KALKOLùTùK SMINTHEION (GÜLPINAR)’DA
DOKUMACILIK VE HASIRCILIK
Abdulkadir Özdemir* Anahtar Kelimeler: Batı Anadolu • Kalkolitik Dönem • Smintheion Kazıları • Çanak-Çömlek • Dokumacılık • Hasırcılık
Özet: Bu makalenin amacı, Troas Bölgesi’ndeki antik Apollon Smintheus (Smintheion)
Tapına-øı’nda yer alan prehistorik yerleûim yerindeki dokumacılık ve hasırcılık ile temsil edilen arkeolojik kanıtları irdelemektir. Yürütülen arkeolojik kazılarda MÖ 5000’lere tarihlenen prehistorik yerleûimin seramik kaide-lerinde negatif yün dokuma ve hasır izlerini taûıyan toplam 960 parça bulunmuûtur.Smintheion yerleûi-minde Kalkolitik yerleûimciler tarafından kullanılan seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerin in-celenmesiyle, dokumacılık ve hasırcılıkta hangi tür tekniklerin kabul edildiøi ve dokunmuû kumaû ve hasır izlerinin nasıl oluûtuøunu anlamak mümkündür. Smintheion’da ele geçen 960 kaide parçası üzerinde yer alan bu negatif izlerin deøerlendirilmesi; basit örgü tekniøinde “bir alttan-bir üstten” geçmeli yün dokuma tercih edildiøini, dimi örgü “iki alttan-iki üstten” ve sarma örgü tekniklerinde genellikle tahıl sapı ve hasır otu kullanılarak üretildiøini ve en yaygın iki hasırcılık yöntemleri arasında olduøunu göstermektedir. Buna ek olarak, seramik kaideleri altındaki negatif izler üzerinde yapılan analizler sonucunda, seramik yapım aûamasında aøaç yapraklarının da kullanıldıøı anlaûılmıûtır. Smintheion’da, seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerden yün dokuma ve hasırın varlıøını açıklayan bu iki önemli konu yeni veriler ıûıøında in-celenmiûtir. Arkeolojik kanıtların deøerlendirilmesi, yün dokuma kumaû, sarmal hasır ve örme hasır parça-larının, çömlekçi ustaları tarafından ilkel bir çark olarak kullanıldıøını göstermektedir.
WEAVING AND MAT MAKING AT CHALCOLITHIC SMINTHEION (GÜLPINAR)
Keywords: Western Anatolia • Chalcolithic Period • Smintheion Excavations • Pottery • Weaving • Mat Making
Abstract: This essay aims to examine the archaeological evidence representing weaving and mat making at the prehistoric settlement located in the ancient Sanctuary of Apollo Smintheus (Smintheion) in the Troad. Archaeological excavations conducted at the prehistoric settlement dating circa 5000 cal. BC yielded total 960 pieces of pot bases bearing negative imprints of woolen textiles and mats. It is possible to determine to a certain extent what sort of techniques of weaving and mat making techniques were adopted and how these products were used by the Chalcolithic settlers and potters of the site of Smintheion by examining these negative imprints of woven cloths and mats on the bases of pots. Evalua-tion of these negative imprints on 960 pot bases at Smintheion indicate that simple plaiting (“one one above”) was the method preferred in weaving treads made of wool, while twill plaiting (“two under-two above”) and coiling commonly employing wheat stalk and reed were the under-two most common matting methods adopted at the site. In addition, analysis of negative imprints on pot bases also confirms the use of tree leaves in the steps of pot making. Those two major explaining the presence of negative impres-sions of woven cloths and mats on pot bases have been examined in light of the new data from Smintheion. Evaluation of archaeological evidence implies that pieces of woven cloth and plaited and coiled mats were often used as a form of primitive turntable by the potters of the site.
* Abdulkadir Özdemir (MA), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Araûtırma
1. Giriû1
Anadolu arkeolojisinde Neolitik ve Kalkolitik dönemlerde dokumacılık ve ha-sırcılık gibi faaliyetlere yönelik arkeolojik veriler oldukça sınırlıdır. Anadolu’da Neo-litik dönemin erken evrelerinden itibaren Çayönü, Çatalhöyük, Ulucak, Domuztepe ve Aûaøı Pınar gibi yerleûimlerde ele geçen seramik kaidelerinde dokuma ve hasır ne-gatif izlerine rastlanıldıøı gibi gerçek yün veya ketenden dokunmuû dokuma
kalıntı-ları da ele geçmiûtir2. Bu dönemde hasır ve
dokuma izleri Anadolu’da ayrıca phytolit
iz-lerinde bazen de kil veya kerpiç üzerindeki negatif izlerden de tespit edilebilmektir3. Kalkolitik dönemde ise Hacılar, Beûik-Sivritepe ve Alacalıgöl yerleûimlerinde de seramik kaideleri üzerinde negatif hasır
iz-lerine rastlanılmıûtır4. Bu konuda arkeolojik
verilerin sınırlı olması hiç ûüphesiz dokuma ve hasır gibi organik maddelerden yapılmıû nesnelerin genellikle günümüze ulaûmama-sıyla ilgilidir. Bu bakımdan seramik kaidele-ri üzekaidele-rinde gözlenen dokuma veya hasır negatif izleri dolaylı veri kaynaøı olarak de-øerlendirilebilir. Örneøin dokuma, hasır ve sepet gibi ürünlerin prehistorik yaûam için-de ne tür iûlevlere sahip olduøu aydınlatıla-bildiøi gibi, teknolojik açıdan yün, keten, tahıl sapı ve hasırotu gibi hammaddelerden
1 Bu çalıûmaya konu olan arkeolojik malzemeyi
çalıû-mama ve yayınlaçalıû-mama izin veren ve bana Smintheion (Gülpınar) kazıları ekip üyesi olma ûansı veren saygıde-øer hocam Prof. Dr. Çoûkun Özgünel’e, ayrıca Smint-heion Kalkolitik yerleûiminde birlikte çalıûma fırsatı sunan, maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman ek-sik etmeyen deøerli hocam Prof. Dr. Turan Takaoø-lu’na teûekkürlerimi sunarım.
2 Ryder 1965; Mellaart 1967, 205; Carter ve diø. 2003;
Özdoøan 2007, 412, res. 424-425; Erim – Özdoøan 2007, res. 72 ve 79; Çilingiroølu –Çilingiroølu 2007, res. 358; Wendrich 2007, 232.
3 Wendrich 2006.
4 Mellaart 197, res. 189; Aslan 1997, res. 30; Gabriel
2006, res. 2.
nasıl iki boyutlu düz dokuma ve hasır gibi nesnelerin üretildiøi konusunda bilgiler edinilebilir.
19. yüzyılın sonlarından beri çanak çömlekler kaidelerinde gözlemlenen yün dokuma, hasır veya sepete ait negatif izleri ile ilgili yapılan arkeolojik çalıûmalar genel-de iki farklı teoriyi benimserler5. Bu iki teo-riden en yaygın olanına göre üretim aûama-sında seramikler henüz yaûken yani ûekil-lendirildikten hemen sonra fırınlama önce-si gölgede kurumak üzere yün, keten do-kuma, hasır örgü, sepet örgü altlık üzerinde kurumaya bırakılmıûtır. Bu süreçte ise se-ramikler üzerine, altlıkların negatif izleri geçmiûtir. Bu teoriyi savunanlar seramikle-rin bazen üzeseramikle-rine kurutulmaya bıraktıkları dokuma veya hasırlar ile birlikte fırına ve-rildiøini de ileri sürer. ùkinci ama pek yay-gın olmayan ve daha çok etnografik verile-re dayandırılan teori ise, seramiklerin yün dokuma veya hasırotu veya tahıl sapından örülmüû bir hasır üzerinde çanak çömlekle-rin yapıldıøını kabul eder. Söz konusu ikin-ci teoriyi kabul edenler bu teknikte özellik-le tahıl sapı veya hasırotundan oluûturulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak algılanabileceøini kabul eder6. Yapılan et-nografik analoji ve deneysel arkeolojik ça-lıûmalar tahıl sapı veya hasırotundan oluû-turulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak kullanılma ihtimalinin yüksek
oldu-øu konusunda veriler sunmuûtur7.
Kuzeybatı Anadolu’da antik Smint-heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) kazılarında ortaya çıkarılan MÖ 5200-4800
5 Myres 1897, 179; Bosanquet 1896-97; Tsounhtas
1898, 182-84; Crowfoot 1934; Crowfoot 1938; Crowfoot 1954; Johnston 1974; Carrington-Smith 1977, 121; Labriola 2008, 310.
6 Carrington-Smith 1977, 121.
yılları arası iskân edilen Kalkolitik yerle-ûimde dokumacılık ve hasırcılık konusunda yeni veriler elde edilmiûtir. Smintheion Kalkolitik yerleûiminde yapılan kazılarda ele geçen ve tamamı 960 civarı olan sera-mik kaidelerinin neredeyse tamamında özellikle hasır örgü negatif izleri belirlen-mesi bu konuda daha önce yapılmıû deøerli çalıûmalara katkı sunmaktadır. Bu bakım-dan bu çalıûmada Smintheion Kalkolitik yerleûimi kazılarında ele geçen seramik kai-deleri üzerindeki yün dokuma ve hasır izle-ri teknolojik ve fonksiyonel olarak incele-mek amaçlanmaktadır.
2. Smintheion Kalkolitik Yerleûimi
Kuzeybatı Anadolu’da Biga Yarıma-dası’nın (antik Troas) güney-batı köûesinde Gülpınar kasabasında yer alan antik Smint-heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) kazıları son yıllarda ilgi çekici bir prehisto-rik yerleûimin varlıøını ortaya koymuûtur (Harita 1, Res. 1). 1980 yılından beri Prof. Dr. Coûkun Özgünel baûkanlıøında kazıları sürdürülen Smintheion, Hellenistik döne-me ait Apollon Smintheus (“Farelerin Efendisi”) tapınaøı ve bu tapınaøa ait ozan
Homeros’un ùlyada destanının ana temasını
oluûturan Troya Savaûlarını konu alan friz
ve kabartmaları ile ün yapmıûtır8.
Sminthe-ion’da prehistorik bir yerleûimin varlıøı sondaj verilerine dayanarak ilk kez Jürgen Seeher (1987) tarafından duyurulmuû ve bu alanda daha sonra Turan Takaoølu tarafın-dan kazılar gerçekleûtirilerek bir ön rapor
yayınlanmıûtır9. Karbon 14 tarihlemelere
göre yaklaûık olarak MÖ 5200 ve 4800 ara-sı bir dönemde iskân edildiøi anlaûılan Smintheion Kalkolitik yerleûimi, kaba
hat-
8 Özgünel 2001; Özgünel 2003. 9 Takaoølu 2006.
larıyla batı Anadolu kronolojisinde prob-lemli Orta Kalkolitik dönem ile iliûkilendi-rilebilir. Batı Anadolu’da bu döneme ait yerleûimler genellikle yüzey üzerinde höyük gibi kolay tespit edilemediøi için ancak rastlantı sonucu tespit edilmektedirler. Smintheion prehistorik kazı buluntularını ilk inceleyen Jürgen Seeher yaptıøı deøer-lendirmeler sonucunda bu bölgede Kumtepe A/Beûik-Sivritepe olarak isim-lendirilebilecek bir kültür kompleksinin varlıøına iûaret etmiûtir10. Batı Anadolu’da daha çok Hacılar boyalı seramik geleneøi ile tanımlanan Erken Kalkolitik kültür ile daha çok Beycesultan erken evreleriyle öz-deû tutulan monokrom seramik geleneøi ile temsil edilen Geç Kalkolitik kültür arasın-daki geçiûi temsil eden “Orta Kalkolitik” dönem hakkındaki bilgilerimiz son 10 yıla kadar oldukça sınırlıydı. Bu bakımdan söz konusu problemli Orta Kalkolitik döneme ıûık tutabilecek kazılardan biri de Sminthe-ion olarak görülebilir. Batı Anadolu kültür tarihinin en az bilinen dönemlerinden biri olan bu dönemin aynı zamanda, birçok Ege adasının ilk kez yerleûilmeye baûlandıøı Yunan kronolojisine göre Geç Neolitik I döneme denk düûmesi de ilgi çekicidir. Bu dönemin batı Anadolu ve Ege dünyasında kültürel etkileûimlerin ve ticaretin yoøun bir düzeyde olduøu bir dönem olduøu yö-nündeki arkeolojik veriler hızla artmakta-dır.
Smintheion prehistorik yerleûiminde sürdürülen arkeolojik kazılarda burada na-sıl bir köy toplumunun var olduøu ve bu-rada yaûayan prehistorik inanların ne tür bir yaûam biçimini benimsediøi konusunda bilgiler edinilmiûtir. Prehistorik yerleûimin bulunduøu doøal çevre yerleûim için
önem-
li olanaklara sahiptir. Öncelikli olarak yer-leûimin yakın çevresinde zengin su potan-siyeli ve bereketli tarım topraklarının bu-lunması burayı yerleûim için çok çekici hale getirmiû olmalıdır. Prehistorik yerleûimin, en az 0.5 hektar gibi, bölgede bu dönem için geniû sayılabilecek bir alana yayıldıøı, burada yapılan arkeolojik kazı ve sondaj çalıûmalarıyla belirlenmiûtir. Yerleûim alanı genelde düze yakın bir alan üzerine yayıl-mıûtır ve yalnızca kuzey yönüne doøru ha-fif bir eøim göstermektedir. Ana kaya üze-rine oturan bir zemin üzerinde yaklaûık 30 ile 60 cm arası deøiûen kalınlıkta bir kültür tabakası ile temsil edilen prehistorik yerle-ûim, genelde yürüme yüzeyinden 50 cm ile 2 m arası deøiûen derinliklerde karûımıza çıkmaktadır. úu ana kadar kazısı yapılan alanlarda ana kaya üzerinde sadece 2 mi-mari evreli tek bir kültür katmanı ile belir-lenen prehistorik yerleûimde taû mimari aøırlık kazanmaktadır (Res. 1). Genellikle yapı temellerine ait sadece bir taû sırasının korunmasına raømen bazı yapılarda duvar yükseklikleri 60 cm’ye kadar korunmuûtur. Genellikle kare planlı olan avlulu konutla-rın bazen birbirine bitiûik, bazen de birbi-rinden ayrık olarak inûa edildiøine tanık olmaktayız. Evlerin tabanlarında tespit edi-len ocak kalıntılarının etrafında genellikle sıkıûtırılmıû toprak zemin belirlenmiûtir. Ocak kalıntıları dıûında konut yapılarının birçoøunun iç kısmında birer taû döûeli platform yer alırken birçok konutun iç kısmında köûelerde sınırları duvarla belir-lenmiû erzak küplerinin koyulduøu alanlar belirlenmiûtir. Konutların önündeki avlu-larda veya onları çevreleyen dıû mekânavlu-larda çok sıklıkla tabana açılan erzak ve çöp çu-kurlarına rastlanılmıûtır. úu ana kadar yak-laûık olarak 16 adet bu tür çukur
belirlen-miûtir. Baûlangıçta erzak çukuru olan bu unsurların zamanla çöp çukuruna dönüûtü-rülmüû olduøu anlaûılmaktadır. úu ana ka-dar yürütülen kazı çalıûmaları sırasında ve-ya kazılan alan esas alındıøında prehistorik yerleûimin Kalkolitik döneme ait tek bir kültür katmanı ile temsil edildiøi, fakat bazı alanlarda bu tek kültür katmanının iki mi-mari evreye sahip olduøu belgelenmiûtir.
Sürdürülen arkeolojik kazılar sırasın-da, prehistorik Smintheion insanlarının ta-rım, hayvan besiciliøi, avcılık, balıkçılık ve midye-istiridye toplayıcılıøı gibi farklı eko-nomik faaliyetler ile geçimlerini destekle-diklerine yönelik veriler elde edilmiûtir. Kazılar sırasında yoøun miktarda evcil ko-yun, keçi ve inek kemiøi ele geçmesi de topraøın ekilip biçilmesi yanında hayvan besiciliøinin de yapıldıøını gösterir. Bunun-la birlikte, ele geçen yaban keçisi, yaban domuzu ve alageyik kemikleri yanı sıra çe-ûitli kuû türlerine ait kemiklerin varlıøı ise avcılıøın da yerleûimin besin ekonomisinde yer tutmuû olduøuna iûaret eder. Balıkçılık ve midye/istiridye toplayıcılıøı gibi ekono-mik faaliyetlerin de aktif olarak yapıldıøı konusunda önemli veriler vardır. Sminthe-ion’un deniz kıyısına yaklaûık 1 km uzaklık-ta olduøu göz önüne alındıøında deniz ürünlerinin yerel besin ekonomisinde ne-den tercih edildiøi anlaûılabilir.
Seramik geleneøinin üretim teknolo-jisi açısından oldukça ileri düzeyde olduøu görülmektedir. Genel olarak el yapımı çok iyi perdahlı siyah veya grimsi-kahverengi seramik geleneøinin belirgin ol-duøu Smintheion’da özellikle perdah be-zemeli, kazıma bezemeli ve boya bezemeli örnekler dikkat çekmektedir. Seramikler arasında boynuz kulplu kâseler, dört ayaklı kâseler, pencere ayaklı kâseler, minyatür
çömlekler, yüksek kulplu çanaklar ve derin çanaklar sayısal anlamda çoøunluktadır (Res. 2-3). Smintheion’da çok iyi perdahlı çanak çömlekler dıûında yarı-kaba mal ola-rak nitelendirilebilecek örnekler de yaygın-dır. Bunlar arasında peynir kapları ( cheese-pot), süzgeçler, dıûı rölyef dekorasyonlu ça-naklar, üzeri parmak baskı bant dekoras-yonlu çanaklar, dudak üstü parmak baskı dekorasyonlu çanaklar dikkat çeker.
Smintheion’da egzotik olarak nite-lendirilebilecek obsidyen ve mermer gibi bölgede bulunmayan bazı hammaddeler-den yapılmıû nesneler de tanımlanmıûtır. Yapılan arkeolojik çalıûmalar sonucunda burada ele geçen obsidyenlerin Melos Ada-sı ve Orta Anadolu’da bulunan Göllüdaø ve Nenezi Daø kökenli olduøu tespit edil-miûtir. Obsidyenin yanı sıra yine kaynaøı bu bölgede olmayan ve olasılıkla orta-batı
Anadolu’dan ithal edilen mermer konik
rhy-ton ve kâse parçaları da dikkat çekmektedir.
3. Smintheion’da Dokumacılık ve Ha-sırcılık
Smintheion Kalkolitik yerleûiminde dokumacılık ve hasırcılık ile ilgili bilgileri-miz tamamen seramik kaideleri altında rastlanan negatif izlerden edinilmektedir (Res. 4-5). Bunun yanı sıra hasırcılık ve do-kumacılıkta kullanıldıøı kabul edilebilecek aøırûak, tezgâh aøırlıkları, makara gibi alet-ler de ele geçmiûtir. Ele geçen 960 örnek içinde 2 kaide üzerinde basit örgü tekni-øinde yün dokuma, 955 kaide üzerinde ha-sır izi (2 adet sarma örgü tekniøi, 950 adet dimi örgü tekniøi, 3 kaide üzerinde düzen-siz örgü), 3 kaide üzerinde yaprak negatif izleri belirlenmiûtir.
3.1.Yün Dokuma ùzleri
Smintheion’da yün ipliklerden yapı-lan dokumanın varlıøı yalnızca iki seramik kaidesindeki negatif izlerden bilinmektedir. Bu iki örnek göz önüne alındıøında yün dokuma için basit örgü tekniøinin tercih edildiøi anlaûılmaktadır. Basit örgüde en temel unsur iki ipliøin birbirini 90 derecelik açıyla keserek, yatay iplerden biri (atkı), di-key iplerin (çözgü) bir üstünden ve bir al-tından geçmesi esastır. Bu örneklerden bi-risi tamamı korunmuû bir ûekilde ele geçen kâsedir (Res. 6a). Bu örnek üzerinde bulu-nan negatif izlerden alıbulu-nan kalıp ile elde edilen pozitif izler fotomikrografi yönte-miyle incelendiøinde, yuvarlak kesitli yu-muûak yün iplikler ile seyrek bir dokuma yapıldıøı açıkça görülmektedir. Dokumanın kâse kaidesinde bıraktıøı derin izler, söz konusu kâsenin dokuma parçası üzerinde ûekillendirildiøini düûündürmektedir. Diøer bir deyiûle dokuma parçası kâse ile kilin yerleûtirileceøi zemin arasında bir tür ayırıcı altlık olarak kullanılmıûtır. Eøer kâse fırın-lama öncesi dokuma üzerine bırakılmıû ol-saydı, kaide üzerindeki izler bu kadar derin olmayacaktı. Bu durumda, dokumanın elle döndürülerek bir tür ilkel çark gibi kulla-nıldıøı düûünülebilir. Fırınlama öncesi do-kumanın kâsenin kaidesinde ayrıldıøı da net bir ûekilde anlaûılmaktadır. Çünkü kâsenin henüz yaû iken dokumadan ayrıl-dıktan sonra kaide kenarlarında oluûan çı-kıntıların parmakla bastırılarak düzeltildiøi belirlenebilmektedir. Smintheion’da yün kullanılmıû olduøuna tanıklık edebilecek diøer arkeolojik veri gurubunu da aøırûak, tezgâh aøırlıkları ve makara benzeri bulun-tular oluûturmaktadır.
3.2. Hasır Örgü ùzleri
Smintheion Kalkolitik yerleûiminden ele geçen yaklaûık 960 seramik kaidesi üze-rindeki negatif izler üzerinde yapılan ana-lizler sonucunda, 20 örnek hariç tamamına yakınında dimi örgü tekniøinde hasır örgü izleri olduøu belirlenmiûtir. Yalnızca iki ör-nek sarma örgü tekniøinde yapılmıûtır.
3.2.1. Sarma Örgü Tekniøi
Sarma (sarmal ûerit) örgü tekniøi prehistorik dönemlerde daha çok sepetçi-likte kullanılan bir teknik olarak bilinir. Özellikle sepet benzeri üç boyutlu nesnele-rin kaidelenesnele-rinin sarma örgü tekniøinde ya-pıldıøı bilinmektedir. Bu örgü tekniøinde genellikle tahıl sapı, saman veya ot demet-lerinden oluûan, Anadolu’da “boøum” diye tanımlanan bir ûerit, boøumu saracak baøın en ince tahıl sapı ile sarılan baûka bir ûerit-le, spiral ûekilde baølanır. Tahıl sapı, saman veya ot boøumunun etrafı, baø dediøimiz en küçük ve ince tahıl saplarından oluûtu-rulan bir ûeritle sarılırken, hep bir önceki sarmal kıvrıma baølanır ve böylece saølam-laûtırılır. Sarma tekniøinde hasır üretiminde sadece iøne veya bız gibi aletlere ihtiyaç vardır. Kazılarda ele geçen sadece 2 sera-mik kaidesi altında sarma örgü tekniøinde yapılmıû hasır izleri bulunmaktadır (Res. 6b). Burada sarma örgü tekniøinde yapıl-mıû daire biçimli hasırların altlık olarak kul-lanıldıøını destekleyen önemli bir veri mev-cuttur. Bu iki seramik kaidesi altında görü-len sarma örgü tekniøinde yapılan hasır ne-gatif izlerinden söz konusu seramiklerin sarma tekniøinde yapılan hasır bir altlık üzerinde elle ûekillendirildiøi ve ardından kurutulmak üzere bu hasır altlıktan ayrıla-rak düz bir zemin üzerine bıayrıla-rakılmıû oldu-øu anlaûılmaktadır. Hasır altlıøın çapına gö-re seramik çapının ayarlandıøı rahatlıkla
söylenebilir. Bunu, seramik kaidesindeki sarma tekniøindeki hasır örgünün merkez noktasının kaide çapının tam orta noktası-na denk gelmesinden anlamaktayız. Bu du-rumda sarma tekniøinde hasır altlıøın kabın ûekillenmesi aûamasında bir tür ilkel çark olarak kullanıldıøı ve kabın ûekillendirme aûamasından sonra hasır altlıktan ayrıldıøı düûünülmektedir.
Sarma örgü tekniøine Neolitik
dö-nemde Anadolu’da Çatalhöyük11 ve
Do-muztepe12 yerleûimlerinde, Erken
Kalkoli-tik dönemde ise Boøazköy-Büyükkaya’da13
rastlamaktayız. Komûu Ege dünyasında ise sarma örgü tekniøinde hasır izleri içeren
seramik kaideleri Amorgos14, Atina15,
Sitag-roi16, Tharrounia17, Saliagos18 ve Kephala19 gibi yerleûimlerde bilinmektedir.
3.2.2. Dimi Örgü Tekniøi
Dimi veya bazı Anadolu yörelerinde “ûayak” olarak bilinen örgü tekniøi prehis-torik dönemlerde en çok tercih edilen tek-nik olarak karûımıza çıkmaktadır. Bu örgü tekniøinde tahıl sapı veya hasırotu gibi ol-dukça esnek materyaller kullanılmıûtır. Bu tekniøin esasında saplar iki ters iki düz ola-rak örülür. Önce saplar iki ters iki düz geçi-rilir, sonra sadece bir sap kaydırılır. Böylece balık kılçıøı görüntüsü ortaya çıkar. Basit dokumadan çok daha yaygın olarak kulla-nılmaktadır. Basit dokuma daha çok yün ipliklerin örgüsünde tercih edilirken; dimi
11 Mellaart 1967, 205.
12 Wendrich 2006, 333; Wendrich 2007, 232. 13 Schoop 2005, res. 16.
14 Myres 1897, lev. 12.
15 Immerwahr 1971, 5, 6, 23, lev. 1/6; Labriola 2008,
316;
16 Adovasio – Illingworth 2003, 253 lev. 6/14. 17 Sampson 1993, 352, lev. 179-80/182-85, 298 a-b. 18 Evans – Renfrew 1967, 71-72, lev. 55: 6-11. 19 Carrington-Smith 1977, 119.
tekniøi daha çok hasır örgü tekniøinde ter-cih edilmiûtir.
Smintheion Kalkolitik yerleûiminde yapılan kazı çalıûmaları sonucunda, Anado-lu’da ûimdiye kadar hiçbir yerleûimde rast-lanılmayan sayıda dimi örgü tekniøinde ya-pılmıû hasır örgüye ait negatif izler taûıyan çanak çömlek kaidesi ele geçmiûtir (Res. 7-9). Burada hasır örgü sürecinde çoøunluøu tahıl sapı, az oranda da hasırotu ve sazlık otları tercih edilmiûtir (Typha sp., Juncus sp,). Seramiklerin ilk ûekillenmesi aûamasında kilin doørudan zemine yerleûtirilmesi yeri-ne hasır bir altlık kullanılarak zeminle irti-batı kesilmiû ve aynı zamanda bu hasır alt-lık bir tür ilkel bir çark olarak kullanılmıû olmalıdır. Kilin doørudan bu altlık üzerinde ûekillendirilmesi sonucunda, özellikle bu döndürme iûlemi nedeniyle, kabın üzerin-deki dokuma izlerinin bazılarında kaymalar gözlenmektedir. Hasır bir altlık kullanılarak yapılan seramik, yapım aûaması bittikten sonra genelde altlıktan ayrılmıû ve kuruma-sı için düz bir zemine bırakılmadan önce hasır altlıøın ayrılması sonucu kaidenin ke-nar hattında oluûan çıkıntılar parmakla bas-tırılarak düzeltilmiûtir. Bazı örneklerde ise seramiøin yapım aûaması bittikten sonra altlıktan ayrılıp kuruması için düz bir zemi-ne bırakılmasından kaynaklanan düzleûme gözlenebilmektedir. Bazı örneklerin ise ka-bın ûekillendirme aûaması bittikten sonra, kurutulacaøı alana bu hasır altlıkla birlikte kurumaya bırakıldıøı anlaûılmaktadır. Hasır altlık kullanılarak yapılan seramiklerin al-tındaki izler oldukça derin ve net olarak gözlenmektedir. Yapılan deneysel arkeolo-jik çalıûma, seramiklerin sadece kurumak üzere hasır üzerine bırakıldıøı zaman bu-nun kaideler üzerinde çok silik bir iz bırak-tıøını göstermektedir. Mevcut negatif
izler-den tahıl sapı kullanılarak hasır örgü yapımı aûamasında bir aletle örgünün düzleûtiril-mesi sonucu oluûan kırılmalar da kaideler üzerindeki negatif izlerde görülmektedir. Hasır örgü aûamasında hammaddeye es-neklik kazandırmak için ıslatma yoluna gi-dilmiû olmalıdır. Smintheion’da karûımıza çıkan dimi tekniøinde hasırın çok sıkı ola-rak örüldüøü dikkat çekmiûtir.
Smintheion’da ele geçen dimi örgü tekniøinde üretilmiû hasır negatif izlerine sahip seramiklerin yakın benzeri bu döne-min diøer Troas kıyı yerleûimlerinden Be-ûik-Sivritepe20 ve Alacalıgöl’de21 ele geçmiû-tir. Dimi tekniøinde hasır örgü ile ilgili veri-ler Neolitik ve Kalkolitik dönemveri-ler boyun-ca Çayönü22, Çatalhöyük23, Hacılar24, Ulu-cak25, Aûaøı Pınar26 ve Beycesultan27 gibi yerleûimlerden bilinmektedir. Anadolu dı-ûında komûu Ege coørafyasında ise dimi tekniøinde hasır örgü negatif izleri taûıyan seramik kaideleri Neolitik dönem boyunca
Atina28, Franchthi Maøarası29, Nea
Niko-media30, Alepotrypa Maøarası31, Sitagroi32,
Antre Corycien33, ve Tharrounia34 gibi
bir-çok yerleûimde bilinmektedir.
3.2.3. Düzensiz Örgü
Smintheion yerleûiminde belirli bir düzen arz etmeyen hasır örgü negatif izleri
20 Gabriel 2006, 358. 21 Aslan 1997.
22 Erim-Özdoøan 2007, res. 72. 23 Wendrich 2007, 235.
24 Mellaart 1967, res. 6; Mellart 1970, res. 189a. 25 Çilingiroølu – Çilingiroølu 2007, 368. 26 Özdoøan 2007, res. 424.
27 Lloyd – Mellaart 1962, res. 13, 16. 28 Immerwahr 1971. 29 Jacobsen 1973, 271; Labriola 2008, 316. 30 Rodden 1964, 605. 31 Papathanassopoulos 1996, 223. 32 Adovasio – Illingworth 2003, 254. 33 Touchais 1981, 109. 34 Sampson 1993, 352.
de 3 kaide üzerinde karûımıza çıkmaktadır (Res. 5a-b). Düzensiz örgü tekniøinde yapı-lan bu hasır örnekleri olasılıkla sepetçi sö-øüdü (sorgun) kullanılarak üretilmiûtir. Herhangi bir tekniøe baølı kalmadan hasır örgünün düzensiz bir ûekilde yapıldıøını gösteren bu 3 kaide altındaki negatif izler, Smintheion’da bu tekniøin de kullanıldıøını göstermektedir. Bunlar da hasır altlık ola-rak seramik yapım aûamasında kullanılmıû-lardır.
3.3. Yaprak ùzleri
Smintheion yerleûiminde 4 adet se-ramik kaidesi altında negatif yaprak izleri belirlenmiûtir. Seramikler ûekillendirme aûamasından sonra henüz yaûken, fırınlama aûaması öncesinde kuruması için yaprak üzerine yerleûtiriliyor olmalıydı. Yarısı ko-runmuû olan bir örnekte kaidenin alt kıs-mındaki yapraøa ait negatif izler olasılıkla asma yapraøına ait olmalıdır (Res. 5c). Kai-desi üzerinde negatif yaprak izi içeren bir örnek Yunanistan’da Final Neolitik Kepha-la kazıKepha-larında ele geçmiûtir35.
4. Deøerlendirme ve Sonuç
Smintheion Kalkolitik yerleûiminde ele geçen ve üzerinde dokuma ve hasır ne-gatif izleri içeren 960 adet seramik kaidesi-nin incelenmesi sonucunda, bu dönemde kuzeybatı Anadolu’nun bu köûesinde ge-liûmiû bir dokumacılık ve hasırcılık gelene-øinin varlıøına tanık olmaktayız. Basit örgü tekniøine ait “bir alttan-bir üstten” geçmeli yün dokuma izleri içeren sadece 2 örnek bulunmuûtur. Dokumacılıkla ilgili dolaylı bilgi veren bu iki sınırlı örneøin tersine, ha-sırcılıøın Smintheion Kalkolitik yerleûimin-de çok daha yaygın olduøu görülmektedir.
35 Carrington-Smith 1977.
Dimi örgü ve sarma örgü teknikleri hasır örülmesinde kullanılan ana tekniklerdir. Sarma örgü tekniøini yansıtan iki örnek ele geçmiûken, yaklaûık 950 adet seramik kai-desinde dimi örgü tekniøinde hasır negatif izleri belirlenmiûtir. Seramik kaidelerindeki negatif izlerin incelenmesi, aøırlıklı olarak tahıl sapı kullanılarak yapılan dimi örgü tekniøinde “iki alttan-iki üstten” örülen ha-sırların üst düzey bir iûçilik sergilediøini göstermektedir. Dokuma ve hasır negatif izlerinin incelenmesi ayrıca hasırların hangi hammaddelerden üretildiøi, dokumanın hangi hammaddelerden üretildiøi, hangi ip-liklerden yapıldıøı ve dokuma ve hasırların nasıl kullanılmıû olduøu ile ilgili bilgiler sunmaktadır. Seramik kaidelerindeki do-kuma ve hasır negatif izleri inceleyen arke-ologların genelde bu izlerin nasıl oluûtuøu konusunda iki farklı teoriyi benimsediøi görülmektedir. Bir görüûe göre seramikler ûekillendirildikten sonra henüz yaûken ze-mine yapıûmasını önlemek için dokuma veya hasır üzerinde kurumaya bırakılmak-tadır. ùkinci görüûe göre ise seramiøin ûekil-lendirileceøi kil topaøı dokuma veya hasır parçası üzerine yerleûtirilip bunların üze-rinde ûekillendirilmektedir. Smintheion’da ortaya çıkarılan veriler, dokuma veya hasır parçalarının bu ûekilde bir tür ilkel çark olarak kullanıldıøı savını destekler nitelik-tedir. Özellikle sarma örgü tekniøindeki hasırların incelenmesi bunu doørulamakta-dır. Yeni ûekillendirilmiû yaû seramikler dokuma veya hasır üzerine bırakıldıøı za-man kaide altında derin izler bırakmamak-tadır. Bunun tersine, seramik dokuma veya hasır altlık üzerinde ûekillendirildiøinde ise, kaide altında çok derin izler bırakmaktadır. Smintheion örneklerinde negatif izlerin ge-nellikle çok derin olduøu görülmektedir.
Bunun yanı sıra seramiklerin dokuma ve hasır altlıklar üzerinde ûekillendirildikten sonra, bu altlıklardan ayrıldıøı konusunda da veriler mevcuttur. Bu ayırma sürecinde seramik kaidesi kenarlarında oluûan çıkıntı-ların parmakla bastırıldıøı ve bu aûamadan sonra kurumaya bırakıldıøı anlaûılmaktadır. Bu bakımdan seramik üretimi dokuma ve hasır örgülerin nasıl kullanılmıû olabileceøi konusunda bir bakıû açısı sunar. Buna raømen dokumacılık ve hasırcılık ile ilgili cevaplanması gereken baûka konular da bu-lunmaktadır. Özellikle dokumacılıøın ve hasırcılıøın uzmanlaûmıû bir üretim olup olmadıøı, üretimde ne tür aletlerin kullanıl-dıøı, dokuma ve hasırların baûka ne tür amaçlar için kullanıldıøı ve üretimin kimler tarafından gerçekleûtirildiøi soruları cevap beklemektedir.
Harita ve Resim Listesi:
Harita 1. Smintheion (Gülpınar) konumunu
gösteren harita (O. Bamyacı).
Resim 1. Smintheion Kalkolitik dönem
yerle-ûimine ait yapı temel kalıntıları (T. Takaoølu).
Resim 2. Smintheion Kalkolitik döneme ait
bazı tek renkli, iyi perdahlı ve koyu yüzeye sahip seramikler (T. Takaoø-lu).
Resim 3. Smintheion Kalkolitik dönem
yerle-ûiminde bulunan tipik perdah beze-meli seramik geleneøine ait örnekleri temsil eden parçalar (T. Takaoølu).
Resim 4. Üzerinde hasır örgü negatif izleri
bu-lunan seramik kaide parçaları (A. Özdemir).
Resim 5. Üzerinde hasır negatif izleri bulunan
seramik kaide parçaları (A.Özdemir). a-b. Hasır izleri.
c. Yaprak izleri.
Resim 6. Hasır negatif izleri taûıyan kaide
par-çaları (A. Özdemir).
a. Basit örgü tekniøinde yapılmıû yün dokumaya ait hasır negatif izi. b. Sarma örgü tekniøinde yapılmıû hasır negatif izi.
Resim 7. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”)
tekniøin-de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-b), (A. Özdemir).
Resim 8. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”)
tekniøin-de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-b), (A. Özdemir).
Resim 9. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”)
tekniøin-de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-c), (A. Özdemir).
KAYNAKÇA
Adovasio –
Il-lingworth 2003 M. J. Adovasio – J. S. Illingworth, “Basketry and Textile Impressionsiçinde: E.S. Elster and C. Renfrew (ed.), Prehistoric Sitagroi: Excavations in ”, Northeast Greece, 1968-1970, volume 2: The Final Report, Los Angeles
(2003) 252-257.
Aslan 1997 R. Aslan, Troia und Seine Siedlungskammer: Vom Neolithikum bis zu den Anfangen des Historischen Nationalparks (Tübingen Üniversitesi, Yayımlanmamıû Yüksek Lisans Tezi, 1997).
Bosanquet 1896-97 R. C. Bosanquet, “Notes from the Cyclades”, BSA 3, 1986-97, 52-70.
Carington-Smith
1977 J. Carington-Smith, “Cloth and Mat Impressions”Late Neolithic Settlement and Cemetry, Vol. I, J. Coleman (ed.) (1977) 114- Keos I, Kephala: A
125. Carrington-Smith
2000 J. Carington-Smith, “The Spinning and Weaving Implements”, Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971-73, The British School at Athens Servia I,
(2000) 207-263.
Carter ve diø. 2003 E. Carter – S. Campbell – S. Gauld, “Elusive Complexity: New Data from Late Halaf Domuztepe in South Central Turkey”, Paleorient 29,
2003, 117-134.
Crowfoot 1934 G. M. Crowfoot, “The Mat Looms of Huleh, Palestine”, Palestine Exploration Quarterly (1934) 195-198.
Crowfoot 1938 G. M. Crowfoot, “Mat Impressions on Pot Bases.” Annals of Archaeology and Anthropology 25, 1938, 3-11.
Crowfoot 1954 G. M. Crowfoot, “Textiles, Basketry and Mats”, içinde: Singer, C, E.J. Holmyard & A.R. Hall (ed.) A History of Technology I: From Early Times to Fall of Ancient Empires (1954) 413-447.
Culwick 1935 G.M. Culwick, “Pottery among the Wabena of Ulanga”, Man 35, 1935,
165-169. Çilingiroølu –
Çilin-giroølu 2007 A. Çilingiroølu – Ç. Çilingiroølu, “Ulucak”, içinde: M. Özdoøan ve N. Baûgelen (ed.),Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular
(2007) 361-372.
Erim-Özdoøan 2007 A. Erim-Özdoøan, “Çayönü” içinde: M. Özdoøan and N. Baûgelen (ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, ùstanbul
(2007) 57-97. Evans – Renfrew
1968 J. D. Evans – C. Renfrew, Excavations at Saliagos Near AntiparosBritish School at Athens, Supplementary Volume 5, (1968) .
Gabriel 2006 U. Gabriel, “Ein Blick zurück-Das fünfte Jahrtausend vor Christus in der Troas”, M. Korfmann (ed.), Troia: Archäologie eines Siedlungshügels und seiner Landschaft (2006) 355-360.
Immerwahr 1971 S.A. Immerwahr, The Athenian Agora XIII: The Neolithic and Bronze Ages.
Jacobsen 1973 T. Jacobsen, “Excavations in the Franchthi Cave, 1969-1971. Part II”,
Hesperia 42, 1973, 253-283.
Johnston 1974 R. H. Johnston, “The Biblical Potter” The Biblical Archaeologist 37, 1974,
86-106.
Labriola 2008 L. Labriola, “First Impressions: A Preliminary Account of Mat-Impressed Pottery in the Prehistoric Aegean”, içinde: H. Erkanal, H. Hauptmann, V. úahoølu, R. Tuncel (ed.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age (2008) 309-322.
Lloyd – Mellaart
1962 S. Lloyd – J. Mellaart(1962) , Beycesultan I: The Chalcolithic and Early Bronze Levels Mellaart 1967 J. Mellaart, Çatalhöyük. A Neolithic Town in Anatolia (1967)
Mellaart 1970 J. Mellaart, Excavations at Hacılar (1970)
Myres 1897 J. L. Myres, “Textile Impressions on an Early Clay Vessel from Amor-gos.”Journal of the Anthropological Institute 27, 1897, 178-180.
Nicholson 1929 W. E. Nicholsan, “The Potters of Sokoto”, Man 31, 1929, 187-190.
Özdemir 2007 A. Özdemir, “An Experimental Study of Mat Impression on Pot Bases from Chalcolithic Gülpınar (Smintheion)” içinde: T. Takaoølu (ed.),
Ethnoarchaeological Investigations in Rural Anatolia 4, 2007, 73-86.
Özdoøan 2007 M. Özdoøan, “Marmara Bölgesi Neolitik Çaø Kültürleri” içinde: M. Özdoøan – N. Baûgelen (ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (2007) 401-426.
Özgünel 2001 C. Özgünel, Smintheion. Troas’ta Kutsal bir Alan (2001)
Özgünel 2003 C. Özgünel,”Das Heiligtum des Apollon Smintheion und die Ilias”
Studia Troica 13, 2003, 261-291.
Papathanassopoulos
1996 G. A. Papathanassopoulos, “Pithos Bases with Imprints”, içinde: G. A. Papathanassopoulos (ed.), Neolithic Culture in Greece (1996).
Rodden 1964 R.J. Rodden, “A European Link with Çatal Hüyük: The 7th Millen-nium Settlement of Nea Nikomedia in Macedonia. Part II: Burials and the Shrine”, ILN April 18, 1964, 604-07.
Ryder 1965 M. L. Ryder. “Report of Textiles From Çatal Höyük”, AnatSt 15, 1965,
175-176.
Sampson 1993 A. Sampson, Skoteini at Tharrounia, The Cave, the Settlement and the Ceme-tery (1993).
Seeher 1987 J. Seeher, “Prähistorische funde aus Gülpınar/Chryse”, AA 1987,
533-556.
Schoop 2005 U. D. Schoop, “Early Chalcolithic in North-Central Anatolia: The Evi-dence from Boøazköy-Büyükkaya”, TÜBA-AR 8, 15-38.
Takaoølu 2006 T. Takaoølu, “The Late Neolithic in the Eastern Aegean: Excavations at Gülpınar in the Troad”, Hesperia 75, 2006, 289-31.
Touchais 1981 G. Touchais, “Le Matérial Néolithique” L 'Antre Corycien I, Bulletin Cor-respondance Hellenique, Supplement VII (1981) 95-172.
Tsounthas 1898 C. Tsounthas, “ƋƵƪƫơƤƩƪƜ”Aephem (1898) 137-212.
Wendrich 2006 W. Wendrich, “Çatalhöyük Basketry”, içinde: I. Hodder (ed.), Changing Materialities at Çatalhöyük: Reports from the 1995-1999 Seasons. Çatalhöyük Research Project, Vol. 5 (2006) 333-338.
Wendrich 2007 W. Wendrich, ‘‘Neolithische Korbflechterei”, Vor 12.000 Jahren in Ana-tolien. Die altesten Monumente der Menschheit (2007) 230-235.
Harita 1
Resim 2
Resim 3
Resim 4
Resim 8 Resim 9
