, Çeviren Ayla Düz, ~stanbul 1976, s.126.
6 örne~in, XIX. yüzy~lda Katolik halk~n bilinçlenmesi ve milli bir ~uur kazanmas~~ için ça-l~~an Gorga Martiç Fransisken rahibiydi. Balun~z, Charles A. Frazee, Catholics and Sultans. The Church and tl~e Ottoman Empire 1453-1923, Cambridge 1983, s. 242.
BOSNA HERSEK'TE KILISE IN~A VE ONARIM1 217
n~n sa~lanmas~" olarak belirtilmi~ti8. Bosna Hersek'teki her soruna dini bir
içerik kazand~r~lmas~, bölgede dini konular~n ne kadar önemli ve istismara aç~k oldu~unun kan~t~d~r.
A-BOSNA HERSEK'TE GAYR~MÜSL~M NÜFUS VE D~N~~ YAPI 1-Nüfus:
Bosna Hersek'in nüfusunu tam olarak ortaya koyabilmek ~U ana kadar elde edilen bilgiler ~~~~~ nda mümkün görünmemektedir. Her ~eyden önce klasik dönem için bu bilgileri edinebilece~imiz tahrir defterleri üzerine bir kaç çal~~ma d~~~nda herhangi bir de~erlendirme yap~lmam~~ur9. Dahas~, bölgenin yakla~~k nüfusunu elde etti~imiz kaynaklar da yeterli derecede gü-venilir de~illerdir. Nüfus verilerini elde ederken yararland~~~m~z kaynaklar genellikle seyahatnâmelerdir. Ancak bu kaynaklar seyyah~n ba~l~~ bulundu~u millet hatta dini mezhebe göre farkl~l~klar arz edebilmektedir. Bu seyyahla-r~n büyük ço~unlu~u XIX. yüzy~l öncesinde genellikle, ülkeleri taraf~ndan bilgi toplarnalar~~ amac~yla casus olarak ilgili bölgelere gönderildiklerindenl° toplad~klar~~ bilgiler objektif olmaktan çok kendilerini bölgeye gönderen ki~i veya kurumlar~n hissiyauna tercuman olacak ~ekilde kaleme al~nm~~lard~r I~. XIX. yüzy~ldan sonra ise Osmanl~~ Devleti'ne gelen seyyahlar devletin haki-miyeti alt~ndaki reayay~~ kurtarmay~~ kendilerine amaç edindiklerinden ilgi-lendikleri milletin nüfusunu fazla gösterme çabas~~ içine girmi~lerdir. Bu sey-yahlar~n bir ço~u reayan~n Osmanl~~ Devleti'nin hükümranl~ '~~ndan kurta-r~lmas~~ gereklili~ine ili~kin fikirlerini aç~kça ifade etmekten çekinmemi~ler-
8 Ba~bakanl~k Osmanh Ar~ivi Daire Ba~kanl~~~, Bosna-Hersek ~le ilgili Ar~iv Belgeleri
(1516-1919), Ankara 1992, s.20; Bu notan~n içeri~i ve geli~meler için baluruz, Mahmud
Celüled-din Pa~a, Mir'at-1 Hakikat, Haz~rlayan ~smet Miro~lu, ~stanbul 1983, 5.71-76; Enver Ziya Karal,
Osmanh Tarihi, C.VII, Ankara 1988, 5.81-82; Charles Yriarte, Bosnie et Hezzgovine Souvenirs
de Voyage Pendant L'Insurrection , Paris 1876, s. 234; Sedes, a.g.e., s.122-126.
9 Bu incelemeler genellikle Bosnal~~ ara~t~rmac~lar taraf~ndan yap~lm~~t~r. Oldukça az say~
-daki çal~~malara örnek olarak balumz, Haz~m $abanoviç, Bosanski Pa..4aluk Postanak I Upravna
Podjela, Sarajevo 1959, 271 s.; Ahmed S. Alicic, Poimeniçni Popis Sandzaka Vilajeta Hercego-vina, Sarajevo 1985, 652 s.
'° Bu seyyahlara en güzel örne~i Baron de Ton te~kil eder. Baluruz, Zafer Gülen, "Baron de Tott'un Seyahatnâmesine Dair", Bilge, S.17, Ankara 1998, s.69-71.
l~~ 1875 Bosna Hersek isyan~~ esnas~nda bölgeye gezen Frans~z seyyah Yriarte'nin kaleme al-d~~~~ seyahatnâmesi bu konuya güzel bir örnek olu~tur. Yriarte'nin ifadeleri kendisiyle çeli~ecek derecede önyarg~~ ve nefretle doludur. Yazar, eserinin baz~~ bölümlerinde reayarun korkudan ye-rin dibine girecek ~ekilde ortadan kayboldu~undan, her gece bir katliam bekledi~inden, dini bask~n~n had safhada oldu~undan bahsederken, baz~~ bolürr~lerde de tam tersine dini hürriyetle-rin zaten var oldu~unu beliruni~tir. Baluna, Yriarte, a.g.e., s.128, 130, 175, 234.
218 ZAFER GÖLEN
dir 12. Seyyahlar taraf~ndan verilen rakamlar~n güvenilir olmamas~ n~n yan~nda Bosna Hersek'in nüfusunu tespit edebilmenin di~er baz~~ güçlükleri de var-d~ r. Çünkü Bosna Hersek, Avusturya, Rusya ve Compo Formio Antla~mas~~ sonras~~ bölgeye kom~u olan Frans~zlar~n yak~n ilgisiyle kar~~~ kar~~ya kalm~~-t~r". Bu yüzden elimizdeki veriler ço~u zaman birbiriyle çeli~ir bilgiler ver-mektedir.
Bosna Hersek'te Tanzimât'~n uygulanmaya ba~land~~~~ 1850 Mart~~ ile ~ubat 1851 tarihleri aras~nda haraç veren 10 ya~~ ile 60 ya~~ aras~ndaki gayri müslim nüfus tablo I'deki gibidir".
12 Örne~in, Volney, Chateaubriand, Lord Byron bu seyyahlardan en tan~nm~~~ bir kaç~d~r. Konu hakk~ndaki de~erlendirmeler için balumz, Niyazi Berkes, Türkiye'de Ça~da~la~ma, ~stan-bul Tarihsiz, s.82; Th~erry Hentch, Hayali Do~u, Çeviren Aysel Bora, ~stan~stan-bul 1996, s.163-172; Jacques Hure, "A L'horizon De La Revolution Française: Le destin de I'Empire Ottoman", 200. Y~ldönümünde Frans~z Frans~z ~htilâli ve Türkiye Semppzyumunda Sunulan Bildiriler, Konya 1991, s.137-140; "Byron, George Gordon, 6. Baron Byron", Ana B~itannica, C.V, ~stanbul 1992, s.217-218; "Chateaubriand (Vikontu), François-Auguste-Rene" , Ana Britannica, C.V, ~stanbul 1992, s.553.
13 "Reisülküttap Ra~id Efendi'nin Mora'ya Dair Kaleme Ald~~~~ Lay~ha", Sultan Selim-i Sâlis
Devrine Aid Muhâberât-~~ SiyaSiyye, ~.Ü. Kütüphanesi Türkçe Yazma No:886, s.3-5; Yriarte, a.g.e., s.260.
14 Avusturya makamlar~~ taraf~ndan ülkelerine gönderilen raporlardaki bu say~sal bilgiler
genellikle Osmanl~~ makamlar~ndan elde edilmi~~ oldu~undan ve di~er baz~~ güvenilir verilerle kar~~la~t~r~ld~~~nda tutarl~~ olduklar~~ gözenmi~tir. Bu yüzden yukar~da verilen rakamlar taraf~-m~zdan güvenilir olarak kabul edilmi~lerdir. Bu bilgiler, Hur~it Pa~a'n~n Bosna valili~i zama-n~nda yapt~rd~~~~ sapma istinaden Avusturya Konsolosu Dr. Demeter Atanaskoviç taraf~ndan 18 ~ubat 1853'te Saraybosna'dan gönderilen rapordan elde edilmi~tir. Balumz, Berislav Gavrano-viç, Bosna 1 Hercegovina od. 1853-1870, Sarajevo 1956, s. 35. Bu eser, Bosna Hersek tarihi için oldu~u kadar XIX. yüzy~l Osmanl~~ tarihi için de oldukça önemlidir. Eserin bütün içeri~i Avus-turya'n~n kimi zaman konsoloslar~~ kimi zaman da casuslar~~ arac~l~~~yla elde etti~i ar~iv vesikala-r~ n~n ne~rinden ibarettir. Eserin içerdi~i 203 adet seçilmi~~ belge, Bosna Hersek'te ortaya ç~kan olaylar~~ çok ayr~nt~l~~ olarak anlatu~~ndan önemli bir kaynakur. Eser, Almanca ve ~talyanca me-tinlerden olu~maktad~r. Bu eser, ilgili dilleri çok iyi bilen uzmanlar yard~m~~ ile Türkçe'ye çevril-di~i taktirde bu bölge ve dönemle ilgilenecekler için tart~~mas~z çok faydal~~ bir kaynak olacakt~r.
BOSNA HERSEK'TE KILISE IN~A VE ONARIMI 219 Tablo I: 1850-1851 Gayri Müslim Nüfus
Saraybosna 6.000 Zenica 2.500 Visoka ve Foyniça 6.000 Visegrad 3.000 Travnik 6.598 Zepçe ve Maglay 5.877 Tesne 9.135 Derbent ve Doboy 22.270
izvornik, Belene ve Gradacac 27.100
Breska 4.000
Tuzla ve Kladina 8.634
Srebreniça 6.210
Banaluka 29.114
Kostayniça, Novi, Pridor, Kozara 8.600
Akhisar 9.873 Yayçe 8.690 Bihke 4.800 Nevesin 7.200 Klyuç 2.600 Krupa 2.310 Petrovaç 1.214 Meydan 3.600 Livno 8.900 Novipazar 8.600 Toplam 202.825
220 ZAFER GÖLEN
XIX. yüzy~lda, Bosna Hersek'te gayri müslim nüfusuyla ilgili olarak dev-letin i~gal öncesi tek resmi aç~klamas~~ olarak kabul edebilece~imiz 1870 Osmanl~~ say~m sonuçlar~~ ise tablo Ircleki gibidir.
Tablo II: 1870 Nüfus Say~m Sonuçlar~~ 15
&Bilet Saray izvornik Travnik Bihke Yenipazar Banaluka Hersek Toplam Islam 35.188 63.661 43.487 45.186 52.626 29.902 39.472 309.522 Ortodoks 18.343 46.767 25.095 37.117 30.575 44.923 23.492 226.312 Katolik 8747 11.663 23.161 2098 14.426 18.289 78.384 Yahudi 909 126 157 — 40 23 1255 Çingene 677 1964 658 400 742 589 676 5706 Toplam 63.914 124.181 92.558 84.801 83.983 89.863 81.929 621.229
Bu sonuçlara göre, Müslümanlar ilk s~rada, Ortodokslar ikinci, Katolik-ler ise en fazla nüfusa sahip üçüncü kitle olarak kar~~m~za ç~kmaktad~r. Bu say~m sadece erkek nüfusu kapsad~~~ndan eyaletin genelindeki toplam nü-fus oranlar~~ hakk~nda sa~l~kl~~ bir bilgi elde edilememektedir. Eldeki sonuçlar de~erlendirildi~inde eyaletteki H~ristiyan nüfusun toplam~n~n Müslüman nüfusa yak~n oldu~u ortaya ç~kar. Fakat, devletin elindeki resmi velilerin de yeterince güvenilir olmad~~~~ çe~itli olaylar sonucu ortaya ç~km~~t~r. Örne~in, 1849 Bosna isyan~na kar~~an reayamn bir k~sm~n~n konsoloslara gönderdi~i ~ikayet mektubunda, papazlar~ n ve cizyedarlar~ n daha fazla vergi toplayabil-mek için ölen kimseleri defterden dü~medikleri ve ölenlerden de ya~~yormu~~ gibi vergi al~nd~~~~ belirtilmi~tir'6. Müslümanlar ise daha fazla vergi verecek-leri ve askere almacaklar~~ endi~esiyle nüfus say~m~na kar~~~ ç~km~~lard~r '7. Nü-fus kay~ tlar~n~n düzensizli~i ve yetersizli~i 1863'de bölgeyi tefti~e gönderilen Cevdet Pa~a taraf~ndan da dile getirilmi~tir '8. Ancak, 1870 say~m~n~n di~er verilere göre daha güvenilir oldu~u yabanc~~ makamlar taraf~ndan da kabul edilmesinden anla~~lmaktad~r. Çünkü, Bosna Hersek'teki Avusturya makam-
15 1287 Bosna Vilayet Salnâmesi, s.144 -145. 16
Bu ~ikayetler ve konu hakk~ndaki ayr~nt~l~~ bilgi için balun~z, Zafer Gülen, "S~rplar~n 1849 Bosna ~syan~'na Etkileri", Toplumsal Tarih, S.50, ~stanbul 1998, s.43-47; Örne~in, Vecihi Pa~a'n~n görevden al~nmas~na fazla cizye evralu kesmesi sebep olmu~tur. Balun~z, Zafer Gülen, "19. Yüzy~lda Bosna Hersek'in Nüfusu", Toplumsal Tarih, 5.54, ~stanbul 1998, s.42.
17 Gülen, a.g.t., s.57, 92-94.
BOSNA HERSEK'TE KILISE IN~A VE ONARIMI 221
lar~~ 1870 salnâmesindeki bilgiler do~ru kabul ederek Viyana'ya göndermi~-lerdir19.
Bosna Hersek nüfusu hakk~nda XIX. yüzy~ldaki tüm bilgiler de~erlendi-rildi~inde, Ortodoks nüfus, Müslüman nüfusa yak~n oranlarda 500.000-600.000 civar~nda, Katolik nüfus ise 150.000 2°-200.000 civarlar~nda olup, Or-todoks ve Katolik H~ristiyan nüfusun toplam~~ kesin olarak Müslüman nüfus-tan fazla görünmektedir21.
2.Din~~ Yap~:
Osmanl~lar, Bosna Hersek'i feth ettikleri zaman Bosna'da dini bir bü-tünlük yoktu. H~ristiyanlar kendi aralar~nda bölünmü~~ durumdayd~lar22. Bu bölünmü~lü~e yol açmas~" ve mezhepler aras~ndaki çat~~malar~n ba~lauc~s~~ olmas~~ nedeniyle, Bosna tarihinde Bogomilizm oldukça önemli bir yer tu-tar". Bu yeni mezhebin ortaya ç~kmas~~ ve XIII. yüzy~ldan itibaren geli~me-siyle, Bosna kilisesinin Vatikan ile yollar~~ ayr~lm~~~ ve kar~~l~kl~~ dü~man ol-mu~lard~r. Vatikan, Bosna'da ortaya ç~kan ö~retiyi "sapk~n" kabul ederek bu yeni mezhebi ortadan kald~rmak için elinden geleni yapm~~, ancak, istedi~i ba~ar~y~~ sa~layamam~~ur. Bu esnada Bogomilizmle mücadele etmek için Bosna'n~n önemli ~ehirlerine Fransisken rahipler taraf~ndan Katolik kilise ve manasurlar~~ in~a edilmi~tir25. Bu mücadele Osmanl~lar~n Bosna'y~~ fethine
13 1287 Salnâmesindelti say~sal sonuçlarla kar~~la~t~rma için balumz, Gavranoviç, a.g.e., s. 358-359.
20 Bosna Hersek'teki Katoliklerin say~s~~ 1853 y~l~nda Osmanl~~ ve Avusturya makamlar~~ ta-raf~ndan 150.000 ki~i olarak kabul edilmi~tir. B.O.A., ~.H.(~rade Hariciye) nr. (Numara) 4689 Lef 13 , 20 Ocak 1853 tarihli Kilise Ke~if Defteri s.10; ~.H. nr. 4689 Lef.: 8, Zagrep'te yay~nlanan Narodne Novine Gazetesinin tercümesi; ~.H. 4689 Lef:10, Narodne Novine Gazetesi s.1; Orta-ça~dan beri Osmanl~~ Devleti'nin Avrupa topraklar~ nda en fazla Katoli~in ya~ad~~~~ yer Bosna Hersek olmu~tur. Balumz, Frazee, a.g.e., 5.241.
21 Bosna Hersek'in XIX. yüzy~ldaki nüfus hareketlikleri taraf~m~zdan daha önce ayr~~ bir ça-l~~mada de~erlendirildi~inden telu-ara dü~memek için burada k~sa bir bilgi vermekle yetiniyo-ruz. Konu hakk~nda ayr~nt~l~~ bilgi için balun~z. Gülen, 19. Yüzy~lda Bosna Hersek'in Nüfusu, s.36-41.
22 M. Lutfullah Karaman, "Bosna-Hersek ve Bosna-Hersekliler", Bosna Hersek, ~stanbul 1992, s.3; Anderson, a.g.e., s. 195.
23 Yriarte, a.g.e., 5.177.
24 Bogomilizm ö~retisi hakk~nda genel bilgi için balun~z, John V. A. Jr. Fine, The Bosnian Church, New York 1975, s.17-21, 116-121, 124-126; "Bogomiller", Meydan Larousse, C.111, ~s-tanbul 1992, s.272; "Bogomilcilik", Ana Britannica, C.IV, ~s~s-tanbul 1992, s.363; "Bosna Hersek", Türk Ansiklopedisi, C.VII, ~stanbul 1955, s.362; Sabuna, a.g.e., s. 2-3.
23 Gustav Thoemmel, Geschichtliche, politische und topografisch-statisdsche Beschre-ibung des Vilajet Bosnien das ist das eigentliche Bosnien, nebst türkisch Croatien, der Hercego- vina und Rascien, Wien 1867, s.90; Adem Handzic, Population Of Bosnia In The Ottoman Pe-riod A Historical Overview, ~stanbul 1994, s.5; Bu manasurlar~ n in~as~ nda Dalmaçya ile yap~lan ticaretin de oldukça etkisi vard~r. Balumz, Fine, a.g.e.,s.10.
222 ZAFER GÖLEN
kadar sürmü~tür. Bosna'da Osmanl~~ hakimiyeti ile bölgeye Ortodoks göç-menler gelmeye ba~lam~~ 26, kitleler halinde Müslümanla~ma olmu~", böy-lece, Bosna'n~n sosyal ve siyasal yap~s~~ de~i~mi~tir. Bu yeni sosyal yap~lanma gere~i Bosna'da; Ortodoks, Katolik ve Müslümanlardan olu~an dinlerini et-nik kimlik olarak kullanan üç ayr~~ s~n~f ortaya ç~km~~t~r". Fetih sonras~~ bu s~-n~flar aras~nda herhangi bir çat~~man~n olmamas~~ için gerekli fermânlar ya-y~nlanm~~~ ve Bosna'da karga~a ç~kmas~~ önlenmi~tir.
Fethin ard~ndan Fatih Sultan Mehmet, Bosna'da H~ristiyanl~~~n temsil-cisi olarak kabul edilen Katolik Fransisken rahiplerin piskoposu Peder An-gelo Svidoviç'e bir fermân göndererek dinlerinin gereklerini serbestçe ye-rine getirebilmeleye-rine izin vermi~tir. Fatih'in Katolik rahiplere gönderdi~i fermân ~öyledir: "Ben ki Sultan Mehmed Han'~m. Cümle ayar~] u havâssa
malûm ola ki i~bu darendegan-~~ ferman-~~ hümay~ln Bosna ruhbanlarma me- inâyedm zuhâra gelüp buyurdum ki mezbârlara ve kilisalarma kimesne mani' u müzahim olmayup ihtiyats~z memleketimde duralar ve kaçup giden-lere dahi emn ü aman olagelüp bizim hâssa-i memleketimize havfs~z sakin olup kilisalarma mütemekkin olalar ve cümle memleketim halk~ndan kimse mezbiklara dahi u ta'arruz edüp incitmeyeler kendülerine ve câniblerine ve mallar~na ve kilisalarma ve dahi yabandan hâssa memleketimize adem gelür- 26 Bosna'ya Ortodoks göçü ve Ortodoks nüfusun geli~imi hakk~nda balun~z, Noel Mal-colm, Bosna, ~stanbul 1999, s.129-145; Fine, a.g.e., s.375-376, 381-382.
27 Fine, a.g.e., s.383-387; Müslümanl~~~~ kabul edenlerin büyük ço~unlu~u eski ayr~cal~kla-r~m yitirmek istemeyen Feodal toprak sahiplerinden olu~maktayd~. Bu nedenle, Bosna Hersek'-teki ilk Müslümanla~ma hareketi daha ziyade aristokrat kesim aras~nda meydana gelmi~tir. Ba-lumz,Yriarte, a.g.e., s.178480; Stra~imir Dimitrof-Kristyo Mançev, istoriya ma Balkanskite na-rodi. XV-XIX, Sofia 1971, s.270; Nezih Ba~gelen, "Geçmi~ten Günümüze Dram~n Ülkesi Bosna-Hersek", Tarih ve Toplum, S.131, ~stanbul 1994, s. (295) 39; Feridun M. Emecen, "Balkanlar ve Bosna Tarihi Bak~m~ndan Kosova Sava~m~n(1389) Önemi", Bosna Hersek, ~stanbul 1992, s.9-10; Müslümanl~~~n yay~lmas~nda Bogomilizm'in önemli bir i~lev gördü~ü uzun süre kabul görmü~-tür. Castellan, a.g.e., s.93. Ancak, S~rp kökenli ara~t~rmac~~ Aleksandre Popoviç, Bosna'daki Müs-lümanla~ma hareketinin Bogomilizme ba~lanmasnun Müslüman Bo~nak ara~t~rmac~lar taraf~ n-dan abart~ld~~~~ dü~üncesindedir. Bu konudaki itirazlar ve yorumlar için bak~mz, Aleksandre Popovic, Balkanlarda ~srar~], ~stanbul 1995, s.186; Son dönemde yap~lan ara~t~rmalar Bosna'da Müslümanl~~~n yay~lmas~nda tek etken olarak görülen Bogomilizmin Müsliimanla~maya etkisi-nin san~ld~~~~ gibi olmad~~~n~~ ortaya koymu~lard~r. Balun~z, Malcolm, a.g.e., s.69; Gilles Veins-tein, "Balkan Eyaletleri (1606-1774)", Osmanl~~ imparatorlu~u Tarihi, Yay~n Yönetmeni: Robert Mantran, Çeviren Server Tann, C.I, ~stanbul 1995, s.358-359, 363-364; Babuna, a.g.e., s. 13-16.
28 Handzic, a.g.e., s.4-6.
26 Frazee, a.g.e., s. 35; Yriarte, a.g.e., s.227-228; Castellan, a.g.e., s.147; Fine, a.g.e., s.379; Alt~nda Fatih'in mührü bulunan bu ferman~ n Foyniça manast~r~nda bugün Ula' mevcut oldu-~una dair bilgi için balumz, Karaman, a.g.m., s.3.
BOSNA HERSEK'TE KILISE ~N~A VE ONARIMI 223
ler ise yemin-i mu~-liz ederün ki... "3°. Bu fermânla, Ortodokslara Istanbul'un
fethiyle tan~nan haklar" Bosna'l~~ Katolik rahiplere de verilmi~~ ve Katolikle-rin Bosna'da kalmas~~ sa~lanm~~t~ r.
Bu fermân~n Bosna'da ya~ayan Katolikler için anlam~~ çok büyüktür. Çünkü, hemen hemen sultanlar~n tamam~~ taraf~ndan tasdik edilen:" bu ahidnâme gere~ince, Katolikler bu tarihten sonra yapacaklar~~ her dini faali-yetin hukuki temeli olarak bu kanunnâmeyi kullanm~~lard~ r. XIX. yüzy~lda inceledi~imi~~ izin isteklerinde de hukuki temel olarak bu ahidnâmenin kul-lan~ ld~~~~ ve Katoliklerin dini görevlerini yerlerine getirmelerinin Fatih'in verdi~i ahidnâme ile güvence alt~na al~nd~~~~ belirtilerek, kiliselerini tamir ve yeni kilise in~a etmelerinin ahidnâme gere~ince haklar~~ oldu~una vurgu ya-p~lm~~ur33.
Bölgedeki dini yap~lar~n say~s~n~~ tam olarak ortaya koyabilmek mümkün de~ildir. Çe~itli kaynaklardan elde edilen bilgilere göre; 1385'te Visoko, Lasva, Suçeska 34 ve Olova'da 4 Fransisken manasur~~ mevcuttur35. 1463 önce-sinde Bosna'da 35, Hersek'te 4 Fransisken manasur~~ bulunmaktayd~. Zagrep-'te 1853Zagrep-'te yay~ nlanan Halk Gazetesi'nin iddias~ na göre ise fetih esnas~nda Bosna'da 33 kilise mevcutken3" bu say~~ 1853' te 5'e kadar dü~mü~tü". 1624'te Do~u Hersek'te 14 Katolik kilise bölgesi bulunmaktayd~. 1629 y~ l~nda 17 manast~ r mevcuttu. 1758 y~ l~na gelindi~inde bu manasurlardan sadece 3 ta-nesi ayakta kalabilmi~ti38.
30 Ahmet Zeki ~zgöer, "Ahmet Cevdet Pa~a ve Bosna Islahat~", Divan, Y~l 4 Say~~ 6, ~stanbul 1999, s.223; Thoemmel, a.g.e., 5.92-93.
31 Bu haklar sayesinde Ortodoks kilisesinin gücü Bizans imparatorlu~u zaman~ ndaki gü-cünün üzerine ç~ km~~t~r. Ortodokslara tan~nan haklar ve tarihsel geli~imi için bak~mz; N. J. Pan-tazopoulos, Church and Law in the Balkan Peninsula During the Ottoman Rule, Thessaloniki 1967, 121 s.; Halil ~nalc~ k, "The Status of the G' eek Orthodox Patriarch under the Ottomans", Essays in Ottoman History, ~stanbul 1998, 5.195-214; Kemal H. Karpat, "Ottoman Views and Po-licies Towards the Orthodox Christian Church", Greek Orthodox Theological Review, Volume 31, No:1-2, 1986, s.131-155.
32 Makolm, a.g.e., s.123.
55 B.O.A., ~.H. nr. 4689 LeL 13, Kilise Ke~if Defteri 5.10.
Suçeska manast~r', bölgedeki en önemli manasurd~r. Çünkü, Stefan Tomas 1461'de öl-dü~ünde dini öne~ninden dolay~~ bu manast~ra gömülmü~tür. Frazee, a.g.e., s.34.
35 Fine, a.g.e., s.183.
36 Frazee, XV. yüzy~l ba~lar~nda Bosna Hersek'te 32 Fransisken manast~r' oldu~unu ve top-lam 2.000 dini görevlinin oldu~unu iddia etmektedir. Frazee, a.g.e., s.34.
87 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 8; ~.H. nr. 4689 Lef:10. 38 Castellan, a.g.e., 5.147.
224 ZAFER GÖLEN
Bosna metropolitinin varl~~~ndan ilk olarak 1532 y~ l~ nda söz edilmekte-dir. Saraybosna'da ilk Ortodoks manast~r' 1533'te in~a edilmi~tir. Bu yüzy~l~n ortalar~nda 5 Ortodoks manast~r! daha yap~lm~~t~r". XVIII. yüzy~l~n sonunda Hersek'te 12, Bosna'da ise Derbend ve Banaluka'da olmak üzere 2 Ortodoks manast~r' mevcuttur40.
Elde etti~imiz bilgilere göre, 1865 y~l~nda Bosna Hersek'te Katoliklere ait 8 manast~r 11 kilise mevcuttur. Yine ayn~~ tarihte Ortodokslar 14 manas-t~r, 16 kiliseye sahiptir 41. Ara~t~rmac~~ Bosna Hersek'teki tüm sancaldardaki
kilise say~lar~n~~ vermemi~, sadece belli ba~l~~ merkezlerdeld dini yap~lar~n say~ -lar~n~~ vermekle yetinmi~tir. Verdi~i bilgilere papazevlerinin say~lar~~ da dahil edilmemi~tir.
Devletin resmi verilen i olan salnâmelerdeki bilgiler de pek sa~l~kl~~ gö-rünmemektedir. A~a~~da tablo III, IV ve V incelendi~i zaman görülecektir ki, 1870'te Yenipazar Sanca~~~ hariç 106 olan kilise ve okul say~s~, 1874'te 486'ya ard~ndan 1876'da 288'e dü~mü~tür. Bu kadar k~sa bir sürede bu derece bü-yük bir art~~~n ve dü~ü~ün olmas~~ mümkün görünmemektedir. Zira, döne-min ar~iv vesikalar~~ incelendi~inde ilgili döneme ait kilise ve okul in~a talep-lerine veya izintalep-lerine rastlan~lmamaktad~r. 1876 bilgilerinde kilise ve okul sa-y~s~~ 1874'e göre dü~ük olarak gözükse de bu durumun nedeni; Hersek'in Bosna'dan ayr~l~p bir vilâyet olarak örgütlenmesi ve 1876 Bosna salnâmesine dahil edilmemesinden kaynaklanm~~t~r. 1874 ve 1876 say~ mlar~nda kilise ve okul say~lar~~ genel olarak verildi~inden bu kilise ve okullar~n ne kadar~n~n Katoliklere ait ne kadar~n~ n Ortodokslara ait oldu~u ay~rt edilememektedir. Yme, verilen rakamlarda kilise ve okul say~lar~~ da ayr~~ ayr~~ belirtilmedi~inden kilise say~lar~~ hakk~nda net bir bilgi elde edilememi~tir. De~erlendirmeye tabi tuttu~umuz salnâmelerin içinde en tutarl~~ bilgiler, 1870 salnâmesinin bilgileri kabul edilmi~~ olup çe~itli çal~~malarda kullan~lm~~t~r.
39 Fine, a.g.e., s.380.
~o Malcolm, a.g.e., s.51-52, 107, 131, 170. 41 Thoemmel, a.g.e., s.99,102.
BOSNA HERSEK'TE K~L~SE ~N~A VE ONARI MI 225 Tablo 1111870 Kilise-Okul ve örend Say~s~"
Sancaklar Saray Travnik Bihke Banaluka ~zvornik Yenipazar Hersek Toplam
Katolik-Orto- doks O lt OK OKOKoK O ~t. OKOK Gayri müslim Okul ve Kilise 11 7 12 8 11 1 15 2 20 7 - - 9 3 78 28 Erkek ö~renci 277 110 213 85 347 - 635 107 804 139 425 86 2701 527 K~z ö~renci 46 12 193 86 44 93 22 23 11 88 33 987 164
Tablo IV:1874 Kilise-Okul ve <»rend Sav~s~43
Sancaklar Saray Travnik Bihke Banaluka izvornik Yenipazar Hersek Toplam Gayri Müslim
Okul ve Kilis.-
21 40 47 70 120 46 142 486
Erkek ö~renci 473 460 429 414 1125 440 681 4042
K~z ö~renci 191 122 170 198 245 35 308 1269
Tablo V: 1876 Kilise-Okul ve Orenci Say~s~ 40
Sancaklar Saray Travnik Bihke Banaluka ~zvornik Yenipazar Toplam Gayri Müslim
Okul ve Kilise
21 40 44 70 68 45 288
Erkek ö~renci 473 460 434 514 1100 434 3415
K~z ö~renci 194 122 163 188 228 35 930
Yukar~da da görüldü~ü gibi gerek kilise say~s~nda gerekse manast~r say~ -lar~nda düzenli bir art~~~ ve dü~ü~~ söz konusu de~ildir. Özellikle, 1699 sonras~~ sürekli d~~~ tehdidere maruz kalan Bosna Hersek'te istikrar~n devam etti~ini söyleyebilmek çok zordur. Avusturya ile yap~lan sava~lar~n tamam~ndan etki-lenen bölgedeki daimi istikrars~zl~k ortam~~ do~al olarak dini ya~anur da et-kilemi~tir. Dini yap~lar da istikrarla orant~l~~ olarak bar~~~ zamanlar~~ artm~~, ça-t~~ma zamanlar~~ azalma göstermi~tir. Ancak, bölgede devletin genel tavr~~ daima reayan~n dini görevlerini yerine getirecek binalar~n korunmas~~ ve yap~ -m~na izin verilmesi yönünde olmu~tur.
42 1287 Bosna Vilâyet Salnâmesi, 3.151-154.
43 1291 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.130-136.
44 1293 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.131-136.
226 ZAFER GOLEN
B-Ki-11SE IN~A ve ONARIM FAAL~YETLER~: 1-Kilise ima ve Onannunda Uyulacak Kurallar:
~slâm'da zimmllerin yeni kilise in~a etmelerinin yasak edilmesi ve mev-cut kiliselerin izinsiz tamir edilmemesi kurallar~~ Osmanl~lar taraf~ndan da uygulanm~~t~r45. Ancak, genelde bütün padi~ahlar kilise onar~m~na izin ve-rirlerken, yeni kilise in~as~na izin veren pek çok Osmanl~~ padi~ah~~ da var-d~r. Bosna Hersek'te ise devletin kilise yap~m faaliyetlerini denetim alt~nda tutmak istedi~ini ve fetihten sonra özellikle H~ristiyan nüfusun ya~amad~~~~ bölgelerde kilise yap~m~na s~cak bakmad~~~~ ilk Bosna Kanünnâmeleri'nde aç~kça görülmektedir. 1516 Bosna Kanünnâmesi'nde yer alan ve daha sonra 1530 ve 1542 Kanünnâmeleri'nde tekrarlanan hüküm ~öyledir: "Ve ba'z~~ yer-lerde kadim zamandan berü kilise olmayan yeryer-lerde kilise ihdas olunmu~, an~n gibi cedid ihdâs olunmu~~ kiliseler y~kd~r~lup ve içinde oturup, tecessüs-i ahval edüp diyar-~~ külfara haber eden keferenin ve papaslarm muhkem
hak-lar~ndan geline ve siyasetkr oluna. Ve yollarda haçlar vaz' olunmu~,
hedmo-lunup min-ba'd etclirmeyeler. Ve ederlerse edenlere siyaset oluna. Ve kang~~
kadin~n kadil~~~nda olup men' ü def etmese, azline sebep ola "17. Hüküm den
aç~kça görüldü~ü gibi, devletin kilise in~as~na kar~~~ ç~kmas~n~n nedeni, kiliselerin casusluk faaliyetleri için kullan~lmas~~ endi~esi gelmektedir. Ancak, yay~nlanan fermândaki hükümlerin yerine getirilmedi~i, yani, yeni in~a edi-len kiliselerin y~k~lmad~~~~ sonraki kâni~nnâmelerde de ayn~~ hükmün tekrar-lanmas~ndan anla~~lmaktad~r. Y~ne bu kaniinnâmelerin tamam~nda yer alan yukar~daki hüküm ayn~~ zamanda Bosna'da kilise in~as~na bir s~n~rlama ve ölçüt de getirmektedir. Hüküm gere~ince, kilise yap~lmas~na izin verilebile-cek yerlerin fetihten önce kilise bulunan yerler olabilece~i belirtilmi~tir. Aksi durumlarda yeni in~a edilen kiliseler y~k~lacak, kilisede oturanlar ceza-land~r~lacaklard~r. Padi~ah, ilgili hükmün uygulanabilmesi için oldukça sert tedbirler alm~~~ ve bu hükmü uygulamayan veya ihmâlkârl~k gösteren kad~la-r~n görevden al~naca~~n~~ ifade etmi~tir.
45 ~slâmda zirnmilerin yeni kilise in~a yasa~~n~n tarihi temelleri için bak~mz, Boris Christoff
Nedkoff, "Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Cizye", Beleten, Çeviren ~inasi Altunda~, C. VIII, s. 32,
Ankara 1944, s. 602.
46 Gülnihâl Bozkurt, Alman-~ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Geli~melerinin I~~~i Alt~nda
Gay-rimüslim Osmanl~~ Vatanda~lar~n~n Hukuki Durumu(1839-1914), Ankara 1989, s.22; Malcolm, a.g.e., s.123.
BOSNA HERSEK'TE K~ L~SE IN~A VE ONARIMI 227 Osmanl~~ Devleti, gerilemeye ba~lamas~yla birlikte yukar~daki kanunlar~~ uygulamakta zorlanm~~t~r. Çünkü, imzalad~~~~ uluslararas~~ anla~malarla çe-~itli taahhütler alt~ na girmi~~ ve kendi ba~~ na hareket edemez olmu~tur. Kilise yap~m ve onar~m çal~~malar~ndaki esas de~i~im Tanzim'at'la birlikte ba~lam~~-t~r. izin dilekçelerinde de aç~kça yaz~ld~~~~ gibi, Tanzimât'~n getirdi~i yenilik-lerden biri olan bütün Osmanl~~ tebaas~n~n aralar~nda din ve mezhep fark~~ gözetilmeksizin can, mal, namus ve güvenli~inin devletçe garanti edilece~i48 hükmü gere~ince, kilise onar~m ve yeni kilise in~alar~~ gündeme geldi~inde bir çok cümle "hin-i fetihden berü" ibaresiyle ba~lay~p kendilerine kilise ona-r~m ve yeni kilise yap~m~~ için izin verilmedi~i belirtilmi~tir. Tanzimât'la bir-likte durumun de~i~ti~i reayan~n isteklerine devletin ~l~ml~~ yakla~t~~~, bu yüzden halk~n rahat~n~n yerinde oldu~u bizzat reaya ve ileri gelenleri tara-f~ndan dile getirilmi~tir48.
Kilise onar~ m ve in~as~ nda izlenecek ilk a~ama devletten izin istenmesi-dir. Bu tür izinleri vermek Bosna'daki devlet görevlilerinin yetkisini a~t~~~n-dan 8° izin dilekçeleri ya Bosna valisi arac~l~~~yla ya da do~rua~t~~~n-dan izin istenilen bölgedeki en yetkili dini makam hangisiyse onun imzas~yla merkeze gönde-rilmi~tir. Merkeze gönderilen dilekçelerde kiliseye ili~kin ne tür bir faaliyet yap~laca~~~ ve bu çal~~maya neden gerek duyuldu~u ayr~nt~lar~yla anlat~lm~~t~r. Bu dilekçelerde kilisenin nereye yap~laca~~, çevresinde ne tür binalar ol-du~u, yerin kime ait olol-du~u, kaç kap~s~~ ve kaç penceresi olaca~~, ne kadar geni~lik ve yükseklikte olaca~~~ aç~ kça belirtilmi~tir. Devlet genelde reayadan gelen dilekçelerdeki teknik istekleri aynen onaylarken, reayan~n da izin di-lekçelerinde belirtilen çerçevenin d~~~nda imar faaliyetinde bulunmamas~na dikkat etmi~tir. Çünkü, izin verilen ölçülerin d~~~na ç~k~ld~~~nda bu durum Müslüman halk~n tepkisini çekmi~~ ve milletler aras~nda ho~~ olmayan durum-lar ortaya ç~km~~t~r81. Devlet kendili~inden kilise in~as~~ ve onar~m~~ için izin
48 Enver Koray, Türkiye'nin Ça~da~la~ma Sürecinde Tanzimat, ~stanbul 1991, s.25. 49 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lcf6, Foyniça, Kre~ova ve Suçeska manasurlan rahiplerinin Sultan Abdulmecid'e gönderdikleri mektubun tercümesi; ~.H. nr. 4689 Lef:11, Foyniça, Kre~ova ve Su-çeska manasurlar~~ rahiplerinin Sultan Abdulmecid'e gönderdikleri mektup; ~.H. nr. 4689 Lef7, Katolik halk~ n te~ekkür mektubunun tercümesi; ~.H. nr. 4689 Lef12, Katolik halk~n gönderdi~i te~ekkür mektubu; ~.H. nr. 4860 Lef 1, Foyniça, Kre~ova ve Suçeska manasurlan rahiplerinin 20 May~s 1853'te gönderdikleri mektubun tercümesi; ~.H. nr. 4860 Lef:4, Foyniça, Kre~ova ve Su-çeska manasurlar~~ rahiplerinin 20 May~s 1853'te gönderdikleri mektup; ~.H. nr. 4860 Lcf2, Bosna Katolikleri taraf~ ndan gönderilen te~ekkür mektubunun tercümesi; ~.H. nr. 4860 Le£5, Bosna Katolilderi taraf~ndan gönderilen te~ekkür mektubu.
5° B.O.A., ~.H. nr. 3989, 20 Kas~ m 1851 tarihli arz tezkiresi.
51 B.O.A., ~.H. nr. 1237, Eylül 1844 tarihli arz tezkiresi; Bu tepkiler sadece Bosna Hersek'e has de~ildi. Özellikle Islâhât Ferman~'n~n uygulanmas~~ esnas~nda Anadolu'da geli~en olaylar için bak~ n~z, Ufuk Gülsoy, "1856 Islâhât Fermam'na Tepkiler ve Mara~~ Olaylar~", ~.Ü.E.F. Tarih
228 ZAFER GOLEN
vermeyi uygun bulmam~~~ herhangi bir istek kar~~s~nda o iste~i de~erlendir-meyi tercih etmi~tir. 1849-1851 tarihleri aras~nda meydana gelen Bosna ~sya-n~'n~~ basuran Ömer Pa~a bu konuya dikkat edilmesi hususunda devleti uyarm~~ur. Ömer Pa~a, bu ihtarla yetinmeyip devletin yeni kilise in~asma izin vermesi konusuna da temkinli yakla~masm~~ istemi~tir. O yapt~rd~~~~ ara~t~ r-maya göre, bu tür izinlere ~stanbul'un s~cak bakmas~~ halinde devletin bir hayli izin iste~iyle kar~~la~abilece~ini belirtmi~tir52. Talep gelmeden kilise onar~m ve in~as~na izin verilmesinin devlet taraf~ndan da uygun bulunma-d~~~, ancak, gönderilen dilekçelerin de cevaps~z b~rak~lamayaca~~~ Pa~a'ya bildirilmi~tir".
izin dilekçesi merkeze ula~uktan sonraki ikinci a~ama, izin istenen böl-gede ke~if yap~lmas~d~r. Bu ke~fin yap~lmas~n~n amac~, reayan~n izin istedi~i konular~n do~rulu~unun devlet görevlilerince tasdiki anlam~~ ta~~maktad~ r. Bu amaçla yap~lan ilk i~~ bir mühendis atanmas~~ olmaktad~r. Mühendis i~in teknik k~sm~~ ile ilgilenerek kilise yap~lacak yerin durumu ve kilisede yap~la-cak de~i~iklikler hakk~nda ayr~nt~l~~ bir rapor haz~rlayarak konuyla ilgili ma-kamlara sunmakla yükümlüydü. Sunulan raporda, in~a edilecek veya geni~le-tilecek kilisenin boyutlar~~ santim santim belirtilir, kap~~ ve pencere say~lar~, ah~ap m~~ yoksa kargir mi olarak in~a edilece~i yer al~rd~.
Mühendisin çal~~malar~ndan daha da önemlisi bölgedeki müftü veya dini bir makamdan al~nan ~er`i ilâmd~r. Çünkü, müftü veya bölgedeki dini makam kilise onar~m ve in~a izni istenen bölgede, ilgili faaliyetin yürütülme-sinde ~er`i aç~dan sak~nca olup olmad~~~na dair bir rapor kaleme almaktad~r. Bu rapor onar~m ve in~arun yap~l~p yap~lamayaca~~n~~ tayin etmektedir. Bu amaçla, izin istekleri kar~~s~nda bölgenin Müslüman dini yetkilileri taraf~n-dan ~er`i aç~taraf~n-dan onar~m ve in~an~n saluncal~~ olup olmad~~~na dair raporlar kaleme almm~~ur54.
Yeni kilise yap~m~nda dikkat edilen en önemli nokta ise kilise yap~lacak yerin civar~nda cami olmamas~d~r". Müslümanlara ait dini bir yap~~ veya cami
52 B.O.A., ~.H. nr. 3989 Lefi2, 25 A~ustos 1851 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas~. 53 B.O.A., ~.H. nr. 3989.
54 B.O.A., ~.H. nr. 1237 1ef2, Travnik müftüsilnün gönderdi~i 18 A~ustos 1844 tarihli
B.O.A., ~.H. nr. 3989 Lef3, Travnik'de yap~m~~ istenen kiliselere dair Saraybosna Müftüsü Mehmed R~za'mn gönderdi~i 18 A~ustos 1851 tarihli ilâm-~~ ~er'i; B.O.A., ~.H. nr. 4932
Lef:4, Hersek Sanca~fnda onar~m ve in~as~~ istenen kiliselere dair Mostar müftüsünün
gönder-di~i 17 A~ustos 1853 tarihli ilâm-~~
B.O.A., ~.H. nr. 3989 Lef:2; ~.H. nr. 4689 Lef 13, Kilise Ke~if Defteri s.8; ~.H. nr. 4932, 22 Eylül 1853 tarihli arz tezkiresi.
BOSNA HERSEK'TE K~L~SE ~N~A VE ONARIMI 229
bulunan bir yerde yeni bir kilise in~a etme iste~i uygun bulunmam~~t~r. Bu nedenle cami bulunan herhangi bir yerden gelen izin iste~i kar~~s~nda, du-rumun reayaya uygun bir dille anlat~lmasma ve bir papaz odas~~ yap~lmas~na izin verilerek, yeni kilise yap~m~n~n engellenmesi yoluna gidilmi~tir56. Örne-~in, Mostar'~n Poçitel Nahiyesi Gable Karyesi'nde yeni kilise in~a etme iste-~ine karyede cami oldu~undan izin verilmemi~tir57.
Devletin yeni kilise yap~m~~ konusunda koydu~u ölçülerden biri de kilise yap~m~~ için izin istenen bölgede nüfusun reayadan olu~mas~~ zorunlulu~udur. Bu sebeple, kilise yap~m~~ için düzenlenen ke~if defterlerinde veya izin dilek-çelerinde bölgede ne kadar reayan~n ya~ad~~~~ belirtilmi~tir58.
Yukar~daki i~lemler gerçekle~tikten sonraki a~ama, bir irade ile iznin ve-rilmesi ve Bosna Valisi'ne gerekli izinin verildi~ine dair iradenin gönderil-mesinden ibarettir. ~nceledi~imiz örneklerde cami olmayan yerlerdeki izin isteklerinin tamam~na olumlu cevap verildi~i görülmü~tür.
2-Kilise in~a ve Onar~m Faaliyederinden Örnekler
1851 y~l~nda Bosna Hersek'te Tanzimit'~n uygulanmaya ba~lanmas~yla birlikte kilise in~a ve onar~m isteklerinde bir art~~~ oldu~u gözlenmi~tir58a. ~lk olarak Travnik Sanca~~'nda, Travnik Kasabas~~ reayas~, ayin yapacak kiliseleri olmad~~~ndan dini gereklerini yerine getirebilmek için S~rbistan ve Avus-turya taraf~ndaki kiliselere gitmekte olduklar~n~, bu durumun Osmanl~~ Dev-leti'nin itibar~n~~ zedeledi~i gerekçesiyle, yeni bir kilise yap~m~~ için izin iste-mi~tir. Bu durum kar~~s~nda kasabaya yeni bir kilise in~a edilmesi zarureti
do~mu~tur. Kilise yap~m~na izin verilebilmesi için gerekli olan ke~if yap~l-m~~59, müftüden de ~slami aç~dan bir sak~nca olmad~~~na dair ~er`i ilim al~-narak60 kilisenin yap~m~na izin verilmi~tir. Kilisenin çevre duvarlar~~ kargir, üstü kaya ta~~ndan, 7 pencereli 2 kap~l~~ olarak in~a edilmesine ve çevresine de kilise ruhban~n~n kalmas~~ için 3-4 ev in~as~na izin verilmi~tir61.
Travnik Kilisesi'nin yap~m~na izin verilmesi üzerine 1853 y~l~~ içinde izin isteklerinde bir patlama meydana gelmi~tir. Bu izin isteklerinin ço~unlu~u-nun Katoliklere ait olmas~~ dikkat çekicidir. Katolikler kendilerine uzun sü-
B.O.A., ~.H. nr. 3989. 57 B.O.A., ~.H. nr. 4932. 58 B.O.A., ~.H. nr. 3989.
58a Bat~l~~ yazarlar ittifalda Tanzimât'~n Bosna'da hiç bir ~eyi de~i~tirmedi~ini ve H~ristiyan - lar ~ n hiç bir iste~inin yerine getirilmedi~i iddialar~n~~ hâlâ sürdürmektedirler. Balun~z Nüsha Glenny, Balkanlar 1804-1999, Çeviren Mehmet Harmanc~, ~stanbul 2000, s. 82-83.
B.O.A., ~.H. nr. 3989 Lef:1 , 8 Eylül 1851 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas~.
6° B.O.A., ~.H. nr. 3989 Lef.-3. 61 B.O.A., ~.H. III-. 3989.
230 ZAFER GÖLEN
redir kilise tamir ve in~as~~ için izin verilmedi~inden yak~nmakta ve Ortodoks-lar~n bu konuda bir problemleri olmad~~~na at~f yapmaktad~ rlar. Hatta, Ka-tolikler bu konuda S~rplar~n kendilerini kiliseleri olmad~~~~ için rencide ettik-lerinden dahi yakmmaktad~ rlar62.
Devlet bu yak~ nmalara kulak vermi~~ ve Bosnal~~ Katolikler taraf~ndan is-tenilen kilise tamir ve in~alar~na izin vermi~tir. Bu isteklerden 6's~~ kilise ta-mirine 3'ü ise yeni kilise yap~m~ na yöneliktir. Bosna'da kilise yap~m~na ili~-kin i~lemi en iyi izleyebildi~imiz örneklerden olan bu kiliselerin tamir ve in-~alarma dair oldukça ayr~ nt~l~~ bilgiler mevcuttur. Reaya, kilise izin isteklerini ilk olarak Ömer Pa~a'ya iletmi~, ancak, Ömer Pa~a bu istekleri olumlu kar~~ -lamam~~t~r. Ayn~~ istekler bu kez Rumeli Müfetti~i Kamil Pa~a ile Bosna Valisi Hur~id Pa~a'ya iletilmi~tir. Pa~alar, bu isteklere olumlu cevap vererek reayan~ n isteklerini ~stanbul'a bildirmi~lerdir. ~stanbul reayareayan~n istekleri kar~~ -s~nda izin isteklerini incelemek ve gerekli ke~fi yapmak üzere bölgeye E~ref adl~~ bir mühendis tayin etmi~tir. Mühendis E~ref bölgede gerekli inceleme-lerde bulunarak ayr~nt~l~~ bir raporu defter ~eklinde düzenleyerek merkeze göndermi~tir. Mühendis E~ref in düzenledi~i defterde, reayan~n istekleri, bu isteklerin gerekçeleri, yap~lacak olan faaliyetin ayr~nt~lar~~ ve ilgili binalar~ n yap~laca~~~ yerin ayr~nt~s~z krokileri de yer alm~~t~r. Bu defterde ke~fi yer alan ilk kilise, Hersek Sanca~~'na ba~l~~ Kre~ova Varo~~ Kilisesi'ne aittir. Bu kilise, ~ss~z bir da~~ üzerinde kurulu olup 15 rahip, 14 diyakoz ve 7.500 ki~ilik bir cemaate sahiptir. Kilise fetihten kalma oldu~undan bütün cemaatin ibadet etmesine yetmemektedir. Bu yüzden, reayan~n bir k~sm~~ ya~mur ve çamurda d~~ar~da kal~p peri~an olmaktad~r. Geni~letildi~i takdirde reaya bu eziyetten kurtulaca~~ndan kilisenin geni~letilme iste~i uygun bulunmu~tu~-63.
Ke~fi yap~lan ikinci kilise, Travnik Kasabas~ 'n~n do~usunda Dolaç Va-ro~u adl~~ bir yerde eskiden kalma bir kiliseye aittir. Bu kilisenin çevresinde 480 hanelik bir Katolik gurubu bulunup toplam 7.500 ki~ilik bir cemaate sahiptir. Cemaat kiliseye s~~mad~~~ndan durumlar~, Kre~ova reayas~ndan daha kötü olarak nitelenmi~tir. Ayr~ca, bölgedeki S~rplar~n nüfuslar~~ az ol-mas~na ra~men kendilerine kilise yap~ m~~ için izin verilmesi yüzünden S~rp-lar, Katolikleri bu konuda a~a~~layarak hakir gördii~ünden iki topluluk ara-s~nda gerginlik meydana gelmi~tir. Katolikler sakin insanlardan olu~tu~un-dan henüz herhangi bir çat~~ma meyolu~tu~un-dana gelmemi~tir. Ancak, kilise geni~-
62 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.2. 63 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.l.
BOSNA HERSEK'TE K~L~SE ~N~A VE ONARIMI 231 letme iste~i uygun bulunmazsa aralar~nda bir çat~~ma olmas~~ kaç~n~lmaz ola-cakt~r. Bu yüzden, bölgedeki Katolik kilisesinin geni~letilmesine izin veril-mesi uygun bulunmu~tur".
Üçüncü ke~if, Travnik Kasabas~~ 'n~n kuzeyinde, kasabaya bir 1,5 saat
uzakl~ktaki Goçiya Gora( )65 Karyesi kilisesine aittir. Bu karyede
eskiden kalma bir kilise vard~r. Ancak kilise halka yetmemektedir. Kilisenin 4 rahibi ve 2 diyakoz olup 5.000 ki~ilik bir cemaate sahiptir. Travnik ve çev-resinde 13.000'e yak~n reaya bulunup, bu nüfus Kre~ova ve Goçiya Gora ki-liselerine bölündü~ünde kiliselerin bu nüfusa cevap verebilecek geni~likte olmad~~~~ görülmü~tür. Bölgedeki S~rplar~n nüfusu yaln~zca 800 iken iki bü-yük kiliselerinin bulunmas~~ Katolik halk~n onurunu zedeledi~inden Goçiya Gora kilisesinin geni~letilme iste~i uygun bulunmu~tur.
Dördüncü ke~if, Travnik Sanca~~'na ba~l~~ Avusturya sm~nndaki Ehlune Kasabas~'mn güneyindeki Goriça Kilisesi'ne aittir. Ehlune'ye ba~l~~ Rapovi-na'da eski bir kilise bulunurken 1750'lerde bu kilise e~kiya taraf~ndan y~k~l-m~~, bu yüzden reaya kilisesiz kalm~~t~r. Bunun üzerine 1846'da Tanzimât'~n icaplar~ndan olarak kilise yap~m~~ için izin istenmi~~ ve verilen izin gere~ince küçük bir kilise yap~lm~~t~r. Kilise, 7.500 ki~ilik cemaate, 4 ruhban ve 5 diya-koza sahiptir. Ancak yap~lan kilise küçük oldu~undan mevcut cemaatin ibadet etmesine yetmemektedir. Reaya ibadet edebilmek için Avusturya ta-raf~na geçmekte ve oradaki ibadet yerlerinin güzelli~i kar~~s~nda Avusturya yönetimine meyl etmektedir. Bu durum, Osmanl~~ Devleti'nin onurunu zede-ledi~i gibi halk~n ak~llar~n~n da kar~~mas~na sebep olmaktad~r. Bu nedenle, halk~n Avusturya taraf~na ibadete gitmesini ve devlet aleyhine k~~k~rt~lmas~m önlemek zorunlulu~u ortaya ç~km~~t~r. Mevcut kilisenin geni~letilmesi halk~n devlete ba~l~l~~~n~~ art~raca~~~ ve devletin itibanmn zedelenmesini önleyece~i gerekçesiyle izin iste~i uygun bulunmu~tur67.
Ke~fi yap~lan be~inci kilise, Ehlune Kasabas~~ do~usunda, Ehlune'ye 1,5 saat mesafede Avusturya s~n~r~nda fetihten kalma eski bir kilisenin yeniden yap~lmas~na dair izin iste~iyle ilgilidir. ( ) adl~~ kilise 5.000 ki~ilik ce-
64 B.O.A., ~.H. ur. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.2.
66 Çah~manuzda yer isimlerinin okunu~unda Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi Yer isimleri K~la-vuzu esas al~nm~~t~r. Ancak, o lulavuzda yer almayan ve okunu~unda tereddüde dü~tü~ü milz yerlerin Osmanhca yaz~l~~lar~~ parantez içinde belirtilmi~tir. T. C. Ba~bakanhk Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü, Yer ~si~rderi K~lavuzu, ~stanbul 1991, 84 s.
66 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.3.
232 ZAFER GÖLEN
maate ve 4 rahip ile 6 diyakoza sahiptir. Kilise küçük olup halk~n ibadet et-mesi için yetmedi~inden plularak yeniden yap~lmas~~ iste~i uygun bulunmu~-tu~68.
Ke~fi yap~lan alt~nc~~ kilise, Visoka Nahiyesi'nde ta~l~k bir da~~ ete~inde, bo~~ bir vadide fetihten kalma oldukça önemli bir kilise olan Çanl~~ Sotiska
( ) kilisesine aittir. Bu kilise dini aç~dan oldukça önemli olup
Bosna'daki Katoliklerin yortu ve çe~itli kutsal günlerinde ziyaret ettikleri bir yerdir. Yortu günlerindeki kalabal~~~n yan~nda 5.000 ki~ilik cemaate ve 19 rahip ve 1 8 diyakoza sahiptir. Kilise, cemaatine ve ziyaret maksad~yla gelen-lere cevap veremedi~inden, geni~letilmesi reayan~n en büyük isteklerinden olup, reayan~n devlete ba~l~l~~~n~~ art~raca~~ndan geni~letilme iste~i uygun görülmü~tür69.
Ke~fi yap~lan yedinci kilise,Visoka Nahiyesi ( ) Kasabas~~ kenar~nda fetihten kalan kilise ile ilgilidir. Kilise, 5.000 ki~ilik bir cemaate ve 5 rahip ile 5 diyakoza sahiptir. Eski kilise cemaatin ihtiyaçlar~na cevap veremedi~inden geni~letilmesi uygun bulunmu~tur'''.
Ke~fi yap~lan sekizinci kilise, ~zvornik Sancak!, Tuzla Kasabas~'nda 2.500 nüfusa sahip Zuvik Karyesi'ne aittir. Karyede reayan~n ibadet edebilecekleri bir yer olmad~~~ndan yeni bir papazodas~~ yap~lmas~~ istekle~i uygun bulun-mu~tur71.
Mühendis E~ref taraf~ndan ke~fi yap~lan ve yap~m~ nda bir engel olma-d~~~~ bildirilen son kilise ise, Banaluka Sanca~~'na ba~l~~ Derbend Kasabas~'na 1,5 saat uzakl~ktaki ( ) Karyesi'nde yeni in~a edilmek istenen kiliseye aittir. 5.000 nüfuslu karyede ibadet için herhangi bir yer olmad~~~ndan için izin istenilen kilisenin yap~m~nda bir sak~nca görülmemi~tir".
Mühendis E~ref yapt~~~~ ke~if sonucu kilise yap~m~~ ve onar~m~~ için izin is-tenen yerlerde cami ve ~slâm binas~~ olmad~~~n~~ her izin için ayr~~ ayr~~ belin-mi~tir. Izin istenen kiliselerin yap~m~nda ve onar~m~nda bir engel olmad~~~, Bosna Valisi Hur~id Pa~a ve Rumeli Müfetti~i Kamil Pa~a taraf~ndan da onay-
68 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.5. 69 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.6. B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.7. 71 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.8. 72 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Ke~if Defteri s.9.
BOSNA HERSEK'TE KILISE ~N~A VE ONARIMI 233
lan~nca", ~stanbul 6 kilisenin tamirine 3'ünün de yeniden in~asma izin ver-mi~tir'".
Katolik milletinin isteklerine ~stanbul'dan olumlu cevap gelmesi üze-rine, Ortodokslar da harekete geçerek kendilerinin ihtiyac~~ olan dini yap~lar hakk~nda izin dilekçelerini merkeze göndermi~lerdir. Bosna metropoliti halk~n ibadetlerini daha rahat yapabilmesi için baz~~ yerlerde kilise yap~m~na baz~~ yerlerde ise tamirine lüzum bulundu~unu, bu istekleri bildirmenin gö-revleri aras~nda oldu~unu belirterek kilise in~a ve onar~m~~ için izin istemi~-tir". O, a~a~~daki yerler için kilise onar~m ve in~as~~ için izin istedi~inde bu-lunmu~tur 76.
1-Te~ne Kazas~'nda Te~ne Nahiyesi'nde ( Mahallesi'ne yeni bir ki- lise in~as~~ için izin verilmesi.
2-Derbend Kazas~'nda ve nahiyesinde kilise bulunmad~~~ndan yeni bir kilise in~a edilmesine izin verilmesi.
3-Banaluka Kasabas~'nda var olan kilise e~kiya taraf~ndan y~k~ld~~~~ için yeni bir kilise in~asma izin verilmesi.
4-Banaluka Kazas~'nda ( ) Nahiyesi'ndeki papazhanede ayin yap~lmas~na izin verilmesi.
5- Banaluka Kazas~'nda ( ) Karyesi'ndeki harap kilisenin tamirine izin verilmesi.
6-Pridor Kazas~ 'ndaki kilise e~kiya taraf~ndan yak~ld~~~ndan yeni bir ki-lise in~asma izin verilmesi.
7-Maden-i Atik Kasabas~~ yak~n~ndaki harap kilisenin tamirine izin veril-mesi.
8-Ona Nehri kenar~nda bulunan, ( ) Karyeleri'nde kilise bulunmad~~~ndan halk ibadet için ba~ka yerlere gitmek zorunda kald~~~ndan kilise in~asma izin verilmesi.
73 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 1, 4 Mart 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hur~id Pa~a ve Rumeli Müfetti~i Kamil Pa~a taraf~ndan gönderilen tahrirat.
74 B.O.A., ~.H. nr. 4689, 14 Mart 1853 tarihli irade.
75 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 4, Bosna metropolitinin kilise in~a ve onar~m~na dair gönder- di~i tahrirat.
B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 5, Bosna metropolitinin kilise in~a ve onar~m~~ için izin isteme dile kçesi.
234 ZAFER GÖLEN
9-Petrovça Nahiyesi'ndeki eski kilisenin tamirine izin verilmesi.
10-Kulen Vakf civar~nda ( ) Karyesi'ndeki eski kilisenin ayn~~ ~e- kilde yeniden in~a edilmesine izin verilmesi.
11-Kulen Vakf civar~ndaki Gorni Otaç Karyesi'ndeki eski kilisenin tami-rine izin verilmesi.
12-Glamoç Nahiyesi'ndeki halk ibadetlerini çad~rlarda yapt~~~ndan kilise in~as~na izin verilmesi.
13-~zniçe Kasabas~ 'nda ayin yapabilmek için bir papazhane in~as~na izin verilmesi.
14-Çelebipazar Kazas~ 'nda kasaba ve nahiyesinde kilise bulunmad~~~n-dan Gla~inçe Nahiyesi'nde kilise in~as~na izin verilmesi.
15-Bihke Kazas~~ ( ) Karyesi'ndeki harap kilisenin tamirine izin
verilmesi.
16-Visoka Kazas~ 'nda ayin icra edebilmek için bir papazhane in~as~ na izin verilmesi
Bosna metropolitinin izin isteklerini ~zvornik metropolitinin izin istek-3eri izlemi~tir. ~zvornik metropolitinin 10 ~ubat 1853 tarihli dilekçesinde izin istenilen yerler":
1-Graçaniça Kazas~ 'na ba~l~~ ( L51";-"il ) Karyesi'ndeki eski kilisenin y~k~~ - larak yerine yeni bir kilise in~a edilmesi.
2-Graçaniça Kazas~ 'na ba~l~~ ( ) Karyesi'ndeki papazhanede
ibadet yap~lmas~na izin verilmesi.
3-Graçaniça Kazas~ 'na ba~l~~ Müdriç Plangas~'ndaki ( ) Mahallesi- 'ndeki eski kilisenin plularak yeniden in~a edilmesi.
4-Graçaniça Kazas~'na ba~l~~ ( j>jeL ) Karyesi'nde ibadet için bir pa-pazhanenin in~a edilmesi.
5-Graçaniça Kasabas~'nda ( ) Mahallesi'ndeki eski papazhane ha-
rap oldu~undan tamirine izin verilmesi.
77 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lef: 2, 10 ~ubat 1853 tarihli ~zvornik metropolitinin kilise in~a ve onar~m~~ için izin isteme dilekçesi.
BOSNA HERSEK'TE KILISE ~N~A VE ONARIMI 235
6-Berçka Kazas~~ ( ) Mahallesi'ndeki eski kilise harap oldu~undan
y~lularak yeniden in~a edilmesi.
7-Berçka Kazas~~ ( 4;)'—r4.>"; ) Karyesi'nde ibadet için bir papazhanenin
in~a edilmesi.
8-Berçka Kazas~~ ( ) Karyesi'nde ibadet için bir papazhanenin in~a
edilmesi.
Merkez, Ortodoks din adamlar~~ ve reayadan gelen bu isteklere de olumlu yakla~m~~t~ r. Ancak, izin isteklerine gerekli ke~if yap~ld~ktan sonra cevap verilebilece~i Ortodoks milletine bildirilerek" kilise onar~m ve in~a izinlerinde uygulanan i~lemler ba.~lat~lm~~t~r. Ortodokslar~n izin istekleri bu i~lemlerin tamamlanmas~ndan sonra uygun bulunmu~tur79. Kendilerine veri-len izinlerden dolay~~ Ortodokslar ve Katolikler çok memnun olmu~lar ve Bosna Valisi Hur~id Pa~a ve Rumeli Müfetti~i Kamil Pa~a'ya minnetlerini içe-ren mektuplar göndermi~lerdir80. Bosna'daki reayan~n memnuniyetine dair kaleme al~nan mektuplar tercümeleriyle birlikte merkeze gönderilmi~tir. Gönderilen mektuplar kar~~s~nda padi~ah memnuniyeti bildiren bir irade yay~nlam~~t~r81.
Katoliklere verilen izinler ve Ortodokslar~n izin isteklerinden cesaret alan Saraybosna'daki Yahudi cemaati de havralar~n~n harap olmas~~ ve yeter-sizli~ini ileri sürülerek havralar~n~~ geni~letmek için izin istemi~lerdir82. Ya-hudilerin havralar~mn durumunu ve geni~letme iste~inin yasalara uygunlu-~-unu incelemekle bir mühendis görevlendirilmi~ tir. Ke~fi yapt~ r~ lan havra-n~n geni~letilmesinde bir sak~nca görülmemi~" ve gerekli izin verilmi~tir".
Bu dönemde devlet bölgede reayan~n ibadetle ilgili sorunlar~n~~ hallet-mek için reayadan gelen isteklere olumlu yalda~m~~ur. Bu yüzden, reayan~n isteklerinin arkas~~ kesilmemi~~ sürekli olarak izin istekleri merkeze gönderil-mi~tir. Zira, 1853'lere kadar bölgedeki durumdan özellikle Avusturya'n~n ye-
78 B.O.A., ~.H. nr. 4689, 13 Mart 1853 tarihli arz tezkiresi.
79 B.O.A., ~.H. nr. 4860 Lel-2, 1 Haziran 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hur~id Pa~a'-n~n tahrirau.
80 B.O.A., ~.H. nr. 4860 Lef:1; ~.H. nr. 4860 Lef:2; ~.I1. nr. 4860 Lef:4; ~.H. nr. 4860
Lef:5.
81 B.O.A., ~.H. nr. 4860, 5 Temmuz 1853 tarihli irade.
82 B.O.A., ~.H. nr. 4784 Lef:1 , 18 Nisan 1853 tarihli Bosna Eyalet Meclisi'nin tahrirau. 83 B.O.A., ~.H. nr. 4784, 8 May~s 1853 tarihli arz tezkiresi.
236 ZAFER GÖLEN
terince faydaland~~~~ ve reayay~~ dini konular~~ kullanarak devlet aleyhine k~~-k~rtti~~~ anla~~lmaktad~r. Örne~in, Trebin Kazas~~ reayas~n~n ayinlerini yöne-tecek rahipleri olmamas~~ nedeniyle, Avusturya'dan ayin yönetmek için pa-pazlar~n geldi~i, onlar~n da reayay~~ devlet aleyhine k~~k~rtt~klar~~ yap~lan ara~-t~rma sonucu anla~~lm~~t~r. Bunun üzerine reayay~~ devlete itaate davet etmek amac~yla bölgeye Saraybosna metropoliti taraf~ndan bir nasihatr~ me gönde-rildi~i gibi 85, bir papaz tayin edilerek papazevi evi yap~lmas~na izin verilmi~-tir86.
Rumeli Müfetti~i Kamil Pa~a'n~n tefti~~ çal~~malar~n~n Katolikler için ele geçirilemez bir f~rsat oldu~u anla~~l~yor. Çünkü, yukar~daki izin isteklerine ilaveten Hersek Sanca~~~ Katolikleri de kilise onar~m~na ve yap~m~na ili~kin izin dilekçelerini merkeze göndermi~lerdir. Hersek'te izni istenen kiliseler ise ~unlard~r:
1- Mostar Kasabas~'mn ( ) Karyesi'ndeki kilise yeni olas~na ra~men 4.804 ki~ilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi~inden, y~k~larak geni~le-tilmesine izin verilmesi.
2-Mostar Kazas~ 'na ba~l~~ Dumna Nahiyesi, Omaliye Karyesi'nde 4.760 ki~i olup kiliseleri olmad~~~ndan yeni kilise in~a edilmesine izin verilmesi88.
3-Mostar Kasabas~'n~n Baba Be~ir Mahallesi'nde eskiden kalma kilise 2.289 ki~ilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi~inden geni~letilmesine izin verilmesi'''.
4-Mostar Kazas~'na ba~l~~ Poçitel Nahiyesi'nde, Gable-i Atik Karyesi'nde eskiden kalma kilise 2.306 ki~ilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi~in-den geni~letilmesine izin verilmesi90.
85 B.O.A., ~.H. nr. 4884 Lef:3, 29 May~s 1853 tarihli Saraybosna metropolitinin Banaluka Sanca~~~ papazlar~ na hitaben gönderdi~i mektup.
86 B.O.A., ~.H. nr. 4884 Lel-:1, 21 Haziran 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hur~id Pa~a'-n~n tahrirau; ~.H. nr. 4884, 18 Temmuz 1853 tarihli arz tezkiresi.
87 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lef:5, Mostar Kasabas~. .3).," Karyesi ruhban ve reayas~n~n izin iste~i.
B.O.A., ~.H. nr. 4932 LeL6, Dumna Kasabas~~ ruhban ve reayas~n~n izin iste~i. 89 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lefi7, Mostar Kasabas~~ ruhban ve reayas~n~n izin iste~i.
BOSNA HERSEK'TE K~L~SE IN~A VE ONARIMI 237 Izin istenen faaliyetlerin gerçekle~ebilmesi için Oris Efendi91 adl~~ bir mühendis bölgeye gönderilmi~~ ve ilgili kiliselerin ke~fi yap~lm~~ur92. Ke~if so-nucu, Gable-i Atik Karyesi'nde cami oldu~u için kilise yap~m~n~n uygun ol-mayaca~~, di~er izin isteklerinin ise bir sak~ncas~~ olmad~~~~ belirtilmi~tir. Mos-tar müftüsü de Gable-i Atik Karyesi'nde cami oldu~u için kilise in~as~na gi-ri~menin do~ru olmayaca~~n~, di~er kiliselerin yap~m~nda ise ~eran bir sa-k~nca olmad~~~n~~ bildirmi~tir93. Bu çal~~malar, Hersek Valisi Mustafa Pa~a" ve içinde Katolik ve Ortodoks iki temsilcinin bulundu~u Bosna Hersek Eya-let Meclisi taraf~ndan merkeze bildirilmi~tir95. Bunun üzerine, Gable-i Atik kilisesi hariç di~er üç kilise için istenen iznin verildi~ine dair bir irade yay~n-lam~~ur96.
3-Kilise in~a ve Onar~m Faaliyetlerinin Uluslararas~~ Boyutu
Bosna Hersek, dini yap~s~~ dolay~s~yla sürekli d~~~ güçlerin müdahale et-mek için f~rsat buldu~u bir yer olmu~tur97. Bu d~~~ güçlerin ba~~nda, Avus-turya ve Rusya gelmekte, onlar~~ özerk statüde Osmanl~~ topra~~~ olan S~rbistan ve Karada~~ izlemektedir. Ancak S~rbistan ve Karada~~ daha ziyade Rusya ile hareket etti~inden onlar~n müdahaleleri Ruslar~n müdahaleleriyle birlikte de~erlendirilecektir.
Avusturya'n~n Osmanl~~ Katolik tebaas~~ üzerinde herhangi bir koruyucu-luk yetkisi yoktu 98. Ancak Karlofça Antla~mas~yla papaya ba~l~~ din adamlar~n~~
koruma hakk~n~~ kazanm~~t~r. Antla~man~n Avusturya ile imzalanan bölümü-nün 13. maddesinde, "Kiliselerin ilk biçim ve durumlar~na göre
onar~lma-sma ve ibadederin yerine getirilmesine kar~~~ gk~lmayacakt~r. Hangi tarikat-tan olurlarsa olsunlar, bu din adamlar~~ incitilip a~a~ilanmayacakt~r" hükmü
91 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lef9, 29 Temmuz 1853 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas~. 92 B.O.A., ~.H. nr. 4932, Mühendis Oris taraf~ndan çizilen kilise krokileri ve ke~if tutana~~~ s.1-2.
93 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lef4.
94 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lef3, 1 A~ustos 1853 tarihli Hersek Valisi Mustafa Pa~a'n~ n tahri- rat~.
95 B.O.A., ~.H. nr. 4932 Lef:9.
98 B.O.A., ~.H. n~. 4932, 23 Eylül 1853 tarihli irade.
97 Genel olarak Bat~l~~ güçler Osmanl~~ Devletine kar~~~ izledilderi politikalarda kiliseyi da-ima ön planda tutrnu~lard~r. Balumz, Yavuz Ercan, The Nineteenth Century Balkanic Church, Ankara 1987, s.25.
98 Avusturya-Osmanl~~ ili~kileri hakk~nda genel bir de~erlendirme için balun~z, Markus Köhbach, "Die Diplomatischen Beziehungen Zwischen Österreich Und Dem Osmanischen Re-ich", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~ , S.4, ~stanbul 1984, s.237-259.
238 ZAFER GÖLEN
kabul edilmi~tir. Bu madde, kilise onar~mlar~n~n sadece eskiden kilise olan yerlerde yap~labilece~ine ili~kin Osmanl~~ Kanünnâmesi'ne uygunsa da izin istenildi~i takdirde verilece~inin uluslararas~~ alanda taahhüt edilmi~~ olmas~, Osmanl~~ padi~ah~n~n bu konudaki yetkisini k~s~tlam~~t~r. Bu madde, daha sonra 1718'de imzalanan Pasarofça Antla~mas~'n~n 11. maddesi ile aynen tekrar edilerek kuvvetlendirilmi~tir99. Bu yüzden Avusturya, Bosna Hersek'-teki Katolik cemaatin sorunlar~yla yak~ndan ilgilenmi~tir". Özellikle kilise yap~m ve onar~m çal~~malar~~ dikkatle takip edilmi~tir. Bosna'daki kilise ya-p~m ve onar~m çal~~malar~ndan izin dahi verilmeden ke~if a~amas~nda haber al~nm~~, konuyla ilgili haberler Avusturya gazetelerinde yay~nlanm~~t~r '°I. Avusturya'n~n ilgisi sadece gazete haberleri düzeyinde kalmam~~t~r. Avus-turya zaman zaman Bosna'daki kiliselere para yard~m~nda da bulunmu~tur. Örne~in, 1854 tarihinde 5.000 kuru~~ gizlice Bosna Hersek'e gönderilmi~~ ve bölgedeki kiliseler aras~nda payla~t~r~lm~~t~r. Bu paralar kiliseler aras~nda payla~t~r~l~rken halka, "imparatorun okullar yapdraca~t, ö~retmenler
gönde-rece~i, kiliseleri tamir etdrece~i" söylenerek, reayan~n Avusturya
~mparato-ru'na sevgi beslemesi ve devlet aleyhine çal~~malar içine girmesi hedefien-mi~tir". Avusturya'n~n hedefi, Bosna Hersek'te bir isyan ç~karmak, isyan so-nucunda olu~an karga~ay~~ bahane ederek Bosna Hersek'e müdahale etmek ve bölgeyi kendi topraklar~na katmakt~r". Avusturya, hedefine dini nitelik-ler de ta~~yan 1875 Hersek Ayaklanmas~~ sonucu ula~m~~~ ve Bosna Hersek'i bölgedeki kar~~~kl~klar~~ sona erdirmek bahanesiyle i~gal etmi~tirl".
Bölge ile ilgilenen ikinci büyük devlet Rusya'd~r. Rusya, Küçük Kaynarca Antla~mas~'n~n 7. ve 14. maddeleri ile elde etti~i Ortodoks tebaay~~ himaye etme yetkisi sonucu", Osmanl~~ Devleti s~n~rlar~~ içindeki Ortodokslar~n hak- Abdülkadir Özcan, "300. Y~l~nda Karlofça Antla~mas~", Akademik Ara~t~rmalar Dergisi, Y11:2 Say~:4-5, ~stanbul 2000, s.245; Veinstein, 2.g.m., s.388.
B.O.A., ~.H. nr. 4884 Lefil.
1°1 B.O.A., ~.H. nr. 4689 Lefi 8; ~.H. t~r. 4689 Lef:10.
102 B.O.A., ~.H. nr. 5604 1,ef: 2, 7 Ekim 1854 tarihli Belgrad Muhaf~z~~ Aziz Pa~a taraf~ndan gönderilen tahrirat.
1°3 B.O.A., ~.D. nr. 10735 Lefil8, 11 ~ubat 1849 tarihli S~rp Haberleri Gazetesi'nin tercü-mesi; ayr~nt~l~~ bilgi için balumz, Gölen, a.g.t., s.109-110; Karabet Matbaas~, Bosna Hersek, ~stan-bul 1324, s.5-6; Castellan, a.g.e., s.204, 330.
1" Konu haklunda ayr~nt~l~~ bilgi için balun~z, Kemal Baltah, "1875 Hersek Ayaldanmas~mn Uluslararas~~ Bir Nitelik Kazanmas~", Belleten, C.L1, S.199, Ankara 1987, s.205-230.
1°5 Rusya'n~n bu iddialar~~ Kaynarca Antla~mas~'mn öncelerine kadar dayanmaktad~r. Son Bizans imparatorunun k~z~~ ile evlenen Çar III. ~van kendisini Doku Roma imparatoru kabul et-mi~tir. Bu iddia nedeniyle, Rus Çarlar~~ kendilerini bütün Slav ve Ortodoks dünyas~n~n koruyu-
BOSNA HERSEK'TE KILISE ~N~A VE ONARIMI 239 lar~ n~~ savunmak ad~na Osmanl~~ Devleti'nin içi~lerine kar~~m~~ur". Kaynarca Antla~mas~~ gere~ince, Bosna Hersek Ortodokslar~~ da Rusya'n~n ilgi sahas~~ içine girmi~tir. Tanzimat'~n ilân~ndan sonra ise fermânda yay~nlanan ilkele-rin Ortodoks tebaaya uygulanmad~~~~ yolundaki ~ikayetleri bahane ederek Osmanl~~ Devleti'nin içi~lerine kar~~maktan geri durmam~~t~rm.
Müslümanlar taraf~ndan çe~itli sebeplerle Ortodoks kiliselerine yap~lan sal-d~r~lar Rusya'n~n do~rudan tepkisine yol açm~~t~r. Örne~in, 1844'de Belene-'de izinsiz yap~ lan bir kilise Müslümanlar taraf~ndan devletten habersiz ola-rak y~ k~lm~~, haber derhal S~rbistan gazetelerinde yay~nlanm~~t~r. Rusya elçisi Osmanl~~ makamlar~na gönderdi~i raporunda, bu durum kar~~s~nda Çar'~n olaylara kay~ ts~z kalamayaca~~n~ , kiliseye yap~ lan sald~r~n~n H~ristiyan halk~~ çok üzdü~ünü belirtmi~tirl". Daha sonra Osmanl~~ Devleti'ne bir ihtar gön-deren Rusya kilisenin tekrar in~a • edilmesini ve H~ristiyanlar~n zararlar~n~n kar~~lanmas~n~~ istemi~tir wg. Bu ihtar üzerine Osmanl~~ Devleti harekete geç-mi~~ ve bir ara~t~rma yapt~rm~~t~ r. Yap~ lan ara~t~ rma sonucu, Belene'de bir papaz evi ve reaya okulu bulundu~u, bu yap~lar~n devletten izin almmadan kiliseye çevrildi~i tespit edilmi~tir. Okul ve papazevinin kiliseye çevrilmesi üzerine halk hiç bir makama dan~~madan kiliseye sald~rarak tahrip etmi~tir. Bunun üzerine Belene Kazas~~ naibi, ~zvornik metropoliti, Travnik naip ve müftüsü, ulema, Müslüman ve H~ristiyan ileri gelenlerinden olu~an bir taz-minat komisyonu kurularak Müslümanlar taraf~ndan kiliseye verilen zarar tespit edilmi~tir"°. Komisyonun çal~~malar~~ sonucu, mektep için 1.100 ku- cusu olarak görmü~lerdir. Ortodoks ve Slavlar da bütün umutlar~n~~ en güçlü Slav ve Ortodoks devleti olan Rusya'ya ba~lam~~lard~r. Bakma, Malcolm Pearce Sc Geoffrey Stewart, British Politi- cal History 1867-1990 Dem ocracy and Decline, New York 1994, 5.151; Frazee, a.g.e., s.15; Rusya- 'n~ n san~ld~~~~ gibi bir himaye yetkisinin olup olmad~~~~ tart~~ma konusu olup, Kaynarca Anda~-mas~'n~ n ilgili maddelerinin Rusya'ya böyle bir himaye hakk~~ vermedi~i iddialar aras~ ndad~r. Balun~z, Roderic H Davidson, "Küçük Kaynarca Antla~masm~n Yeniden Tenkidi", ~.O.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi. S.10-11, ~stanbul 1981, 5.343-368; Moskova Kilisesi 1448 y~l~nda ~stanbul Fener Patrikhanesi ile ili~kilerini keserek, Bizans'~n dinsel misyonunu üstlenmi~tir. Böylece. Rusya kendisini bir III. Roma rolünde görerek, tüm Balkan ve Avrupa Ortodokslann~~ özgürlü~e ka-vu~turmak fikrini daha XVI. yüzy~lda geli~tirmeye ba~lam~~t~r. Balun~z, Yuluk Tekin K~~~rat, "XIX. Yüzy~ lda Rusya'n~ n Balkanlar'daki Panslavizm ve Panortodoks Politikas~~ Kar~~s~ nda Osmanl~~ Diplomasisi", Ça~da~~ Türk Diplomasisi: 200 Y~ll~k Süreç. Ankara 1999,5.173.
1°8 Bozkurt, a.g.e., 5.36-39.
1°7 Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, C.V, Ankara 1988, s.188.
1°8 B.OA ~.H. nr. 1237 LeP 4, 12 Eylül 1844 tarihli Rusya elçisi taraf~ ndan gönderilen tahrirat.
1°9 B.O.A., ~.H. nr. 1237 Lef: 5, ~ubat 1845 tarihli Rusya'n~n gönderdi~i ihtarnâme. 11° B.O.A. ~.H. nr. 1237 Lef: 6, 21 A~ustos 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pa~a'-n~n gönderdi~i arizâ.
240 ZAFER GÖLEN
ru~, papazevinde tahrip edilen e~ya için 3.166 kuru~~ olmak üzere toplam 4.266 kuru~~ tazminat bedeli Müslümanlardan toplanarak reayaya teslim edilmi~tirm. Devlet, yap~lan her iki hareketin de kanunsuz oldu~u ve devlet taraf~ndan asla uygun bulunmad~~~n~~ Rusya'ya bildirmi~tir "2. Soru~turma sonucu olaylara kar~~an Müslümanlar da tutuklanarak ~stanbul'a gönderil-mi~lerdirm. Benzer bir olay da 1854 tarihinde meydana gelmi~tir. S~rp d~~i~-leri bakanl~~~, Belgrad'da görevli Osmanl~~ Muhaf~z~~ Ahmed Aziz Pa~a'ya, Bosna'da üç kiliseye Müslümanlar~n bask~n yaparak içindeki e~yaya zarar verdi~ini haber vermi~tir. Bunun üzerine, Ahmed Aziz Pa~a durumu ~stanbul'a haber vermi~ tir"4. Merkez, Ahmed Aziz Pa~a'ya gönderdi~i cevapta bu tip durumlar~n kesinlikle yasak oldu~unu ve devlet taraf~ndan hiç bir ~ekilde onaylanmad~~~n~~ bildirmi~tir 115.
Rusya'n~n ilgisi sadece binalarla s~n~rl~~ kalmam~~t~r. Ruslar bölgedeki din adamlar~n~n sevgisini kazanabilmek zaman zaman Bosna'daki papazlara çe~itli hediyeler göndermi~lerdir. 1852 tarihinde Rus Çar~~ taraf~ndan ayin-lerde giyilmek üzere papazlara çe~itli elbiseler gönderilmi~tir1 '6. Bu oldu bitti kar~~s~nda Osmanl~~ Devleti iki ülke ars~ndaki ili~kileri zedelememek ad~na gönderilen elbiselerin kabul edilmesini bir irade ile Bosna valisine bildirmi~-tirm. Ruslar, Ortodoks reaya aras~nda itibar kazanabilmek amac~yla Bosna'-daki dini binalar~n yap~m faaliyetlerine parasal yard~mda bulunmaktan da geri durmam~~lard~r. 1863 y~l~nda Saraybosna'da bir Ortodoks katedrali ku-rulmas~~ için izin verildi~i zaman bu katedral için bütün Ortodoks aleminden para topland~~~~ gibi, Bosna metropolitinin özel elçisi yan~nda ta~~d~~~~ Aziz
B.O.A., ~.H. nr. 1237 Lef: 7, 20 Ekim 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pa~a'n~n gönderdi~i tahrirat; ~.H. nr. 1237 Lef 8, Belene ileri gelenlerinin gönderdi~i fezlekenin ter-cümesi.
112 B.O.A., ~.H. nr. 1237.
113 B.O.A., ~.H. nr. 1237 Lef / /,18 Eylül 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pa~a'-n~n gönderdi~i tahrirat.
114 B.O.A., ~.H. nr. 5604 Lef:1, 7 Ekim 1854 tarihli Belgrad Muhaf~z~~ Ahmed Aziz Pa~a tara-f~ndan gönderilen tahrirat.
115 B.O.A., ~.H. nr. 5604, 31 Ekim 1854 tarihli arz tezkiresi. 116 B.O.A.,
~.H. nr. 4234,11 Nisan 1852 tarihli arz tezkiresi; Bu hareketler kar~~s~ nda Os-manl~~ Devleti de bo~~ durmarru~ur. Merkez, bölgedeki din adamlar~ n~n devlete ba~l~l~~~mn de-vam~n~~ sa~lamak için zaman zaman çe~itli ~ekillerde din adamlar~ n~~ ödüllendirmi~tir. Örne~in, Saraybosna metropolitine sad~k hizmetlerinden dolay~~ ni~an verilirken, Hersek metropolitine de devlete ba~l~l~~~ndan dolay~~ te~ekkür edilmi~tir. B.O.A., ~.H. nr. 1883 , 20 May~s 1847 tarihli arz tezkiresi; ~.H. nr. 4609 , 25 Nisan 1853 tarihli arz tezkiresi.
BOSNA HERSEK'TE KILISE ~N~A VE ONAR~M~~ 241
Tekla'n~n eliyle ba~~~~ toplamak amac~yla Rusya'y~~ ziyaret etmeyi ihmal et-memi~tir 118.
Bosna Hersek'te kilise in~a ve onar~m faaliyetlerini uluslararas~~ alana ta~~yan di~er bir sorun, yap~lan kiliselere din adam~~ tayini esnas~nda ortaya ç~kmaktayd~. Bu sorun daha ziyade Katolik din adamlar~n~n atanmas~~ esna-s~nda meydana gelmekteydi. Çünkü, Katolik din adamlar~n~n atanmas~~ ve ye-ti~tirilmelerinden sorumlu olan makam Vatikan, Osmanl~~ topraklar~~ d~~~n-dayd~. Katoliklerle ilgili bir problem ortaya ç~kt~~~nda Vatikan ile yaz~~mak icap ediyor, devlet kendi ba~~na karar veremiyordum. Bu durum Osmanl~~ Devleti'nin Katolik papazlar üzerindeki otoritesini azaltt~~~~ gibi, gerek Kato-lik din adamlar~yla ilgili tayin gerekse di~er sorunlarda Vatikan'la irtibat kurma zorunlulu~u nedeniyle, dini konular kendili~inden uluslararas~~ boyut kazanmaktayd~. Örne~in, 1846 tarihinde Bosna'l~~ Katolik papazlar~n pisko-poslar~~ Baryiç ile aralar~nda ç~kan anla~mazl~~a devlet do~rudan müdahale edememi~, Ermeni Katolik patri~inin arac~l~~~yla Vatikan'a ba~vurularak Baryiç'in Bosna'dan uzakla~t~r~lmas~~ için çaba sarf edilmi~tirm.
SONUÇ:
Osmanl~~ Devleti, Balkanlarda gerek kendi otoritesini tesis etmek ge-rekse ~slâmiyet'i yaymak için uygulad~~~~ ho~görü(istimâlet) politikas~~ nede-niyle, H~ristiyan tebaan~n isteklerine daima duyarl~~ olmu~tur'''. Bu duyarl~-l~k nedeniyle, onlar~n dini inan~~lar~n~ n gereklerini yerine getirmelerinin teminat~~ bizzat devletin kendisi olmu~tur. Bu genel uygulamaya ek olarak özellikle Bosna Hersek, 1699 tarihinden sonra devlet nazar~nda korunmas~~ gereken bir serhat eyaleti olarak kabul edilmi~tir. Bu yüzden, bölgedeki hal-k~n rahat ve huzuruna fazlas~yla önem verilmi~tir. Ancak, Bosna Hersek'te daha fetihte toplu Müslümanla~ma hareketleri sebebiyle ayr~cal~kl~~ bir s~n~f~n varl~~~~ kabul edilmi~tir. Büyük toprak sahiplerinden olu~an bu s~n~fin etkin-li~i Bosna Hersek'in devletin elinden ç~k~~~na dek çe~itli seviyelerde sürmü~-tür. Bu nedenle, devletin bölgede yapaca~~~ faaliyetler için öncelikle bu s~m-
118 Malcolm, a.g.e., s.218.
119 B.O.A., ~.H. nr. 1684 , 1 Ekim 1846 tarihli arz tezkiresi.
120 B.O.A., ~.H. nr. 1659 , 13 A~ustos 1846 tarihli arz tezkiresi; ~.H. nr. 1684.
121 Halil ~nalc~k, "Türkler ve Balkanlar", Balkanlar, ~stanbul 1993, s.16-18; Mustafa Kemal Karahasan, “Tanzimât'~n Temelleri ve Balkanlardaki Slav Milletlerinin Toplumsal, Hukuksal Haklar~n~n Artmas~na Ba~l~~ Yanlular~", Tanzimit'~n 150. Y~ldönümü Uluslararas~~ Sempozyumu, Ankara 1994, s.395-397; Benjamin Braude- Bernard Lewis, "Osmanl~~ Devleti içerisindeki H~ris-tiyanlar ve Yahudiler", Akademik Ara~t~rmalar Dergisi, Y~l:2 Say~:4-5, ~stanbul 2000, s.169-216.
