Mamak Gaz Maske Fabrikası İşçilerinin Beslenme Durumu Bunun Sağlık ve İşe Devama Etkisi

Mamak Gaz Maske Fabrikası İşçilerinin

Beslenme Durumu Bunun Sağlık ve İşe

Devama Etkisi

Dr. Ufuk Güneyli* / Dr. A yşe Uze/**

G iriş

Gelişmekte olan to p lu m la rd a, işlenm em iş k a y n a k la rın v e rim li şek ild e işletilmesi ve çalışm a olanağı olm ıy an in s a n la ra iş a la n la r ı a ç a r a k y a ş a m düzeyinin yükseltilmesi için endüstrileşm eye ö n celik v e rilm e k te d ir. E n - düstürileşm e, kırsal bölgelerdeki n ü fusu n m erk e zle re a k m a s ın a v e k e n t­ leşme hızının artm asın a yol a ç m a k ta d ır. H ız lı k e n tle şm e b irç o k s o ru n u n y anınd a endüstriyel tesislerde beslenm e s o ru n u n u n o r ta y a ç ık m a s ın a sebep olm uştur. Elli yıl önce işçinin b elirli b ir iş y e rin d e tu tu la b ilm e s in ­ de bir yol olarak düşünülen fa b rik a d a u c u z y em e k v e rm e k a v ra m ı, z a ­ m an içinde evrim geçirmiş olup g ü n ü m ü z d e v e rim e e tk i e d e n ö n e m li b ir faktör olarak kabu l ed ilm ek ted ir1' 2>3-4.

P lân lan an düzeyde v erim in elde edilebilm esi iç in işçi ve a ile sin in iyi beslenmesi gerekm ektedir. Aksi h a ld e ; iş v e rim in d e d ü şm e , to p la m iş kapasitesinde azalm a görülm ekte, işçinin h a s ta lık la ra k a rşı d ire n m e g ü c ü zayıflam akta, tem bellik devam sızlık, kişisel teşeb b ü s eksikliği v e iş k a z a ­ ların ın artm ası gibi arzu edilm eyen s o ru n la r d o ğ m a k ta d ır .4 iş ç ile r in yeterli ve dengeli beslenm elerini sağ lam ak için p r o g ra m la rın y a p ıla b il­ mesi, halen içinde b u lu n u la n d u ru m , s o ru n la r ve s o ru n la rın n e d e n le rin i ve kaynakları doğru ve gerçekçi o lara k o rta y a k o y m a k la m ü m k ü n d ü r .

Bu yazı, işçilerin ev ve işyerindeki beslenm e d u r u m la rı, b e s le n m e düzeyi ile sağlık d u ru m ları, işe d ev am ve iş k a z a la rı a ra s ın d a k i ilişk ileri o rtay a koym ak am acı ile y ap ılan a ra ştırm a y a a it b ilg ile ri k a p s a m a k ta d ır.

* H acettepe Ü niversitesi Beslenme ve D iyetik B ölüm ü Ö ğ re tim G örevlisi

A r a ş t ır m a Y ö n te m i v e A r a ç la r ı

A ra ştırm a için y er seçim inde şu ölçü tler göz ö n ü n d e tu tu lm u ştu r: 1. U laşım kolaylığı,

2. B ünyesinde değişik iş şekilleri b u lu n d u rm ası, 3. G eniş işçi çalıştırm a olanağı,

4. K u ru m u n b u a ra ştırm a n ın yapılm asını istemesi, 5. A ra ştırm a için gerekli o lan ak larım ızın d u ru m u ,

M a k in a K im y a E ndüstrisi k u ru m u n a bağlı M a m a k G az M aske F ab rik ası b u ö lçü tlere en u y g u n yer o larak değerlendirilm iş ve araştırm a yeri o la ra k seçilm iştir.

Araştırma yeri ve araştırma yapılan aileler hakkında bilgi: G az M aske F a b ri­ kası A n k a ra ’n ın M a m a k sem tinde o lup şehir m erkezine 6 km . uzaklık­ ta d ır. K e n tle r arası y o llara direk bağlantısı olan fabrikay a belediye o to ­ büsleri ve d o lm u şlarla gidilebilm ektedir. Bu fab rik ad a çalışan işçilerin o tu rd u k la rı sem tler ise ; sosyal ve fiziksel y aşantı yö nü n d en A n k ara ken­ tin in içinde ve y a k ın ın d a o ldu k ları halde, genellikle çok düşük s ta n d a rt­ la r a sahip gecekondu sem tleridir (Şekil 1). B u ra la rd a aile tipleri k ü çü l­ m ü ştü r. K ö y lerd e görü len geniş aile tipi bölünerek anne, b a b a ve çocuk­ la rd a n olu şan m o d ern aile tipi (çekirdek aile) m ey d an a gelm iştir. G elir, aile reisi o lan işçi ta ra fın d a n sağ lan m aktadır. Sayıları az olan bazı

aile-A- K e ç iö r e n B - Y e n la a h a ll C - G a zi M a h a lle s i D- U lus E— A l t ın d a ğ F - S a im ek a d ın G - ö n d e r M a h a lle s i H- G ü lv e re n I - A ltm ış E v le r İ - K araağaç S - D e m ir lib a h ç e K- Mamak L - C e b e c i M- Dikmen N- A b id in Paşa 0 - U r e i l P - T u z lu ç a y ır R - K arapü rçek S - A r a p la r T - Kayaş

CTI FABRİKANIN YERİ

İKİLERİM OTURDUĞU SEMTLER

<SC2

ANKARA

ölçek: ı/I5000

Ş ekil 1

1 8 2 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İ L E R İN İ N B E S L E N M E D U R U M U

lerd e d iğ er fertlerin de gelire k a tg ıd a b u lu n d u k la rı g ö rü lm ü ş tü r. Bazı evlerde kend ilerin e yetecek ç a p ta tav u k b eslenm ekte ve y u m u rta s ın d a n y a ra rla n ılm a k ta d ır.

F a b rik a d a to p la m işçi sayısı 661 olup b u n la rın 498 erk ek 163 ü k a ­ dındır.

Örnek seçimi: Ö rn e k seçim inde rasgele ö rn ek lem e y ö n te m i k u lla n ılm ış, çeşitli b ölüm lerde çalışan 201 erkek 49 k a d ın , to p la m 250 işçi a ra ş tır m a denekleri o larak seçilmiştir.

Aile besin tüketim i d u ru m u n u n a ra ştırılm a sın d a aileye g e lir sa ğ ­ lam ası ve ailenin reisi olm ası nedeniyle d en ek erkek işçilerin e v le rin e g i­ dilmesi öngörülm üş, an cak çeşitli n ed en lerle 200 işçi a ile sin d e n 181 i üzerinde araştırm a derinleştirilebilm iştir. M evsim d eğ işik lik lerin e g ö re besin tüketim düzeyinin farklı olacağı göz ö n ü n d e tu tu la r a k aile ve k u ­ ru m besin tüketim araştırm ası yaz ve kış o lm ak ü z e re iki m ev sim d e y a ­ pılm ıştır.

Araştırmada aşağıdaki konular üzerinde bilgi toplanmıştır:

1. Kış ve yaz m evsim inde aileler ve k u ru m d a b esin tü k e tim d ü z e y i, 2. K u ru m d ak i beslenm e servisinin işleyişi

3. îk i m evsim de boy ve ağırlık ölçüleri ile k linik m u a y e n e le r. 4. Sağlık fişlerinde b ir yıl içinde h astalık n e d e n i ile d o k to ra baş vurm a sayıları ve tedavi şekilleri ile devam sızlık d u ru m u ,

5. H e r iş dalındaki fiziksel faaliy etlerin s a p ta n m a sı ve işyeri ö zel­ likleri.

Ailelerde ve k u ru m d ak i besin tü k etim d ü z e y in in s a p ta n m a s ın d a h e r iki mevsimde beş gün süre ile so ru ştu rm a gözlem ve ta r tı y ö n te m i u y g u ­ lanm ıştır5. K linik m uay eneler h alk sağlığı d o k to rla rı y a rd ım ı ile y a p ıl­ mıştır.

H e r iş dalındaki faaliyetler, gözlenerek ve işi y a p a n ile g ö rü şü le re k incelenm iş, yapılış süreleri saptanm ıştır. D en eklere a it b ir senelik sağlık fişleri ilgili sağlık örgütlerinden tem in edilerek incelenm iş, b ir sene iç e ri­ sinde fabrika do k to ru n a başv u rm a sayıları, u y g u la n a n te d a v i şekilleri ve gönderildikleri tedavi k u ru m la rm d ak i ted a v ile ri sa p ta n m ış tır.

A yrıca sene içinde çeşitli n edenlerle m e y d a n a gelen d e v a m sız lık la r devam föyünden incelenm iştir. T o p la n a n bilgiler bilgi s a y a rla rla d e ğ e r­ lendirilm iştir6.

B u lg u la r

İşçinin günlük besin tüketim düzeyi: T a b lo 1 de evde ve f a b rik a d a o r ta la m a günd e tüketilen iki m evsim deki enerji ve besin öğeleri m ik ta rla rı g ö rü

l-O P3 < 3 fi 3 İH S Q :P H • •H_Jh V >W) O ı/ı ÖJ PQ o > Vh V c w fi rt 13_•M (X O 2 *3 :S O .2 |S u .2 m S CN PQ fi — W) ö e > d Cj ac £ e d öp U S )b0 rj «J fi >< bO Sb .S ‘S o > /T >* Ph cd CD O CO CM CD CO m CM O Oî O'i CM CD _ m O CO CO O to CM CM CM CD CM CO CM m m m o CD CD CM o o O O '"“l “ CO CM o CO CM CD o CTî o r^* O» _”*! — ' O CM “ co ■f CO CO CD Oî 05 O o CM co lO CM co CD CD CM Os co O CM CO cö CO CO c*. r-» co _ - r m CO CO t-* O M C5 CM m r>* O CO CO CO w> m C “. co 05 co CM •rh CO CD to <>4 m Th 0> m CO co r -co co r r cn r -o t"-CO o Oî co CM r » r ^ 05 r-» CO CM m co CM CD CD cd O CD CO co CO Oî CO O CO m — CM CM CM co CO o co co -t* ı-^ r-» m CD co co m — CM •— ~ fi r£ * _~ I S . «J C "O u fi ^ :3 — _{:3 -C -* Ü .h -*}- r W) • ■ "■ ;fi »fco lo ’e_{H :o E} _ cd o (d "O ^ _> t i >• £i (d Uh a o H N « ._ — CO 5 .3 s ^ s . (4 • w s/> «~>_{S-. J} -0 * -0 . r ^3 -fi :3 H„ I =3 ^ T_{. u} ^ >50 : f i T3 fi a M) w a £ İ" fcd ~ & H S e O g S rt 2 .3 ö s 1 1 '55 o > -ü İ ;3 S r« .X Jtf ^ :3 _C V it a m in in d e ha z ır la m a ve p iş ir m e esn as ın da % 50 ka yı p o ld u ğ u d üş ü n ü le re k bu du ru m h a sa p la m a d a gö z ö n ü n e a lı n m ış tı r7 .

1 8 4 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İL E R İN İN B E S L E N M E D U R U M U

m ektedir. Evde sab ah kahvaltısı ve akşam yem ekleriyle s a ğ la n a n e n e rji besin öğeleri işçinin g ü nlük tü k etim in in yarısın ı m e y d a n a g e tirm e k te olup diğer y arısının fab rik ad a n verilen yem ekle k a rşıla n d ığ ı d ü ş ü n ü l­ m üştür.

Elde edilen b u lg u lar incelen diğin d e k alo ri ve besin ö ğ e le rin in t ü ­ ketim inde gerek ev gerekse fab rik a d a a z d a olsa kış m ev sim in d e a rtış la r olduğu görülm üştür. A raştırm a so n u çların a göre işçi o r ta la m a g ü n d e 2942 kalori tüketm ektedir. Besin öğelerinden p ro te in tü k e tim i y e te rli, kalsiyum , A vitam ini ve rib o flav in i ise yetersiz d ü z e y d e a lm a k ta d ır.

Enerji ve besin öğelerinin sağlandığı yiyecek tü r ve m ik ta r la r ın ın tü ketim d u ru m u T a b lo I I de gösterilm iştir.

T A B L O I I İ ş ç in in G ü n lü k O r t a l a m a Y iy e c e k T ü k e t i m D u r u m u Besinler Yaz G ü n lü k M ik ta r gm . Kış O rt. E n e rjiy e katkısı % T a h ı lla r : Ekmek 477 552 509 4 2 .7 U n, m akarna, pirinç 131 118 125 1 4 .8 K u ru Bakliyat 20 41 31 3 .7 Et, Y um urta 119 158 139 1 0 .9 S ü t v e t ü r e v l e r i : Süt, yoğurt 48 83 66 1 .3 Beyaz peynir 16 18 17 0 . 8 Y a ğ la r : M argarin 32 41 37 1 5 .9 Bitkisel sıvı yağ 23 21 22 S e b z e le r: Patates 42 47 45 D om ates 98 9 54

Yeşil, sarı seb. 3 51 27 2 . 8

D iğerleri 211 50 131 M e y v e le r: T urunçgil 0 55 28 K av u n , karpuz 97 0 44 1 .8 D iğerleri 92 29 61 Şeker ve tatlılar 31 50 41 5 .3

İşçi ailelerin besin tüketim düzeyi: İşçi ailelerinde tüketici ünite başına düşen g ü n lü k o r ta la m a yiyecek m ik ta rla rı T a b lo I I I de gösterilm iştir. T ablodaki yiyecek g ru p la rı in ce len d iğ in d e yaz ve kış ençok tah ılların tüketildiği özellikle ek m eğin g ü n d e tü k etici ü n ite başına 550-600 gm arasında kul­ la n ıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir. G enellikle yiyecek tüketim m iktarları sebze ve m e y v a la r h a riç kış a y la rın d a y a z a göre a rtm a k ta olup bu artış yiyecek g ru p la r ın a g ö re değişm ek ted ir. Ö rn e ğ in k u ru bakliyat tüketim i kışın, y a z ın 9 k a tın a ç ık m a k ta d ır. T A B L O I I I i ş ç i A i l e l e r i n d e T ü k e t i c i Ü n ite B a ş ın a D ü ş e n O r t a l a m a G ü n lü k Y iyecek M i k t a r ı ( T ü k e tic i Ü n i t e / n e t g r a m / g ü n d e ) B esinler Y az gm G ünlük M ik tar Kış gm O rt. gm Enerjiye katkısı % T a h ı l l a r : E km ek 550 600 575 46.1 U n , b u lg u r, m a k p ir 123 142 133 15.3 K u ru B akliyat 5 44 25 2 .5 E t-Y u m u rta 55 85 70 5 .5 S ü t v e t ü r e v l e r i : S ü t, y o ğ u rt 45 61 53 3 .6 Beyaz p e y n ir 29 32 31 Y a ğ l a r : M a rg a rin 33 29 31 Bitkisel sıvı yağ 22 11 17 12.0 S e b z e le r : P atetes 49 48 49 D om ates 127 1 64 Y. S a n sebze 3 66 35 2 .8 D iğerleri 250 73 162 M e y v a l a r : T u ru n ç g ille r - 46 23 K a v u n , k arp u z 194 - 97 3 .4 D iğerleri 151 46 99 Ş eker ve ta tlıla r 41 62 52 6 .3

Bu yiyeceklerin sağladığı enerji ve besin öğeleri m iktarları T ab lo IV d e verilm iştir. Y iyecek tü k etim in e bağlı o larak besin tüketim düzeyide

I

1 8 6 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İL E R İN İN B E S L E N M E D U R U M U

m evsim ler ve aileler a ra sın d a ay rıcalık lar g ö sterm ek ted ir. İki m ev sim d e o rta la m a ailelerin % 29.9 u n d a kalori, % 30,9 u n d a A v ita m in i, % 66,7 sinde riboflav in , % 49.2 sinde kalsiyum yetersiz o r a n la rd a tü k e tilm e k ­ tedir. A ilelerin % 21.5 in d e h ay v an sal p ro te in in g ü n lü k tü k e tim i tü k e ­ tici ü n ite başına 10 gm d a n d a h a azdır. D iğ er besin ö ğ e le rin i y etersiz düzeyde tü k eten aile o ran ı ise azdır.

T A B L O IV

İş ç i A ile le rin d e İk i M e v s im d e T ü k e tic i Ü n ite B a şın a D ü ş e n O r t a la m a G ü n lü k K a lo r i ve B esin Ö ğ e le r i (T .U /n e t g m /g ü n d e )

Protein

H av. Bitk. Yağ C a Fe A vit. B1 vit. B2 vit. N ia. C v it

K alori gm gm gm m g mg I. U m g m g m g m g

yaz 2940 17.2 6 4 .5 7 2 .9 383 17.5 4445 2 . 16 1.11 1 9 .9 73

Kış 3153 2 3 .6 3 4 .7 70.1 480 2 0 .5 6841 2 .3 5 1.21 2 0 .4 48

O rta. 3047 2 0 .4 6 9 .6 71.5 432 19.0 5643 2 .2 6 1 .1 6 2 0 .2 61

Kurumda yemek artıkları: F a b rik a d a verilen y em ek lerd ek i a rtık d u r u m u ve b u n u n m aliyeti T a b lo V de gösterilm iştir. G ü n lü k ekm ek a tım ı 24 kg. et atım ı 17.5 kg dır. E n çok artık etli sebze y e m ek lerin d e en az ise b ö re k ­ lerde olm aktadır. A rtık n ed en lerin in b a şın d a y e m ek lerin u s u lü n e g ö re pişirilmeyişi, etlerin yağlı oluşu, ekm eğin g e re ğ in d en çok v erilişi g e l­ m ektedir. F ab rik ad a verilen yem eğin to p lam m aliy eti 3000 T L sid ir. Bu d u ru m d a yem ek için h a rc a n a n p a ra n ın % 16 k a d a rı a rtık y o lu ile is ra f edilm ektedir.

Bu d u ru m d a yem ek için h a rc a n a n p a ra n ın % 16 k a d a rı a rtık y o lu ile israf edilm ektedir.

Enerji harcaması: T ab lo V I erkek ve k a d ın işçilerin enerji h a r c a m a la r ın a göre dağlım ım gösterm ektedir. T a b lo in celen d iğ in d e erk e k lerin % 4 5 .8 inin 3000-3500 kalori, k a d ın la rın % 81.7 sinin 2000-2500 k a lo rilik enerji harcam asını gerektiren faaliyetlerde b u lu n d u k la rı g ö rü lm e k te d ir. işyeri özellikleri: İş verim ine etki eden önem li e tm e n le rd e n b irid e iş y e ri özellikleridir. Bu nedenle fab rik an ın b ö lü m lerin d ek i ısı, h a v a la n d ır m a , ay d ın lan m a ve nem incelenm iştir. Bu e tm e n le rd en özellikle h a v a la n d ır m a konusuna gereken önem in verilm ediği, y azın ta b i h a v a la n d ır m a u y g u la ­ nabildiği h alde kışın b u n u n m ü m k ü n olm adığı g ö zlenm iştir. Isı ve a y ­ d ın la n m a d a bazı bölüm lerde olm ası g ereken d en farklı b u lu n m u ş tu r. işe devam durumu: İşçilerin devam sızlık n e d e n le rin i h a sta lık ve h a s ta lık dışı olarak iki g ru p ta to p la m a k m ü m k ü n d ü r. Y a p ıla n a r a ş tır m a d a h

as-T A B L O V F a b r i k a d a Y e m e k A r t ı k l a r ı n ı n D u r u m u ve B u n u n M a liy e ti Besin G ru p la rı G ü n lü k A rtık M ik tarı ve Y az M aliyeti Kış A tılan yemekler m ik ta r kg-m aliyet T L m ik tar kg-m aliyet T L. yemek türü oranı o/_/o E km ek 2 1 .0 3 2 .8 2 7 .5 4 3 .0 Ç orbalar 17.8 M a k a rın p irin ç b u lg u r, u n v.b. 4 . 1 17.2 4 .4 17.4 E t yemekleri 7 .7

K u r u b a k liy a t 3 .6 14.7 3'. 9 19.4 Etli sebze 21.5

E tle r 15.6 2 4 9 .0 19.7 335.2 Etli k. bak. 20.8

S ü t, y o ğ u rt 2 .9 7 .3 2 .4 6 .6 Z. Y. kur. bak. 22.5

B. p ey n ir az 0 .5 az 0 .8 Pilav, mak. 7.5

Y u m u rta 0 .1 1.6 1.8 19.7 Börekler 3 .0

S ebzeler 3 2 .2 4 8 .1 2 2 .5 4 3 .5 T atlıla r 10.6

M ey v eler 4 .0 6 .0 3 .3 5 .3 A yran, cacık 5 .6

Şeker 2 .9 10.8 2 .6 9 .7 S alatalar 12.6 Y ağ 3.1 2 7 .0 3 .7 33.3 H oşaflar 23.7 Meyveler -T o p la m 4 1 5 .0 533.9 Y iyeceğe h a rc a n a n p a r a n ın % si 13.8 17.8 T A B L O 'VI E n e r j i H a r c a m a G r u p l a r ı n a G ö re E r k e k ve K a d ın l a r ın D a ğ ılım ı

G ü n lü k E n erji Erkek K adın

h a rc a m a sı (kal.) Sayı _% Sayı %

20000-2499 - - 40 81.7 2500-2999 13 6 .5 6 12.2 3000-3499 92 4 5 .8 3 6.1 3500-3999 54 2 6 .9 - -4000-4499 28 13.9 - -5000 ve + 4 1.9 - -T o p la m 201 100.0 49 100.0

talik n ed en iyle devam sızlığın o rta la m a olarak erkekler de 4.9 kadınlarda 10.1 g ü n , diğ er n ed en lerle devam sızlığın ise erkeklerde 10.8 k adınlarda ise 13.5 g ü n ü b u lu n d u ğ u saptan m ıştır.

1 8 8 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İL E R İN İN B E S L E N M E D U R U M U

H a stalık ta n dolayı devam sızlık erkeklerde o rta la m a 4.9 g ü n le b ir senede çalışan 300 iş g ü n ü n ü n % 1.4 ü n ü , k a d ın la rd a 10.1 g ü n le to p la m iş g ü n ü n ü n % 2.7 sini k a p sam a k ta d ır. D iğer n ed e n le rle d e v a m sızlık ölüm , doğum , evlenm e, afet veya keyfi işe gelm em e v .b . g ibi d u r u m la r d a o rta y a çıkm ak tadır. Bu neden lerle devam sızlık e rk ek lerd e 10.9 g ü n ü , k a d ın la rd a 13.5 g ü n ü b u lm a k ta d ır. Böylece to p la m işe d e v a m sızlık e r ­ keklerde 15.8 gün k a d ın la rd a ise 23.7 g ün o lm ak ta, k a d ın la rd a k i d e v a m ­ sızlığın erkeklere göre d a h a fazla o lduğu g ö rü lm e k te d ir.

îş gü nü k a y ıp la rın d a n b iri de, d o k to ra baş v u ra n işçilerin te d a v ile r i­ nin fab rik ad a yap ılam ay ıp h asta h a n ey e sevk edilm esi e sn asın d a o lm a k ­ tadır. K u ru m d a b u nedenle o rta la m a erkekler için 5, k a d ın la r iç in ise 6 iş g ü n ü kay bolm aktadır.

İşçilerin sağlık durumları: G enel o larak d en ek lerd e sene içerisin d e o r ta la m a doktora başvu rm a sayısı 11 olarak h esap lan m ıştır. Bu 11 v iz itin y arısı fabrikada ayakta, diğer yarısı ise h a sta h a n e d e ted av i ed ilm iştir. İşç ile rin sağlık fişlerinin incelenm esi so n u cu n d a en b elirgin şik ay etin s in d irim sistem inden geldiği sap tanm ıştır. Sık ra s tla n a n ve ikinci sırayı a la n d iğ e r bir hastalığın ise üst solunum yolu enfeksiyonları o ld u ğ u ü ç ü n c ü s ıra d a iş kazalarının yer aldığı b u lu n m u ştu r (T a b lo V I I ) .

T A B L O V I I H a s t a n e d e k i S a ğ lık F iş le r in e G ö r e B ir S e n e lik H a s t a l ı k l a r ı n D a ğ ı l ı m ı H astalık Şikayetleri Erkek Sayısı % K a d ın Sayısı _% T o p la m Sayısı %

Sağlık Fişi B ulunam ıyanlar 49 2 4 -4 11 2 2 .4 60 2 4 .0

ö n e m li H astalığı olm ıyan 46 2 2 .8 14 2 8 .6 60 2 4 .0

A nem i 1 0 .5 6 12.2 7 2 . 8

M ide şikayetleri 32 15.9 4 8 .2 36 1 4 .4

Ü lser 5 2 .5 - 0 .0 5 2 . 0

G astroenterit 5 2 .5 1 2 .0 6 2 . 4

Ü st Teneffüs Y olu Şik. 22 10.9 5 10.2 27 1 0 .8

A nxiete ve diğer sinir sist.

buzuklukları 8 3 .9 5 10.2 13 5 .2 Göz şikayetleri 12 5 .9 2 4 .0 14 5 . 6 îk te r 3 1.4 - 0 .0 3 1 .2 M itra l Stenozu 1 0 .5 - 0 .0 1 0 . 4 İş K azası 17 8 .5 1 2 .0 18 2 . 0 T o p lam 201 100.0 49 100.0 250 1 0 0 .0

D e n e k le rin k lin ik m u ay e n e le rin d e genellikle beslenme yetersizliği­ n in d ire k t b e lirtile rin e rastla n m am ıştır.

A ğırlık ve boy ölçüleri: İşçilerin boy ve ağırlıkları gerekli teknikler kulla­ n ıla ra k ö lç ü lm ü ş tü r. Ö lç ü le r, H a y a t Sigorta Şirketi stan dratlarm a7 g ö re d e ğ e rle n d irild iğ in d e erkeklerin o rta lam a % 31 inin şişman, % 2 si­ n in ise z a y ıf o ld u ğ u g ö rü lm ü ştü r. K a d ın la rd a şişman olanlar % 31 ola­ r a k b u lu n m u ş , z a y ıf o la n la ra rastlan m am ıştır. M evsim lerin kilo değişi­ m in e etkisi ise ö n em li b u lu n m a m ıştır.

T a r t ı ş m a

A ra ş tırm a b u lg u la rı, in celen en işçiler ve ailelerinde yetersiz ve dengesiz b e sle n m e s o ru n u n u n b u lu n d u ğ u n u ve bu sorunların iş kazaları hasta­ lık la r ve işe d e v a m la ilgili o ld u ğ u n u gösterm ektedir.

İşç ile rin % 72.3 ü y a p tık la rı işe göre yetersiz düzeyde kalori tüket­ m e k te d irle r8. B u n u n y a n ın d a yetersiz kalori tüketim i ile vücut ağırlık ö lçü sü a ra s ın d a b ir ilişki y o k tu r. B unun nedenini şöyle açıklayabiliriz. F a b r ik a d a ç alışan işçinin belirli b ir ü retim düzeyine erişme zorunluğu o lm a d ığ ı için y a p m a sı gerek en fiziksel hareketleri azaltm akta ve böylece e n e rji y etersizliği n e d e n i ile ağırlık kaybı olm am aktadır9. Bunun ya­ n ın d a y etersiz e n e rji tü k etim i ile iş k azaları arasındaki ilişki istatistiki o la ra k ö n e m li b u lu n m u ş tu r.

İşç ile rin % 43.5 i A v itam in in i, % 60.7 si kalsiyumu ve % 46.8 i rib o fla v in i yetersiz d ü z e y d e tü k etm ek ted irler9. Bu d urum diyet kalitesi­ n in d ü şü k o ld u ğ u n u g ö sterm ek ted ir. Bu besin öğelerinin yetersiz tüke­ tim i ile h a s ta lık ta n do lay ı işe devam sızlık arasındaki ilişki istatistiki ola­ r a k ö n e m li b u lu n m u ş tu r. İşçilerdeki hastalık şikayetlerinin başında sin­ d irim sistem i b o z u k lu k la rı gelm ektedir. Sindirim sistemi hastalıklarının y etersiz ve dengesiz beslenm e ile yakın ilişkisi olduğu bilinm ektedir10.

İşçi a ile le rin in besin tü k etim düzeyi bu konuda ülkemizin değişik y ö re le rin d e y a p ıla n a ra ş tırm a b u lg u la rın a benzem ektedir11-12, Fabri­ k a d a v e rilen y em ek işçilerin evlerinde yetersiz düzeyde olan hayvansal p ro te in tü k e tim in i y ü k seltm ek ted ir. B unun y an ın d a fabrikada verilen y e m e k le rd e sü t ve tü re v le ri ile yeşil ve sarı sebzelerin az kullanılması z a te n evde yetersiz tü k e tile n kalsiyum , A vitam ini ve riboflavinin tü ­ k e tim d ü z e y in e fazla etki etm em ektedir.

İşç ile rin u z a k y e rle rd e n fabrik ay a gelm eleri nedeni ile iyi bir sabah k a h v a ltısı y a p m a d a n işe b aşlad ık ları gözlenm iştir. H albuki bireyin çalış m a v e rim in d e s a b a h k a h v altısın ın önem i b ü y ü k tü r13.

İşç ile rin yetersiz ve dengesiz beslenm esinin çeşitli nedenlere bağlı o ld u ğ u g ö z le n m iştir:

1 9 0 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İL E R İN İN B E S L E N M E D U R U M U

1. İşçi ailelerinin geliri, fert sayısı, eğitim d u ru m u ve o tu rd u k la rı sem tlerin özellikleri: Ailede kişi b aşın a düşen yıllık gelir o r ta la m a 2 0 0 0 ­ 3000 T L . d ır. Ailelerin % 75.6 sı 1971 senesi m illi gelir d ü z e y in in 14 a ltın d a k a lm a k ta d ırla r. O rta la m a ailedeki fert b a şın a d ü şe n g e lir a z a l­ m a k ta d ır. Ailedeki beslenm e işlerini y ü rü tm e g örevini ü z e rin e a la n ev k a d ın la rın ın % 43.9 u ok u m a y azm a b ilm em ek ted ir. E v k a d ın la r ın ın beslenm e ko n usunda tem el b ilg ilerden yoksun o lm a la rı, y iy ecek se ç im in ­ de ve pişirilm esinde yanlış u y g u la m a la r y a p m a la rın a n e d e n o lm a k ta d ır. A yrıca endüstrileşm e so n u c u n d a aileler kırsal a la n la r d a k i y a ş a n tı­ larını bırakıp kentsel yerleşm elerdeki geceko n du se m tle rin e g elip y e r ­ leşmişlerdir. Bu aileler fiziki, sosyal ve psikolojik n e d e n le rle s a b it g e lir düzeylerinin üstünde h a rc a m a d a b u lu n m a k ta ellerin d e k a la n m ik ta r la u cuza beslenm e y ap abilm ekted irler.

2. B ütün işçilere tek tip beslenm e u y g u la n m a s ı: F a b r ik a d a 1500 k a ­ lorilik b ir öğle yem eği çık arılm ak ta ve b ü tü n işçilere ay n ı m ik ta r d a v e ril­ m ektedir. Ö ğle yem eğinin düzenlen işin d e sadece f ia t ve k a lo ri h e s a p la n ­ m akta, diğer besin öğelerinin yeterli verilm esi d ü ş ü n ü lm e m e k te d ir. Böy- lece b ir kısım fazla enerji h a rc a y a n işçinin k alori ve besin ö ğeleri ih tiy a c ı yetersiz kalm ak ta ve diyet belirli besin ö ğ elerin den dengesiz d u r u m a d ü ş ­ m ektedir.

3. Ö ğ ü n sayısı: G ün lü k yiyecek istih k ak ın ın 3 ö ğ ü n h a lin d e a lın ­ ması genellikle benim senm iş olup öğle yem eği fa b rik a d a v e rilm e k te d ir. Ö ğün a ra la rın d a ek beslenm e u y g u la n m a m a k ta , zehirli işle rd e ç a lış a n ­ ların dışında, ağır işte çalışanlara d a h i ek k alo ri sa ğ la y a ca k y iy ec e k le r verilm em ektedir.

4. Beslenme işleri ile u ğ raşa n ların y eterli b ilgilere sa h ip o lm a y ış la rı: Y iyeceklerin satın alınm ası, m e n ü n ü n p lan la n m a sı, m ik ta r la r ın s a p ta n ­ m asında etkili olan işçi ta b ld o t h ey etin in ve y em eğ in h a z ırla n m a s ı ve pişirilm esinden sorum lu olan ta b ld o t hizm et p e rso n e lin in y e te rli ve dengeli beslenm e ile k u ru m beslenm e servisinin işletilm esi k o n u s u n d a gerekli bilgi düzeyine sahip olm ayışları ile m u tfak ve y e m e k servisi k o ­ şullarındaki bazı yetersizlikler, yem eklerin k a lite ve m ik ta r la r ın a e tk i etm ekte, bu d u ru m yem eklerin yenm eyip a tılm a sın a ve dolay ısıyle ek o ­ nom ik k aybın ve beslenm e yetersizliğinin a rtm a s ın a yol a ç m a k ta d ır. Yem ek a rtık la rı için m ali kayıp beslenm eye h a rc a n a n p a ra n ın % 16 sını b u lm a k ta d ır.

5. Evdeki beslenm enin etkisi: F a b rik a d a y a p ıla n b e sle n m e işçin in evinde eksik m ik ta rla rd a aldığı besin ö ğ elerin i ta m a m la m a y a y e tm e ­ m ek ted ir.

Ö z e t

M a k in a K im y a E n d ü strisi K u ru m u , M a m a k Gaz M aske Fabrikasındaki 201 erkek , 49 k a d ın d a n o lu şa n to p la m 250 işçinin, kurum daki beslenme d u r u m la rı, y a p tık la rı işe g öre en erji h arc a m a la rı, bir senelik sağlık ve dev am sızlık d u r u m la r ı ve n e d e n le ri, beslenm e d u ru m u ile sağlık ve de­ vam sızlık a ra s ın d a k i ilişkileri, k u ru m beslenm e servisinin işleyişi ve bes­ len m e d u r u m u n u etk iley en fak tö rle r ve 181 erkek işçinin evlerindeki bes­ le n m e d u r u m u ve beslen m e ile ilgili faktörler araştırılm ıştır.

A ra ş tırm a so n u c u n d a , o rta la m a işçi ailelerinin % 30 u nd a kalori tü ­ k e tim in in yetersiz o ld u ğ u ve m evsim lere göre besin tüketim modelinin d eğ iştiği b u lu n m u ş tu r. Besin ö ğ elerind en riboflavin, A vitam ini ve kal­ siyum d a y etersiz tü k e tilm e k te d ir. A lm an p roteinin kalitesi düşüktür, işç ile rin ev le rin d e k i b eslen m e düzeyi, gelir, aile kalabalıklığı, ev kadın­ la rın ın b eslen m e b ilg ile rin d e n yoksun olm aları ve oturdukları semtlerin ö z e llik le rin d e n e tk ile n m e k te d ir. A ilelerin çoğunluğunun geliri kişi başı­ n a 2000-3000 T L . a ra s ın d a d ır, o rta la m a ailede 5.5 kişi bulunm aktadır. İşç ile rin % 72.3 ü g ö rev lerin dirild ik leri işin gerektirdiğinden daha az k a lo ri a lm a k ta , % 43.5i A v ita m in in i, % 60.7 si kalsiyum u% 46.8i de rib o fla v in i yetersiz d ü z e y d e tü k etm ek ted irler. İşçilerin fabrikadaki bes­ le n m e d ü z e y in i etk iley en fak tö rle r a rasın d a enerji harcam asına göre be sle n m e u y g u la n m a m a s ı, y aln ız b ir öğü n beslenme yapılması konuyla u ğ ra ş a n la rın y e te rli bilgiye sah ip o lm am aları ve kurum beslenme ser­ v isinin işleyişinde çeşitli ak sak lık lar y er alm aktadır.

İşç ile rin b o y ve ağ ırlık ölçü leri h a y a t sigorta standardı ile karşılaş­ tırıld ığ ın d a % 31 in in şişm an o ld u ğ u görülm üştür. Besin öğelerinin ye­ tersiz tü k e tim in i g ö steren klinik b elirtilerden sadece % 2.8 oranında g u v a tr ve % 78.4 o r a n ın d a diş bo zu k lu k ların a rastlanm ıştır. Bir yıl için­ d e d ev am sızlık erk e k lerd e o rta la m a 16, k a d ın lard a 23 iş günüdür. Has­ ta n e y e sevk ed ilen işçilerd en erkeklerde sindirim sistemi bozuklukları, üst ten effü s y o lu enfeksiyonları ve iş k azaları, kad ınlarda anemi, üst te­ neffüs y o lu şik ay etleri ve sinir sistemi bozuklukları başta gelen hastalık­ la rd ır. İşç ile rin yetersiz ve dengesiz beslenm esi devamsızlık ve iş kazaları ile ilişkili b u lu n m u ş tu r.

İşç ile rin b e slen m e d u ru m la rın ın düzeltilm esi için:

1. İşçi ve ailesin in beslenm esi b ir b ü tü n olarak değerlendirilmeli ve gerekli te d b irle r a lın m a lıd ır. Beslenm e eğitim i, tüketim kooperatifleri ve işçi ü c re tle rin in yiyecek H a tla rın a oranlı olarak saptanm ası tedbirler­ d e n b a z ıla rıd ır.

1 9 2 M A M A K G A Z M A S K E F A B R İK A S I İŞ Ç İ L E R İN İ N B E S L E N M E D U R U M U

2. F a b rik a d a k i işçilerin enerji h a rc a m a la rı b ilim sel y o lla r d a n s a p ­ ta n a ra k h a rc a n a n enerjiye göre verilecek yiyecek istih k a k ı te s b it e d ilm e li g erektiğinde ek beslenm e u y g u lan m alıd ır.

3. F a b rik a m u tfağ ın d a k u lla n ıla c ak y iy ecek lerin s a tın a lın m a s ın a ve m utfak işletm esine yön verecek s ta n d a r tla r s a p ta n m a lıd ır .

4. E ndüstriyel k u ru lu şlard a beslenm e işlerin i y ü r ü te c e k b e s le n m e konusun da yetiştirilm iş diyetisyen g ö rev le n d irilm elid ir.

K A Y N A K L A R

1. Ross, M . A .: T h e Grovving D em a n d for T e c h n ic a l A ssistance in F e e d in g th e W o r- ker, J o u rn a l o f the A m erican D ietetic Ass. 50 285, 1967.

2. VVillam A. R . : In d u strial C aterings D ilem m e, M o d e rn M e a ls O ld F a s h io n e d Prices (Ab), J o u rn a l o f the A m erican D ietetic ass. 4 2 : 246, 1962.

3. F. A. O R e p o rt o f th e J o u n t S ym posium on In d u s tria l F e e d in g a n d C e n te e n M anagem ent in E urope. N u tritio n M eetings R e p o rt Series N o 36, R o m e , 1965. 4. Berg, A .: M a ln u tritio n a n d N atio n al D evelopm ent. F o re in g A ffairs, A n A m e ric a n

Q u arterly Review, 127: 128, 1967.

5. M anual for N utritio n Survey, In te rd e p a rtm e n ta l C o m m itte e o n N u tr itio n for N ational Defense N atio n al In stitu tes o f H e a lth , B e th esd a, 1963.

6. Hayes, O . B., A braham , S., Caceres, C. A .: C o m p u ters in E p id e m io lo g ic D ie ta r y Studies, J o u rn a l of th e A m erican D ietetic Ass. 4 4 : 458, 1964.

7. Nevv VVeight S tandards for M e n a n d YVomen S tatistic al B ull. M e tr o p o lita n L ife Ins. Co. 40: 11, 1959.

8. Uzel, A .: Besin İh tiyaçları ve S ta n d a rd la rı X X I I M illî T ü rk T ıp K o n g re si R a p o r u . T ürkiye T ıp Akadem isi M ecm uası R a p o r I I I - I , 7 : 30, 1972.

9. Poplan, B. an d L idm an, R .: Econom ics as a n A id to N u tr itio n a l C h a n g e , T h e A m erican J o u rn a l of C linical N u tritio n , 25: 331, 1972.

10. Paykoç, Z .: Yetersiz ve Dengesiz. B eslenm enin S ab ep o ld u ğ u G a s tro e n tro lo jik H astalıklar, X X I I M illî T ü rk T ıp K ongresi R a p o ru . T ü rk iy e T ıp A k a d e m isi M ecm uası, R a p o r III-5 , 7: 32-38, 1972.

11. U zel, A. Y ücecan, S., E kinciler, T ,. Ö zb a y er, V ., E d irn e İlin d e B eslen m e A ra ş tır ­ ması. I I I Aile Besin T ü k etim D u ru m u , Beslenm e ve D iy e t D erg isi, 2 : 4, 1973. 12. Koksal, O .: T ü rk H alk ın ın Beslenm e D u ru m u S o ru n la rı v e N e d e n le ri X X I I

M illî T ü rk T ıp K ongresi R a p o ru . T ü rk iy e T ıp A k ad em isi M e c m u a sı, 7 : sayı III-2 , 176, 1972.

13. T u ttle, W . W ., D arım , K ., M yers, L. a n d M a rtin , C. Effects o f B rea k fasts o f Different Sizes an d C ontent on Physiologic R esponse o f M e n . J o u r n a l o f th e A m e ric a n

D ietetic Ass. 27: 190, 1951.

14. T ürkiye M illî G elir K ay n a k ve Y öntem leri, D evlet İsta tistik E n s titü s ü , A n k a ra , 1972.