View of Karasu Çayı (Van) Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonunun Bazı Biyolojik Özellikleri

GİRİŞ

Sazan Avrupa ve Asya’da doğal olarak yayılış gösteren tür-lerdendir ve dünyanın birçok bölgesine de aşılama yoluyla taşın-mıştır. Sazan Türkiye’nin farklı bölgelerinde doğal olarak yayılış gösterebildiği gibi, birçok iç suyumuza da aşılanmıştır [1].

Karasu çayı Doğu Anadolu Bölgesinde, Van gölü havzasın-da yer almaktadır. Çay, Türkiye-İran sınırına yakın bölgeden kaynak alır. Van il merkezinin kuzeybatısından, Çitören sazlı-ğı (38º34’51.54” K ve 43º13’21.42” D enlemleri) bölgesinden göle dökülür. Çay üzerinde sulama amaçlı olarak inşası 1991 yılında bitirilmiş olan Sarımehmet barajı bulunmaktadır. Çayda Siraz balığının yanı sıra İnci kefali (Alburnus tarichi), Çöpçü balığı (Nemacheilus angorae) ve 1980’li yıllarda aşılanan sazan (Cyprinus carpio) bulunmaktadır [2].

Türkiye sularında sazanın biyolojisi üzerine farklı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bazıları doğal populasyonlar üzerine [3,4,5], bazıları ise aşılanmış populasyonlar üzerinedir [6,7,8,9].

Sazan Van gölü havzasında doğal olarak yayılış göstermez, 1970’li yıllarda aşılanmıştır. Karasu çayına da aynı yıllarda aşı-lanmıştır. Karasu çay’ında Çetinkaya ve diğ. [7] tarafından 1995-1996 yıllarında bir araştırma yapılmış, ancak o yıllarda Sarımeh-met barajı henüz tam olarak faaliyete geçmemişti. Bu çalışma Karasu çayı sazan populasyonunun bazı biyolojik özelliklerini belirlemek amacıyla yapılmıştır.

MATERYAL VE YÖNTEM

Araştırmada incelenen toplam 297 adet Sazan örneği Mart 2007-Nisan 2008 tarihleri arasında Karasu (Mermit) çayından avlanmıştır. Örneklemede serpme ağ ve elektroşok cihazı kullanılmıştır. Avlanan balıkların toplam vücut (W) ve gonad ağırlıkları (Gw) 0.1 g, çatal boy (L) 0.1 cm hassasiyetle ölçülmüştür. Cinsiyet ve olgunluk durumu ba-lıkların karınları açılıp gonadları incelenerek belirlenmiştir [10]. Boy-ağırlık ilişkisi W=axLb_{, kondisyon K=(W/L³)x100 eşitlikleri}

yardımıy-la hesapyardımıy-lanmıştır [11]. BULGULAR

Karasu çayından örneklenen 297 adet sazan’ın çatal boyları popu-lasyon genelinde 10.4-44.3 cm, erkeklerde 10.7-38.4 cm ve dişilerde 4.1-44.3 cm arasında bulunmuştur. Toplam vücut ağırlıkları ise popu-lasyon genelinde 26.2-1977.6 g, erkeklerde 27.6-1155.1 g ve dişilerde 64.8-1977.6 g arasında değişmiştir

Örnekler 2 cm’lik boy gruplarına ayrılarak boy frekans dağılımla-rı incelenmiş ve populasyon genelinde (%18.2) ve erkeklerde (%8.4) 24.0-25.9 cm’lik, dişilerde ise 22.0-23.9 cm’lik grubun (%9.1) en yo-ğun olarak avlandığı belirlenmiştir (Tablo 1).

100 g’lık ağırlık gruplarına ayrılarak incelenen populasyonda, tüm örneklerde (%25.9), erkeklerde (%13.1) ve dişilerde (%11.5) 200-299.9 g’lık grup baskındır (Tablo 2).

Kondisyon faktörü genelde 2.122±0.009 (1.684-2.657), erkekler-de 2.105±0.014 (1.758-2.657), dişilererkekler-de 2.137±0.013 (1.794-2.640),

Karasu Çayı (Van) Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonunun Bazı Biyolojik Özellikleri

Fazıl ŞEN, Mahmut ELP

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü 65080 Zeve Kampüsü, Van, Türkiye

Özet

Bu araştırma Mart 2007-Nisan 2008 tarihleri arasında Van gölüne dökülen Karasu (Mermit) çayında yürütülmüştür. Örneklemelerde serpme ağ ve elektroşok ile 297 birey avlanmıştır. Avlanan bireylerin boy, ağırlık, cinsiyet, gonad ağırlıkları belirlenmiştir. Örnekler 10.4-44.3 cm, 26.2-1977.6 g arasındaki bireylerden oluşmuş, en fazla birey 24.0-25.9 cm’lik ve 200-300 g’lık gruplarda bulunmaktadır. Kondisyon faktörü 2.122±0.09, boy-ağırlık ilişkisi W=0.0247xL2.952 _{, erkek:dişi oranı 1:1.29 olarak hesaplanmıştır. Cinsel olgunluk erkeklerde 18 cm, dişilerde 31 cm olarak belirlenmiştir.}

Anahtar Kelimeler: Karasu çayı, sazan, büyüme, üreme

Some Biological Properties of Carp (Cyprinus carpio L., 1758) Living in Karasu Stream, Van-Turkey

This study was carried out to determine some biological parameters of carp populations introduced to the Karasu (Mermit) Stream in Lake Van Basin and conducted between March 2007 and April 2008. Sampling was made by hand nets and electroshock and 297 specimens were caught. The length, weight, sex and gonad weights of the samples were determined. The fork lengths were measured between 10.4-44.3 cm; and weights were found between 26.2-1977.6 g. Dominant length and weight group were 24.0-25.9 cm-group and 200-300 g-group, respectively. Condition factor was calculated as 2.122±0.09, length-weight relationship was estimated as W=0.0247xL2.952 _{. Male:female ratio was determined as 1:1.29. Sexual maturity was found as 18 cm in males and 31 cm} in females. It was observed that amateur fishing could be a big threat for the future of the Karasu Stream population because of undersized catch.

Keywords: Karasu stream, carp, growth, reproduction

Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 2 (1): 31-34, 2009 ISSN:1308-3961, www.nobel.gen.tr

Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : 17 Temmuz 2008

Tablo 1. Karasu çayı sazan populasyonunda boy frekansları

Tablo 2. Karasu çayı sazan populasyonunda ağırlık frekansı

F. Şen ve M. Elp / Bibad, 2 (1): 31-34, 2009

jüvenil bireylerde 2.156±0.059 (1.918-2.539) olarak

he-saplanmıştır. Örnekleme zamanına göre ortalama en düşük

Nisan 2007’de (1.872±0.113), en yüksek Nisan 2008’de

(2.224±0.069) hesaplanmıştır (Tablo 3).

Örneklerin boy-ağırlık ilişkisi populasyon geneli için

W=0.0247

_L

_(r

_{= 0.987), erkekler için W=0.0301}

_L

(r

_{=0.986), W= 0.0221}

_L

_(r

_{=0.986) olarak hesaplanmıştır.}

Karasu çayından avlanan 297 adet sazanın 123 adedi

(%41.4) erkek, 159 adedi (%53.5)dişi, 10 adedi jüvenil (%3.4)

bireylerden oluşmakta, 5 adet (%1.7) bireyin ise iç organlarının

bozulması nedeniyle cinsiyetleri belirlenememiştir (Tablo 4).

Cinsiyeti erkek ve dişi olarak belirlenen 282 bireyin arasında

yapılan değerlendirmede erkek:dişi oranı 1:1.29 (0.77:1)

ola-rak hesaplanmış, erkek ve dişi bireyler arasındaki fark önemli

bulunmuştur (p<0.05).

Cinsiyeti erkek ve dişi olarak belirlenen 272 bireyin 165

adedi olgun 117 adedi olgun olmayan bireylerden oluşmuş,

olgun olan bireylerin 118 adedi erkek 47 adedi ise dişi

birey-lerden oluşmuştur. Karasu çayı sazan populasyonunda olgun

en küçük erkek birey 14.4 cm ve 63.5 g, en küçük dişi birey

ise 26.2 cm ve 432.7 g olarak belirlenmiştir. Örnekler arasında

olgunlaşmamış en büyük erkek birey 23.8 cm ve 304.1 g, en

büyük dişi ise 38.0 cm ve 1094.0 g’dır. Cinsel olgunluk boy ve

ağırlık gruplarına göre incelendiğinde %50 olgunlaşmanın

gö-rüldüğü en küçük boy ve ağırlık grubu erkek bireylerde 18 cm

(%100) ve 100 g (%66.7), dişi bireylerde ise 31 cm (%66.7) ve

550 g (%60) olarak belirlenmiştir (Tablo 5 ve 6).

Örneklerin GSİ değerleri hesaplanmış, ancak yeterli

sayı-da ve düzenli olarak her mevsimde yeterince olgun dişi elde

edilemediği için değerlendirmeye alınmamıştır.

TARTIŞMA VE SONUÇ

Karasu çayı sazan populasyonunun bazı biyolojik

özellik-lerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu araştırmada

örnek-lenen en uzun birey 44.3 cm, en ağır birey ise 1977.6 g’dır.

1995-1996 yıllarında Karasu çayında [7] yapılan araştırmada

maksimum çatal boy 61 cm ve ağırlık 4468 g olarak

belir-lenmiştir. Aynı havzada yer alan Nazik gölünden 75.8 cm ve

11698 g [8] ve Koçköprü baraj gölünde 61.7 cm ve 7697.3

g [9] olarak bildirilmiştir. Bu araştırmada elde edilen

değer-lerin oldukça düşük bulunması; Karasu çayında özellikle son

yıllarda görülen yoğun amatör avcılık baskısından, çok küçük

balıkların avlanmasından ve çayda yoğun kum alımları

nede-niyle oluşan bulanıklıktan kaynaklanmakta olabilir.

Karasu’dan avlanan 297 bireyin ortalama kondisyon

fak-törü değeri 2.122±0.009 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen

kondisyon değeri Nazik gölü ve Koçköprü baraj gölünde

ya-pılan çalışmalardan [8,9] düşük, 1995-1996 yılı Karasu çayı

verilerine [7] benzer bulunmuştur.

Boy-ağırlık ilişkisi eşitliğindeki “b” değeri

balıkla-rın beslenme durumunu ve büyümeyi gösteren bir

indi-katör olarak değerlendirilebilir. “b” değeri ortam suyunun

sıcaklığı, ortamda bulunan besinlerin bolluk durumu ve

diğer özellikler tarafından etkilenir [12]. Bu araştırmada

boy-ağırlık ilişkisi eşitliği W=0.0247xL

_olarak

hesap-lanmıştır. Elde edilen “b” değerine izometrik denilebilir.

Birçok türde cinsiyet oranı 1:1’e yakındır. Bazen türden

türe değişiklik gösterebilir, hatta aynı türün aynı kaynağından

farklı yıllarda elde edilen değerlerinde ya da farklı

populasyon-larında değişiklik gösterebilir [13]. Bu araştırmada erkek dişi

oranı 1:1.29 olarak hesaplanmış, aradaki fark istatistik olarak

önemli bulunmuştur (p<0.05). Karasu çayından 1995-1996

yıllarında avlanan bireylerde erkekler fazla bulunmuştur [7].

Karasu sazan populasyonunda ilk cinsel olgunluk

erkek-lerde 18 cm ve 100 g, dişierkek-lerde ise 31 cm ve 550 g civarında

32

33

Örnekleme Erkek Jüvenil Genel

n _(min-max) K± SH n _(min-max) K± SH n _(min-max) K± SH N _(min-max) K± SH 28.03.07 36 2.081±0.018 _{(1.796-2.320) 41 (1.824-2.640) 3} 2.084±0.023 _{(1.918-2.539) 80} 2.167±0.190 _{(1.796-2.640)} 2.086±0.016 03.04.07 24 2.013±0.020 _{(1.878-2.223) 21 (1.794-2.207)} 1.994±0.023 45 2.004±0.015 _{(1.794-2.223)} 10.04.07 2 1.872±0.113 _{(1.758-1.985)} 2 1.872±0.113 _{(1.758-1.985)} 14.04.07 10 2.112±0.043 _{(1.952-2.439) 9 (1.860-2.424)} 2.030±0.065 24 2.051±0.035 _{(1.684-2.439)} 09.11.07 5 2.113±0.091 _{(1.773-2.267) 15 (1.980-2.442)} 2.195±0.034 20 2.175±0.034 _{(1.773-2.442)} 15.11.07 18 2.179±0.049 _{(1.763-2.602) 42 (1.973-2.424) 2} 2.224±0.019 _{(2.058-2.079) 62} 2.069±0.011 _{(1.763-2.602)} 2.206±0.019 22.02.08 7 2.089±0.050 _{(1.946-2.253) 9 (1.847-2.335) 1} 2.099±0.060 2.162 17 2.099±0.037 _{(1.847-2.335)} 03.03.08 17 2.198±0.027 _{(1.921-2.391) 18 (1.989-2.572) 4} 2.238±0.038 _{(2.009-2.329) 39} 2.189±0.079 _{(1.921-2.572)} 2.215±0.022 24.04.08 4 2.257±0.134 _{(2.089-2.657) 4 (2.015-2.293)} 2.192±0.061 8 2.224±0.069 _{(2.015-2.657)} Toplam 123 2.105±0.014 _{(1.758-2.657) 159 (1.794-2.640) 10} 2.137±0.013 _{(1.918-2.539) 297} 2.156±0.059 _{(1.684-2.657)} 2.122±0.009 Boy G

(cm) Olgun n (%n)Erkek n (%n)Olgun n (%n) n (%n)

1 (25.0) 3 (75.0) 0 3 (100.0) 18 2 (100.0) 0 0 4 (100.0) 19 2 (100.0) 0 0 1 (100.0) 20 3 (100.0) 0 0 2 (100.0) 21 12 (100.0) 0 0 10 (100.0) 22 9 (100.0) 0 0 15 (100.0) 23 7 (100.0) 0 0 11 (100.0) 24 12 (85.7) 2 (14.3) 0 12 (100.0) 25 12 (100.0) 0 0 15 (100.0) 26 13 (100.0) 0 1 (8.3) 11 (91.7) 27 9 (100.0) 0 2 (20.0) 8 (80.0) 28 6 (100.0) 0 1 (14.3) 6 (85.7) 29 5 (100.0) 0 2 (40.0) 3 (60.0) 30 1 (100.0) 0 1 (20.0) 4 (80.0) 31 4 (100.0) 0 2 (66.7) 1 (33.3) 32 7 (100.0) 0 3 (60.0) 2 (40.0) 33 7 (100.0) 0 4 (66.7) 2 (33.3) 34 1 (100.0) 0 6 (100.0) 0 35 2 (100.0) 0 8 (100.0) 0 36 0 0 4 (100.0) 0 37 1 (100.0) 0 5 (83.3) 1 (16.7) 38 2 (100.0) 0 1 (50.0) 1 (50.0) 0 0 7 (100.0) 0 Toplam 118 5 47 112

Tablo 3. Karasu çayı sazan populasyonunda kondisyon faktörü değerleri

Tablo 4. Populasyonda örnekleme tarihine göre cinsiyet oranı

Tablo 5. Karasu çayı sazan populasyonunda çatal boya göre cinsel olguluk

34

(cm) Olgun n (%n)Erkek n (%n)Olgun n (%n) n (%n)

50 1 (33.3) 2 (66.7) 0 1 (100.0) 100 2 (66.7) 1 (33.3) 0 3 (100.0) 150 5 (100.0) 0 0 6 (100.0) 200 16 (100.0) 0 0 19 (100.0) 250 15 (93.8) 1 (6.3) 0 18 (100.0) 300 14 (93.3) 1 (6.7) 0 18 (100.0) 350 22 (100.0) 0 0 18 (100.0) 400 7 (100.0) 0 1 (10.0) 9 (90.0) 450 4 (100.0) 0 2 (22.2) 7 (77.8) 500 3 (100.0) 0 0 4 (100.0) 550 4 (100.0) 0 3 (60.0) 2 (40.0) 600 5 (100.0) 0 2 (66.7) 1 (33.3) 650 3 (100.0) 0 700 6 (100.0) 0 3 (75.0) 1 (25.0) 750 3 (100.0) 0 2 (50.0) 2 (50.0) 800 3 (100.0) 0 2 (66.7) 1 (33.3) 850 2 (100.0) 0 7 (100.0) 0 900 3 (100.0) 0 25 (92.6) 2 (7.4)0 Toplam 118 5 47 112

Tablo 6. Karasu çayı sazan populasyonunda ağırlık gruplarına göre cinsel olguluk

gerçekleşmektedir. Nazik gölünde erkekler 29 cm ve 550 g,

dişiler 39 cm ve 1500 g [8], Koçköprü barajında erkekler 17.5

cm ve 200 g, dişiler 45 cm ve 2000 g [9] ağırlıkta cinsel

olgun-luğa erişmektedirler. Erkekler Koçköprü barajındaki bireylerle

benzerlik gösterirken, dişiler her iki kaynaktaki bireylerden

ol-dukça düşük değerlere sahiptir.

Araştırma boyunca örneklemeler sırasında veya başka

amaçlarla yapılan gözlemlerde yılın her döneminde Karasu

çayı üzerinde sürekli amatör balıkçılara rastlamıştır.

Balıkçı-ların henüz cinsel olgunluğa ulaşmamış 30 cm ve 500 g’dan

daha küçük balıkları çok sık olarak avladıkları

gözlemlenmiş-tir. Ayrıca Karasu çayı yatağından yılın her döneminde yoğun

olarak kum alımı ve yıkama çalışmaları yapılmakta, suyun her

dönemde bulanıklığına neden olunmaktadır. Bu

olumsuzluk-lar populasyonu da olumsuz oolumsuzluk-larak etkilemektedir.

Bütün bunlara rağmen Karasu çayına aşılanmış olan sazan

balığının hala kendi kendini devam ettirebilecek

sürdürülebi-lir bir populasyon olduğu söylenebisürdürülebi-lir. Ancak amatör de olsa

özellikle küçük balıklar üzerinde kurulan av baskısı, dere

ya-tağının sürekli bulanıklığına neden olan kum ocaklarına karşı

etkili önlemler alınmalıdır.

KAYNAKLAR

[1] Çetinkaya, O., 2006. Türkiye Sularına Aşılanan ya da Stoklanan Ekzotik ve Doğal Balık Populasyonları, Onların Akvakültüre, Balıkçılığa, Vahşi Populasyonlara ve Sucul Ekosisteme Etkileri: Veritabanı Oluşturması Üzerine Bir Ön Çalışma. I. Balıkçılık ve Rezervuar Yönetimi Sempozyumu, s: 205-235, 7-9 Şubat 2006, Antalya..

[2] Çetinkaya O, Sarı M, Şen F, Arabacı M, Duyar HA., 1994. Van Gölü’ne Dökülen Karasu Çayı’nın Limnolojik Özellikleri. YYÜ Zir. Fak. Dergisi, 4:151-168.

[3] Erdem Ü., 1983. Eğirdir, Beyşehir ve Çavuşcu Göllerindeki Sazan (Cyprinus carpio L. 1758) Populasyonları Üzerinde

Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Doğa Bilim Derg. Vet. Hay., 7: 167-173.

[4] Düzgüneş, E., 1985. Mogan Gölü Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonu Üzerinde Bir Araştırma. Ankara Univ. Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri ABD, Doktora tezi.

[5] Çetinkaya O., 1992. Akşehir Gölü Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonu Üzerinde Araştırmalar I. Büyüme, Boy-Ağırlık İlişkisi ve Kondisyon. Doğa Tr. J. of Zoology, 16:13-29.

[6] Akyurt İ., 1987. Almus Baraj Gölü Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonunun Gelişme Durumu, Boy-Ağırlık İlişkisi, Kondisyon Faktörü ve Üreme Yaşı Üzerine Araştırmalar. C.Ü. Zir. Fak. Derg., 3(1):305-321.

[7] Çetinkaya O, Elp M, Güzel Ş., 2000. Van Gölü Havzasında Bazı Su Kaynaklarına Aşılanan Aynalı Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonlarının Yapısı ve Büyüme Özellikleri. İstanbul Ünv. Su Ürünleri Fak. Su ürünleri Derg., 123:9-13. [8] Şen F., 2001. Nazik Gölü (Ahlat-Bitlis) Sazan (Cyprinus carpio

L., 1758) Populasyonu Üzerinde Bir Araştırma. Atatürk Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri ABD. Doktora Tezi. [9] Elp M, Sen F, Cetinkaya O., 2008. Some Biological Properties

of Carp (Cyprinus carpio L., 1758) Living in Kockopru Dam Lake, Van-Turkey. Journal of Animal and Veterinary Advances. 7(10):1324-1328.

[10] Karataş M, N Başusta, Gokçe MA., 2005. Balıklarda Üreme. s: 93-120. Editör: M. Karataş. Balık Biyolojisi Araştırma Yöntemleri. Nobel Yayın No:772, Ankara.

[11] Çetinkaya O, F Şen, Elp M., 2005. Balıklarda Büyüme ve Büyüme Analizleri. s: 93-120. Editör: M. Karataş. Balık Biyolojisi Araştırma Yöntemleri. Nobel Yayın No:772, Ankara.

[12] Wootton RJ., 1992. Fish Ecology. Thomson Litho Ltd. Scotland, 203 p.

[13] Nikolsky GV., 1963. The Ecology of Fishes (Trans. From the Russian by L. Birkett). Academic Press. London and New York. 352 p.