Murat Tepe'den Urartu kemer parçası

(1)

T.C.

FIRAT ÜNİVERSİTESİ

HARPUT UYGULAMA ve ARAŞTIRMA MERKEZİ

FIRAT ÜNİVERSİTESİ

HARPUT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (FÜHAD)

JOURNAL OF HARPUT STUDIES

Türkçe ve İngilizce yayımlanan uluslararası hakemli sosyal bilimler dergisidir. Mart ve Eylül aylarında olmak üzere yılda iki sayı olarak yayımlanır.

International peer-reviewed journal of social sciences published in Turkish and English. It is published as two issues a year, in March and September.

Cilt/Volume: 6

Sayı/Issue: 12

Eylül/September 2019

ISSN: 2148-2527

Harput Araştırmaları Dergisi, Research Bible, OpenAire, Google Scholar, Road,

DRJI (Directory of Research Journal Indexing), Scientific Indexing Services (SIS),

Journal TOCs, ASOS Index, Sobiad, DergiPark ve İSAM tarafından indekslenmektedir.

(2)

Sahibi/Owner

Prof. Dr. Kutbeddin DEMİRDAĞ Fırat Üniversitesi Rektörü

Editörler/Editors

Prof. Dr. Enver ÇAKAR Doç. Dr. Kürşat ÇELİK

Yayın Kurulu/Editorial Board

Doç. Dr. Hasan ŞENER Prof. Dr. Burcu ÖZCAN Doç. Dr. Asef ORUCOV Prof. Dr. Bahir SELÇUK Prof. Dr. Murat SUNKAR Prof. Dr. Akimova ELNERA Doç. Dr. Zhanat IDRISHEVA Prof. Dr. Cornel SIGMIREAN Prof. Dr. Ömer Osman UMAR Prof. Dr. Yüksel ARSLANTAŞ Doç. Dr. Venera ANARBEKOVA

Redaktörler/Redactors

Arş. Gör. Bedirhan ÜNLÜ (Türkçe) Dr. Öğr. Üyesi H. Gökçe DEMİREL (İngilizce)

Yazışma Adresi/Correspondence Adress

Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü Elazığ

e-posta: harputumdergi@gmail.com Tel: (0424) 2370000/3839-4197 Baskı/Printed By

Fırat Üniversitesi Basımevi-Elazığ Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi,

uluslararası hakemli bir dergidir. Mart ve Eylül aylarında olmak üzere yılda iki sayı olarak yayımlanır. Yayım dili Türkçe ve İngilizcedir. Her hakkı saklıdır. Makale son kabul tarihleri: Mart ayı için Ocak ayı sonu, Eylül ayı için ise Temmuz ayı sonudur. Makaleler, intihal.net intihal programından olumlu rapor alındıktan sonra yayımlanır. Dergimizin yayım kurallarına göre hazırlanmamış makaleler kabul

edilmez. Yazıların her türlü hukuki ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin Web

(3)

Danışma ve Hakem Kurulu/Advisory&Referees Board Prof. Dr. Abdullah İLGAZİ Dumlupınar Üniversitesi Prof. Dr. Abdulvahap ÖZCAN Pamukkale Üniversitesi Prof. Dr. Abdülhalik BAKIR Bilecik Şeyh Edebali Ün. Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU Hacettepe Üniversitesi

Prof. Dr. Ahat ÜSTÜNER Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet AKSIN Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet GÜNDÜZ Gaziantep Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet YATKIN İnönü Üniversitesi

Prof. Dr. Akimova ELNERA Azerbaycan Bilimler Akademisi

Prof. Dr. Ali DERAN Mersin Üniversitesi

Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Aydın ÇELİK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Bahir SELÇUK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Beyhan KESİK Giresun Üniversitesi

Prof. Dr. Burcu ÖZCAN Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Cornel SIGMIREAN Petru Maior Üniversitesi

Prof. Dr. Çetin SEMERCİ Bartın Üniversitesi

Prof. Dr. Emir ERDEN Nevşehir Üniversitesi

Prof. Dr. Enver ÇAKAR Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ercan ALKAYA Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal AÇIKSES Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ergün LAFLI Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK Akdeniz Üniversitesi

Prof. Dr. Füsun KARA Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. H. Mehmet SOYSALDI Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Hamza ATEŞ İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Hasan YÜKSEL Cumhuriyet Üniversitesi

Prof. Dr. İbrahim YILMAZÇELİK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. İlknur ÖNER Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. İrfan ALBAYRAK Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. İskender OYMAK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. İsmail AYTAÇ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Kenan ARINÇ Atatürk Üniversitesi

Prof. Dr. Kenan PEKER Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Levent GÖKDEMİR İnönü Üniversitesi

Prof. Dr. Lütfi Gürkan GÖKÇEK Nevşehir Hacı Bektaş Veli Ün.

Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi

(4)

Prof. Dr. Mahmut TEKİN Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL Pamukkale Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet ÇEVİK Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Nuri GÖMLEKSİZ Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Zeydin YILDIZ Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Muhammet Beşir AŞAN Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Murat SUNKAR Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa ÇELİKTEN Erciyes Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK İzmir Demokrasi Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa TURAN Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Nesrin ALGAN Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Orhan KILIÇ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Orhan YAZICI İnönü Üniversitesi

Prof. Dr. Ömer AYTAÇ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ömer Osman UMAR Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Rahmi DOĞANAY Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Recep YILDIRIM Dokuz Eylül Üniversitesi Prof. Dr. Saadettin TONBUL Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Salih ÇEÇEN Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Selma YEL Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Şener DEMİREL Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir Üniversitesi

Prof. Dr. Şuayip ÖZDEMİR Amasya Üniversitesi

Prof. Dr. Tarık ÖZCAN Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Turgut YİĞİT Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Uğur YAVUZ Atatürk Üniversitesi

Prof. Dr. Y. Cemalettin ÇOPUROĞLU Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Yüksel ARSLANTAŞ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Zahir KIZMAZ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Zeki BOYRAZ Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Zeynel ÖZLÜ Gaziantep Üniversitesi

Doç. Dr. Asef ORUCOV Azerbaycan Bilimler Akademisi

Doç. Dr. Erkan Turan DEMİREL Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Esma Ülkü KAYA Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Hasan ŞENER Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Kürşat ÇELİK Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Sabri KARADOĞAN Dicle Üniversitesi

Doç. Dr. Taner YILDIRIM Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Ünal TAŞKIN Adıyaman Üniversitesi

Doç. Dr. Venera ANARBEKOVA Celal-Abad Devlet Üniversitesi Doç. Dr. Zhanat IDRISHEVA Doğu Kazakistan Devlet Ün.

(5)

Bu Sayının Hakemleri/Referees For This Issue Doç. Dr. Özlem Tütüncüler BİRCAN

Adnan Menderes Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa Fedai ÇAVUŞ Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi

Prof. Dr. Yüksel ARSLANTAŞ Fırat Üniversitesi Doç. Dr. Sıtkı ULUERLER

Bingöl Üniversitesi Doç. Dr. Nazmi ÖZEROL

İnönü Üniversitesi Doç. Dr. Davut KAPLAN Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Prof. Dr. Hasan YÜKSEL Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Bahir SELÇUK

Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet AKSIN

Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Ferit KÜÇÜK

Harran Üniversitesi Doç. Dr. Anar AZİZSOY

Karabük Üniversitesi Doç. Dr. Erkan ATAK

(6)

Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı:12, Eylül 2019 VII

İÇİNDEKİLER/CONTENTS

Enver ÇAKAR

19. Yüzyılın İlk Yarısında Keban Köylerinin İdari ve Demografik Yapısı (Araştırma Makalesi)

Administrative And Demographic Structures of Keban’s Villages In the First Half 19th Century (Research Article) …………..……….. 1 Korkmaz ŞEN, Serkan ERDOĞAN

Geleneksel Tunceli Evlerinde Kırlangıç (Tüteklikli) Örtülü Bir Konut Örneği (Araştırma Makalesi)

An Example Of Kırlangıç (Tüteklikli) Covering House In The

Traditional Tunceli Houses (Research Article)

…

……….………. 35 Ayşe ÖZDEMİR, Abdulkadir ÖZDEMİR, Ziya KILINÇ

Murat Tepe’den Urartu Kemer Parçası (Araştırma Makalesi)

Fragments of Belt Urartu in Murat Tepe (Research Article)………….... 53 Ahmet KARATAŞ

Harputlu Efendigil Âilesinin Yakalandıkları Katarakt Hastalığıyla İlgili Manzumeleri (Araştırma Makalesi)

Efendigil Family’s Poems About Cataract Disease (Research Article) 65 Özcan TATAR, Suha Oğuz BAYTİMUR

I. Dünya Savaşı Sırasında Elazığ’da Eğitimin Durumu

(Araştırma Makalesi)

The State Of Education In Elazig During The First World War

(Research Article)

…

……….. 103

Seren GÖZÜAÇIK, Özcan DEMİR

Franchising’in Girişimcilik Üzerindeki Etkileri Üzerine Elazığ-Malatya İllerinde Bir Çalışma (Araştırma Makalesi)

A Study on the Effects of Franchising' on Entrepreneurship in

Elazig-Malatya Provinces (Research Article).

………

. 121

Yayım İlkeleri ve Makale Yazım Kuralları

(7)

Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD) Cilt: 6, Sayı: 12, Eylül 2019, s. 53-63, ISSN: 2148-2527

Journal of Harput Studies, Vol. 6, Issue 12, September 2019, pp. 53-63

Araştırma Makalesi/Research Article

MURAT TEPE’DEN URARTU KEMER PARÇASI

Fragments of Belt Urartu in Murat Tepe

Ayşe ÖZDEMİR Abdulkadir ÖZDEMİR Ziya KILINÇ

Geliş/Received: 12.07.2019 Kabul/Accepted: 09.09.2019 Öz

Murat Tepe, Bingöl İli Solhan İlçesi Murat köyü sınırları içerisinde yer almaktadır. İsmini bulunduğu köyden alan ve Murat nehrinin menderes yaptığı kısmında yer alan yerleşimde yapılan kazılarda Orta Demir Çağı / Urartu Dönemi buluntularına rastlanmıştır. Yerleşimde mimari olarak bir konaklama istasyonu yapısının temel kalıntıları ve bu yapıyla bağlantılı çeşitli küçük buluntulara ait örnekler ele geçmiştir. Burada yapılan kurtarma kazılarında ele geçen buluntular arasında seramikler, Urartu Dönemi seramiklerinin yerel taşra üretimi iken, iğne, bileklik, küpe, fibula ve kemer parçasından oluşan bronz objeler dönemin önde gelen Urartu merkezlerinden bilinen örneklerin karakteristik özelliklerini yansıtır. Bingöl’ün ilk sistemli arkeolojik kazısı olma özelliği gösteren Murat Tepe’de 2018 yılında yapılan kurtarma kazıları sonucunda Mezar 2’de bulunan bronz Urartu kemer parçası, Doğu Anadolu Bölgesi’ni egemenliği altına alan Urartu Krallığı’na ait verilere yeni katkılar sunacaktır.

Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu, Bingöl, Orta Demir Çağı, Urartu, Urartu Kemeri

Abstract

This study aims to introduce the preliminary results of the rescue excavations conducted at Murat Tepe, located on the edge of Murat River. The mound is situated south of the modern village of Murat in the Solhan town of Bingöl city in Eastern Anatolia. The excavations conducted in 2018 yielded diagnostic finds mainly representing the Middle Iron Age. Identified at the Murat Tepe yielded the

Doktorant, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Ana-bilim Dalı-Aydın, ayseabali09@gmail.com; https://orcid.org/0000-0003-3952-8745

Dr. Öğr. Üyesi, Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Arkeoloji Bölü-mü-Elazığ, aozdemir@firat.edu.tr; https://orcid.org/0000-0003-3333-9118

Murat Tepe Kazı Başkanı, Elazığ Arkeoloji ve Etnografya Müzesi Müdürü; ziya. kilinc@ktb.gov.tr

(8)

Ayşe ÖZDEMİR, Abdulkadir ÖZDEMİR, Ziya KILIÇ, 54 Murat Tepe’den Urartu Kemer Parçası

foundations of what appear to be a way-station. This cultural layer rich in small finds clearly belongs to the architectural remains of a fortress. The pottery assemblage recovered from the excavations represent the local versions of the typical Urartian pottery, while bronze objects such as needles, bracelets, earrings, fibula and belt fragments characteristic features of comparable finds known to us from major excavated Urartian sites. The rescue excavations carried out Murat Höyük, which has been the first systematic archaeological excavation conducted in the area Bingöl, are hoped to contribute much to our general understanding of the Urartian presence in this part of eastern Anatolia.

Keywords: East Anatolia, Bingöl, The Middle Iron Age, Urartu, Urartu Belt.

Giriş

Murat Tepe, Bingöl il merkezinin yaklaşık 40 km doğusunda, Solhan ilçe merkezinin yaklaşık 12 km güneybatısında, Murat Köyü’nün 230 m güneyindedir (Resim-1). Murat (Norik) Höyük olarak tescillenen Murat

Tepe1_{; 18 m yüksekliğindeki oval formlu tepe, doğu-batı yönünde, 135x85}

m ölçülerinde olup deniz seviyesinden 1098 m yükseklikte, Bingöl Ovası’-nda yer alan Murat Nehri kıyısıOvası’-nda konumlanmıştır (Resim-2), (Özdemir vd. 2018: 84).

Jeomorfolojisi detaylı bir şekilde çalışılan havza da (Tonbul 1990), baraj

yapımı nedeniyle 2019 yılında kurtarma kazıları başlatılmıştır2_{. Murat}

Te-pe’de yapılan kazı çalışmaları sonucunda iki farklı tabaka tespit edilmiştir. Yerleşmenin üzerindeki modern yapı kaldırıldıktan sonra 9. ve 10. yüzyılları arasına tarihlenen Bizans dönemine ait I. Tabaka ortaya çıkarılmıştır. Bu tabakaya ait düzensiz ve tahrip olmuş belirli bir plan vermeyen duvar yapı-ları tespit edilmiştir. Geç dönem mimari tabakadan elde edilen bir kömür numunesinin radyokarbon tarihine göre (Tübitak-0679) M.S. 793-974 (2 sigma) arasında bir tarih vermiştir. En altta ise ana kaya üzerinde Orta Demir

1_{Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından tescillenen yerleşimin bir}

kenarından karayolu, diğer kenarından demiryolu geçmektedir. Demiryolu inşası sırasında yerleşimin tepesine modern bir ev inşa edilmiştir. Ayrıca yerleşimin batı ve doğusundan iş makineleri ile toprak alınmıştır. Burada oluşan kesitte Demir Çağı yerleşiminin ana kaya üzerine oturan oval görünümlü doğal bir tepe üzerinde yer aldığı tespit edilmiştir. Tüm bu faaliyetler yerleşmeye zarar vermiştir (Özdemir vd. 2018: 85).

2_{Murat Tepe kurtarma kazılarına gerekli izinleri verdiklerinden ötürü T.C. Kültür ve}

Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne, Elazığ İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’ne ve Elazığ Müzesi Müdürlüğü’ne teşekkür ederiz. Kazı sezonu boyunca Bakanlık Temsilcisi olarak görev yapan Elazığ Arkeoloji Müzesi uzmanlarımızdan Mikail TOFUR, Yusuf AĞTAŞ, Ergün DEMİR ve Bilal AYDIN’a teşekkür ederiz. Bu çalışmanın yayın aşamasına dönüştürülmesine katkı sağlayan sevgili hocam Doç. Dr. Özlem Tütüncüler BİRCAN’A içtenlikle teşekkür ederiz.

(9)

Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi Cilt: 6, Sayı:12, Eylül 2019 55

Çağı/Urartu Krallığı’a ait II. tabaka ortaya çıkarılmıştır (Özdemir ve Kılınç 2019; Özdemir 2019).

Murat Tepe’de, 2018 yılında Elazığ Müze Müdürlüğü başkanlığında yürütülen kurtarma kazıları Nisan-Kasım ayları arasında gerçekleştirilmiştir. Yapılan çalışmalarda II. tabakaya ait ana kaya üzerine oturtulmuş, temel kalınlıkları 1.5-2.5 m arasında değişen mimari yapı ortaya çıkarılmıştır (Resim-2). Yapı çamur harç ile sabitlenmiş taş temel üzerinde kerpiç duvar-lardan oluşmaktadır. Ancak üst yapı ile ilgili kalıntılar azdır. Dikdörtgen planlı yapının açığa çıkarılan kısmı 29x19 m’dir. Yapının güneyde bulunan girişinin önünde taş döşeli alan yer almaktadır. Yapılan çalışmalarda ortaya çıkarılan II. tabakaya ait bu yapının Orta Demir Çağı/Urartu Dönemi’ne tarihlendirilen bir konaklama istasyonu olduğu gözlemlenmiştir. Murat Tepe yerleşimi de dikdörtgen planlı, payeli kalın çevre duvarları ve köşeleri olan, üstü kapalı ve içi mekânlara bölünmüş ve daha çok günlük kullanıma yönelik buluntularıyla ön plana çıkan, Urartu yol ağı üzerinde olan “Konak” veya “Konaklama İstasyonu” işlevi gören bir yapıdır (Özdemir ve Kılınç 2019). Bu tür yapıların benzerleri daha önce V. Sevin tarafından özellikle Bingöl İli sınırları içerisindeki Kaleönü ve Zulümtepe yerleşimleri Urartu Dönemi yol ağıyla ilişkilendirilmiş ve standart plana sahip olan birer konak-lama merkezi/istasyonu olarak tanımlanmıştır (Sevin 1988: 4-8; 1989b: 34).

Konaklama İstasyonu işlevi gören bu yapıdan çok sayıda çanaklar, çöm-lekler, testi ve vb. kap formları ele geçmiştir. Bu örnekler genel olarak yerel üretimdir (Özdemir ve Kılınç 2019). Murat Tepe’de seramikler dışında metal buluntular arasında, küpe, boyunluk, iğne, fibula, bileklik, yüzük ve özellikle bu makalenin çalışma konusunu oluşturan kemer parçasıdır. Buluntuların bir kısmı mezarlardan ele geçmiştir ve biri hariç (küpe-gümüş) tümü bronz eserdir (Özdemir vd. 2018: 87-88; Özdemir 2019).

Murat Tepe’de yapılan çalışmalarda iki mezar yapısı ele geçmiştir. Bun-lardan Mezar 1, dikdörtgen yapının kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Basit toprak gömü içerisinde kuzey-güney yönünde, hocker pozisyonda yerleştiril-miş, iskelet kalıntısı ortaya çıkarılmıştır. Tahrip olan iskelet kalıntısında kafatasına ait kemikler ile az sayıda kol ve bacak kemiği ele geçmiştir. Mezar 1 içerisinden bronz bir bilezik, küpe ve iğne ele geçmiştir. Ayrıca kafatasına yakın olarak pişmiş toprak kase ve ayak kısmında küçük bir çöm-lekçik ele geçmiştir (Özdemir ve Kılınç 2019).

Mezar 2’den Ele Geçen Kemer Parçası

Mezar 2’nin Mimarisi: Mezar 2 olarak adlandırılan mezar odası, yapı-nın güneybatı kısmında yer almaktadır. Mezar, karayolu yapım çalışmaları sırasında tahrip edilmiştir. Mezar odası ana kayaya oyularak ve düzgün

(10)

yüzeyli taşlarla örülerek inşa edilmiştir. Yaklaşık 5.2x4.2 m boyutlarındadır. Yamuk planlıdır ve girişi batıdandır. Uzun duvarlarında ise temel seviye-sinde birkaç taş sırası korunmuştur (Özdemir ve Kılınç 2019), (Resim-3/4). Urartu’da, devlet gücünün etkin olduğu yerleşimlerde mezar geleneğinin birbirine benzediği görülmektedir (Çevik 2000: 8). Mezar 2’nin aşırı tahrip edilmesi sınıflandırmasını zorlaştırsa da, geleneksel Urartu mezar tipi olarak görülen tek odalı yeraltı örme mezar tipine dahil edilebilir. Bu tip mezarlar, mezar yerinin ana kaya üzerine oyulması ve etrafının taşlarla örülmesi şeklindedir (Çevik 2000: 11). Mezar 2’nin yerleştirildiği alan kolay dağılan bir yapıya sahip olan şisttir. Mezarın duvarları düzgün kesme taşlarla örül-müştür. Mezar odasının batısından ele geçen karbonlaşmış ahşap parçaları, iskeletin ahşap bir altlık üzerine yatırıldığı ya da üst örtünün ahşap olduğunu düşündürmektedir. Alişar ve Erivan’da ele geçen soylu mezarları ile Dağa-lan, Kamışlı, Akçaören, Gönlüaçık, Patnos ve Konakbey Mezar 2 ile yakın benzerlik göstermektedir (Çevik 2000: 11, Lev.67a-b.). Plan, boyut, yapım tekniği ve doğu duvarına yakın bir konumda açığa çıkarılan kemer parçası Mezar 2’nin soylu mezarı olduğunu düşündürmektedir (Resim-5/6).

Bronz Kemer Parçası: Mezar 2’den ele geçen bronz kemer parçası 6.6 cm uzunluğunda, 3 cm genişliğinde bronz plakadır. Urartu metal obje üre-timinde kemerlerin yapımında levha metal işleme tekniği kullanılmıştır. Levha işlemeciliği dövme tekniği ile gelişmiştir. Bu teknikte maden ısıtı-larak işlenir hale getirilmiş ve dövülerek istenen şekil verilmiştir. Eserin formu dövülerek elde edildikten sonra üzerine kabartma ve çökertme tek-nikleri uygulanmıştır. Bu süsleme tektek-nikleri kalkan, miğfer ve kemer gibi madeni eserlerde yaygın şekilde kullanılmıştır (Çavuşoğlu 2002: 22-25).

Kemer üzerinde çiçek ile çemberin içini dolduran bir rozet ve bitkisel bir motif görülmektedir. Urartu kemer geleneğinde motifler birbiri ardına simetrik olarak sıralanmaktadır. Elimizdeki kemer için de bu özellik geçerli olmalıdır. Elimizdeki örnekte çok az da olsa motiflerin devamı izlen-mektedir.

Kemer üzerinde görülen bitkisel rozet yuvarlak forma sahiptir ve kabart-ma şeklinde işlenmiştir. Merkezdeki daireye teğet olan içerisinde korunmuş dört tomurcuğu sınırlandıran kabartma çember bitkisel rozet ve yanında uçları kıvrımlı yayların bulunduğu, palmetlerle biten sarmallar tadır. Uçları kıvrımlı yayların birleştiği kısımlarda kıvrımlı yaylar bulunmak-tadır. Bu motifin benzerine yine Urartu Dönemi kemer motiflerinde rastlan-maktadır (Çavuşoğlu 2002: Çizim 57; Çavuşoğlu 2014: Levha XXIX: 32). Motifler dönüşümlü olarak devam etmektedir. Bezeme alanı kabartma şeritler ile sınırlandırılmıştır. Bu motifin benzerleri, Van Müzesi (Çavuşoğlu

(11)

2002: Kat.No.77), Erzurum Müzesi (Çavuşoğlu 2002: Kat.No.78), (Resim-7/8) ve Rezan Has Müzesi (Çavuşoğlu 2014: Kat.No.35) koleksiyonu içeri-sinde yer almaktadır.

Ustanın bezemeyi önceden tasarladığı ve uygulamada da ustalığını ön plana çıkararak ayrıntıları işlediği görülmektedir. Kemerin üstte ve altta konturları bellidir ve kısa aralıklarla delikler bulunmaktadır. İp deliklerine paralel olarak da bitkisel bezeme yerleştirilmiştir. Urartu kemerlerinin arka yüzlerinin deri ile kaplandığı, uzun ve yan kenarları boyunca açılmış delik-lere çiviler saplanarak kemere tutturulduğu bilinmektedir (Öğün 1978b: 66-67; Çilingiroğlu 1997: 122; Çavuşoğlu 2002: 28; 2014: 22).

Değerlendirme ve Sonuç

Murat Tepe yerleşiminin II. tabakası; mimarisi, inşa tekniği, seramikleri ve bronz eserlerinin form, biçim, bezeme gibi belirgin özelliklerinden dolayı yaklaşık olarak MÖ 1. binyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir. Murat Tepe’de ortaya çıkarılan II. tabakaya ait mimarinin konaklama merkezi işlevi gördüğü anlaşılmaktadır. Bu mimari içerisinden pişmiş toprak ve metal buluntular ele geçmiştir. Seramikler genel olarak yerel üretimdir ve Doğu Anadolu Orta Demir Çağı özelliklerine sahiptir. Metal eserlerden iğne, küpe, bileklik, fibula ve kemer parçasının tipik Urartu işçiliğine ait olduğu anlaşılmış olup, işçilik kalitesinin düşük olduğu gözlemlenmiştir. Ayanis (Stone ve Zimansky 2003: fig.11: 15), Adilcevaz (Öğün 1978b: Lev.31: 15.) ve Patnos-Dedeli (Öğün 1978b: fig.53) kazılarında bulunan fibulalar (Köroğlu ve Konyar 2008: 127, fig.9) ile Murat Tepe’de ele geçen fibula arasında tipolojik benzerlikler bulunmaktadır.

Metal eserlerden diğeri de çalışmamızın konusunu oluşturan kemerler-dir. Yapılan arkeolojik çalışmalarda çok sayıda Urartu dönemine ait kemer ortaya çıkarılmıştır ve bu Urartu toplumunda dekoratif amaçlı bir kemer takma modası olduğunu göstermektedir. Urartu kemerlerinin dış yüzü zengin motiflerle bezenmiştir. Kemerler üzerinde yer alan bezemeler Urartu mitolo-jisi, dini gibi konulardaki bilgi eksikliğini gidermektedir. Bazı örneklerde çivi yazıları da görülmektedir. Motif sıralarını ayırmak için yatay ve dikey bantlar kullanılmıştır. Kemerler üzerinde çeşitli geometrik motifler, aslan, boğa, karışık yaratıklar, hayat ağacı, tanrılar, mitolojik olaylar, zikzak, to-murcuk, kale motifleri, savaş arabaları, savaşçılar, süvariler, kartal, ziyafet sahneleri ve balıklar görülmektedir (Belli 2004: 186-193).

Murat Tepe’de Mezar 2’den ele geçen kemer parçası dar kemerler kate-gorisi içerisinde yer almaktadır (kemer tipolojisi için bkz Çavuşoğlu 2002: 33). Dar kemerlerin genişlikleri 5,5-8 cm arasındadır (Çavuşoğlu 2002: 44). Ancak mezardan ele geçen kemer 3 cm’dir. Kemer oldukça dardır. Üzerinde

(12)

yer alan bezemeler birbiri ardına, düzenli bir şekilde yerleştirilmiştir. Bu düzenden dolayı motifin önceden tasarlandığı ve daha sonra işlendiği söylenebilir. Kemerin alt ve üst kısmında yer alan delikler kemerin bitiş sınırlarını göstermektedir. Ancak uzunluk olarak bir sınırı yoktur. Oldukça tahrip edilmiş olarak ele geçen kemer parçası üzerinde bitkisel motifler görülmektedir. Urartu Dönemi’ne tarihlendirilen kemerler genellikle satın alma yoluyla ya da karışık malzeme olarak ele geçmektedir. Yerleşimde ele geçen kemerin özenle bitkisel motiflerle bezenmesi ve mezar hediyesi olarak bulunması kemerin önemini göstermektedir.

Kemer üzerindeki bezemelerin benzerleri ana sahneyi bölen şerit sınır-landırmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Benzer şerit sınırsınır-landırmaları, uçları iki yanda palmetlerle biten, sarmallarla zenginleştirilmiş eşkenar dörtgen ile merkezdeki daireye teğet dört tomurcuğu sınırlandıran çember olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı şekilde çember içerisinde çiçeklerin bulunduğu bitkisel rozetler ve kıvrımlar Asur Sanatı’nda da görülmektedir. Ancak çalışılan kemer parçası üzerinde yer alan motifler Asur ile ikono-grafik benzerlik göstermesine karşın üslup bakımından Urartu karakteri ser-gilemektedir. Van Müzesi’nde ve Erzurum Müzesi’nde orta genişlikteki iki kemer örneği üzerinde bu bitkisel motifler kuşak şeklinde yer almaktadır (Çavuşoğlu 2002: 126-129, Kat.No.77-78) (Res.7-8). Kadın giysi aksesu-arları arasında yer alan, çeşitli metallerden yapılmış olan düğmeler üzerinde de benzer rozetler görülmektedir. Erzincan-Altıntepe buluntularından, granül tekniği ile bezenmiş altın düğmeler üzerinde çember içerisine yerleştirilmiş bitkisel motifler görülmektedir (Belli 2010: 369). Kemerlerin genel gelişimi ve benzerlikleri ile çalışmamızın konusu olan kemeri, MÖ 7.yy’ın ilk yarısına tarihlendirebiliriz. Murat Tepe kurtarma kazılarında ele geçen bu kemer parçasının Urartu metalleri, kemer ve dağılımları konusunda yeni bilgiler sunmaktadır.

(13)

Kaynakça

BELLİ, Oktay. Urartu: Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları-1917, İstanbul, 2004.

BELLİ, Oktay. Urartu Takıları, İstanbul, 2010.

ÇAVUŞOĞLU, Rafet. Urartu Kemerleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2002, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.

ÇAVUŞOĞLU, Rafet. Rezan Has Müzesi Urartu Kemer Koleksiyonu, RHM, İstanbul, 2014.

ÇEVİK, Nevzat. Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000.

ÇİLİNGİROĞLU, Altan. Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997. KÖROĞLU, Kemalettin; Konyar Erkan. “Comments on the Early/Middle Iron Age Chronology of Lake Van Basin”, ANES 45, 2008, 123-146.

ÖĞÜN, Baki. “Die Urartaeischen Graber in Der Gegend Von Adilcevaz und Patnos”, The Proceedings of the Xth Internationsl Congress of Classical

Archaeology Vol I-III, edited by E. Akurgal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,

1978b, 61-67.

ÖZDEMİR, Abdulkadir; Ziya Kılınç; Yusuf Ağtaş; Ergül Demir; Mikail Tofur; Bilal Aydın ve Ercan Kan. “2018 Yılı Murat (Norik) Höyük Kazı Çalışmaları: Ön Değerlendirme” Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, Cilt: V, Sayı: 2, Elazığ, 2018, 83-93.

ÖZDEMİR, Abdulkadir; Ziya Kılınç. “Murat Tepe: A Newly Excavated Urartians Way-Station along the Murat River, Eastern Anatolia”, Eastern Anatolian Archaeology Workshop I: From Prehistoric Times To The End Of The Iron Ages, 11-12 Şubat 2019 İzmir, A. Batmaz, A. Ü. Erdem (Eds.) Ancient Near Eastern

Studies Supplement Series, 2019 (Baskıda).

ÖZDEMİR, Abdulkadir. “Murat Tepe’de Ele Geçen Urartu Dönemi Metal Eserleri”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Cilt 9, Sayı 18, 2019 (Baskıda).

SEVİN, Veli. “Elazığ-Tunceli-Bingöl İlleri Yüzey araştırması 1985”, V. AST, 1988, 1-44.

SEVİN, Veli. “Elazığ-Bingöl Yüzey araştırması 1985”, VI. AST, 1989a, 451-500.

STONE, Elizabeth; Zimansky, Paul. “The Urartian Transformaiton in the Outher Town of Ayanis”, Archaeology in the Borderlands, Investigations in

Caucasia and Beyond, Los Angeles, 2003, 213-228.

TONBUL, Saadettin. “Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi”,

(14)

RESİMLER

Resim-1: Doğu Anadolu’da Murat Tepe’nin Konumu ve Orta Demir Çağı’na Ait Bazı Merkezler.

Resim-2: Murat Tepe (sağda) ve Murat Höyük (solda) Havadan Genel Görünümleri (Kaynak: Murat Tepe kazısı fotoğraf arşivi).

(15)

Resim-3: Murat Tepe, G4 Karelajında Ortaya Çıkarılan Mezar 2’nin Havadan Görünümü (Kaynak: Murat Tepe kazısı fotoğraf arşivi).

Resim-4: Murat Tepe, G4 Karelajı Mezar 2’nin Planı ve Bronz Urartu Kemer Parçasını Buluntu Konumu (Özdemir ve Kılınç 2019).

(16)

Resim-5: Mezar 2’de Bulunan Bronz Urartu Kemer Parçası.

Resim-6: Mezar 2’de Bulunan Bronz Urartu Kemer Parçasının Çizimi (Çizen: Ayşe Özdemir).

(17)

Resim-7: Erzurum Müzesi’nden Kemer Parçası (Çavuşoğlu 2002: Res.264, Kat.No.78).

Resim-8: Erzurum Müzesi’nden Kemer Parçasının Çizimi (Çavuşoğlu 2002: Çiz.58, Kat.No.78)