GİRİŞ
Dünya su ürünleri yetiştiriciliği üretiminde Çin başta olmak üzere Hindistan, Vietnam, Endonezya, Tayland, Bangladeş ve Norveç sırasıyla yer almakta olup, Ülkemiz bu sıralamada % 0,27 üretim payı ile 26. sırada yerini almaktadır [1].
Su ürünleri yetiştiriciliğinde kullanılan 4 yetiştirme sistemi mevcuttur bunlar havuzlar, toprak kanallar, tanklar ve kafes sistemleri [8]. Dünya’da Kafes kültürünün ortaya çıkışı belirsiz olmakla birlikte Güney doğu Asya’da ağaç ve bambu gibi materyallerden yapılan ilkel yapılarla başlamış olup 1950’li yıllarda sentetik materyalin bulunmasıyla gelişimini bu materyallerden yapılan kafeslerle sürdürmüştür. Günümüzde gerek araştırmacıların gerekse ticari yetiştiricilerin odaklandığı
başlıca konuyu bu sistemler oluşturmaktadır [11, 7]. Dünya akuakültür üretiminde çeşitlilik bakımından kafeslerde üretilen 40 familyaya ait balıklardan 5 tanesi (Salmonidae, Sparidae, Carangidae, Pangasiidae ve Cichlidae ) toplam üretimin %90’ını oluşturmaktadır. Bunlardan yalnızca bir aile Salmonidae ise toplam üretimin %’66 sını oluşturmaktadır. Tür düzeyinde; yaklaşık 80 adet türün kafeslerde yetiştiriciliği yapılmaktadır (Salmo salar) kafes kültürü üretiminin yaklaşık yarısını (%51) ve diğer 4 tür (Oncorhynchus mykiss, Seriola quinqueradiata, Pangasiuss spp, ve Oncorhynchus kisutch) de % 27 sini oluşturmaktadır [10].
Ülkemizde ise yoğun kafes kültüründe öne çıkan 3 tür vardır. Bunlar denizlerde çipura (Sparus aurata), levrek (Dicentrarchus labrax) ve tatlı sularda alabalıktır
Alabalık (Oncorhynchus mykiss L.) Kafes Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumuna Yönelik Bazı
Değerlendirmeler
Yılmaz EMRE1* Cengiz SAYIN2 Filiz KİŞTİN1 Nesrin EMRE2 Süleyman KARAMAN2 1 Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü-ANTALYA
2 Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi –Tarım Ekonomisi Bölümü-ANTALYA
*Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : 30.07.2010
e-posta: yemre57@yahoo.com Kabul Tarihi : 31.09.2010
Özet
Türkiye’de gerek deniz gerekse tatlısu kaynakları içerisinde ağ kafeslerde yapılan Alabalık yetiştiriciliği spesifik özelliklere ve büyük bir öneme sahiptir. 1990’lı yıllarda başlayan kafeste alabalık yetiştiriciliği çalışmaları 2000’li yıllarda hız kazanmış olup 2009 yılında iç su alabalık üretim miktarının %61’ini karşılamaktadır. Ancak bu kültür sisteminin sosyo ekonomik yönden değerlendirilmesine dair çok az çalışma bulunmaktadır. Bu çalışma ile 33 ilde mevcut 159 adet kafes işletmesinde yapılan alabalık yetiştiriciliğine yönelik bazı sosyal ve yapısal tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Elde edilen bulgulara göre kurulu işletmelerin % 82.2’lik oranla en fazla baraj göllerinde, % 7.6’lık oranla denizde ve % 6.4 ile nehirlerde kurulu olduğu belirlenmiştir. Kapasiteleri 10 ile 2340 ton/yıl arasında değişmekte olup %63’ü 100 ton/yıl kapasitenin altında küçük işletmelerdir.
Anahtar Kelimeler: alabalık, kafes, kafes kültürü, yapısal analiz
Some Evaluations on Present Status of the Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss L.)
Cage Farming
Abstract
Rainbow trout cage culture in marine or fresh water resources has spesific characteristics and great importance in Turkey. Cage culture of rainbow trout which began in1990’s accelerated in 2000’s. Production of rainbow trout in cage systems account for 61 % of total trout production with respect to 2009 production figures. A few research carried out concerning socio economic evaluations of this culture system. In this study, some structural determinations and evaluations of 159 trout cage farms in 33 provinces were performed. According to findings of the surveys Majority (82,2%) of the farms were established in dam lake whereas 7,6 % in marine and 6,4% in rivers. Production capacities of the farms varries between 10-2340 tonnes/ year and 63% of cage farms are small scale which have under 100 tonnes/year capacity.
(Oncorhynchus mykiss). Yetiştiricilik üretiminde en büyük payı oluşturan alabalığın 2008 yılında içsularda 65.928 ton, denizde 2.721 ton üretimi gerçekleşmiştir. Türkiye’de toplam 68649 tona ulaşan alabalık üretim miktarı toplam yetiştiricilik üretimi içinde % 45.1 oranı temsil etmektedir. Diğer türler içinde lider konumundadır [2].
Yetiştiricilik sistemi olarak ele alınıp incelendiğinde karasal havuz işletmeleri ve ağ kafes sistemleri olmak üzere iki sistem Türkiye ‘de alabalık yetiştiriciliğinde öne çıkmakta olup, üretim kapasitesi olarak ele alındığında toplam işletmelerin %61’ ini kafes işletmeleri temsil etmektedir. Geri kalan %39’u ise havuz işletmelerinin oranıdır [3]. Kafes işletmelerinin yıllara göre gelişimi incelendiğinde tüm sistemlere göre daha çok geliştiği ve artış gösterdiği görülmektedir. Balık yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi amacıyla 1994 yılında baraj göllerinde üretime olanak tanınmasının da bu artış da payı bulunmaktadır.
MATERYAL VE METOD
Araştırma kapsamına alınacak olan kafes işletmelerine ait bilgiler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim Geliştirme Genel Müdürlüğü’nün kayıtlarından elde edilmiştir. Genel anlamda işletmelerin düzenli ve doğru bir kayıt tutma sistemlerinin olmaması nedeni ile veri toplama; anket uygulama yöntemi ile yapılmıştır. Anketlerin bir kısmı tarafımızdan, bir kısmı da il Müdürlüklerinin ilgili şubelerindeki teknik elemanlarca yapılmıştır.
Anket çalışması 2008/ 2009 yıllarında ve 159 adet işletmede uygulanmıştır. Anket sayısı ana kitleyi temsil etmeye yeter sayıdadır (%74). Anketler alabalık kafes işletmelerinin sosyo demografik özellikleri ile kuruluş tarihi, ulaşım bilgileri hukuki statüsü, üretim, pazarlama, ve diğer bazı yapısal özelliklerini tespit edecek nitelikteki sorulardan oluşturulmuştur.
Anketler sonucunda elde edilen Veriler SPSS 13 programına aktarılmış ve değerlendirmeleri yapılmıştır.
ALABALIK İŞLETME SAYISI VE BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI
Alabalık üretimi gerçekleştirmekte olan işletmeler sayıca incelendiğinde kafes işletmeleri havuz işletmelerine kıyasla daha az sayıda olmasına rağmen kapasite olarak bakıldığında kafes işletmelerinin daha büyük kapasiteye sahip oldukları görülmektedir. Oran olarak ifade edilecek olursa; Türkiye’de yetiştiriciliği yapılmakta olan gökkuşağı alabalığının işletme sayısı olarak %19 ‘unu, kapasite olarak da %62 ‘sini kafes işletmeleri oluşturmaktadır.
En fazla sayıda kafes işletmesi Doğu Anadolu Bölgesinde yer almakta olup (89 adet) onu 80 işletme ile Akdeniz Bölgesi 31 işletme ile Karadeniz 30 işletme ile İç Anadolu 25 işletme ile Ege ve 2 işletme ile Marmara Bölgesi izlemektedir. ( Şekil 1).
İşletmelerin kapasiteleri dikkate alınarak yapılan inceleme neticesinde ise 16062 ton/yıl üretim kapasitesine sahip Akdeniz Bölgesi lider konumda olup onu 13451 ton/yıl üretim rakamıyla D.Anadolu Bölgesi 12495 ton/ yıl İç Anadolu Bölgesi izlemektedir. Ege Bölgesi karasal işletmeler de birlikte düşünüldüğünde en fazla alabalık üretim kapasitesine sahip lider bölge olmasına rağmen alabalık kafes kültüründe 4. Sırada yer almaktadır. En düşük üretim kapasitesine sahip bölge Marmara Bölgesi olduğu görülmektedir (Şekil 2)
BULGULAR
İşletmelerin Kuruluş Tarihlerine Göre Değerlendirilmesi
Türkiye’de deneme ve bilimsel çalışmalar dışında, entansif alabalık üretimi amacıyla kafes sistemi uygulamalarına 1990 yılında başlanmış olduğu görülmektedir. Mevcut kafes işletmeleri kuruluş yıllarına göre gruplandırıldığı takdirde oransal bir ifade ile;
1990-Şekil 1. Alabalık Kafes işletmelerinin sayıca bölgelere
Şekil 3. Alabalık kafes işletmelerinin yıllara göre kuruluş oranları (%)
Şekil 4. İşletmelerin bulundukları yere göre dağılımı
%33’ü köylerde bulunmaktadır. Diğer işletmeler ise il ve beldelerde bulunmaktadır (Şekil 4 ). Diğer yandan işletmelerin en yakın yerleşim birimine olan uzaklıkları %85’lik oranla 0-20 km’lik kategorisinde yer almaktadır (Şekil 5). İşletmelerin kuruldukları yerle il, ilçe, belde ve köyler arasındaki yol durumunun oransal dağılımı % 68’i asfalt, % 19’u stabilize,%11’i toprak ve %2’si asfalt+stabilizedir (Şekil 6).
9).
İşletme çalışanlarının Durumu
Alabalık ağ kafes işletmelerinde istihdam edilen kişi sayısı işletmenin kapasitesine göre değişmekle birlikte işletme başına minimum 1 - maksimum 48 erkek işgücü arasında değişmektedir. Küçük ölçekli işletmelerde işletme sahibinin kendisi de üretim faaliyetine katılmakta istihdam sayısı yemleme ve bekçilik hizmetleri için
Şekil 6. İşletmelerin yol durumunun oransal dağılımı
a.Karacaören Baraj Gölü
Şekil 8. Baraj gölü göl ve nehir üzerinde konumlanmış alabalık ağ kafeslerinin tesislerinden örnekler
b) Burdur Karacaören
Antalya Manavgat Irmağı
Şekil 8. Baraj gölü göl ve nehir üzerinde konumlanmış alabalık ağ kafeslerinin tesislerinden örnekler
tutulan 1 kişi ile sınırlı kalmaktadır. Kapasite büyüdükçe faaliyet de doğru orantılı arttığından işçi sayısı fazla olmakta çiftlik faaliyetlerinin organizasyonu sorumlu mühendise bırakılmaktadır.
İşletme çalışanları belirlenen yaş gruplarına göre incelendiğinde; 15- 20 yaş arası 11 kişi %7 lik oranı, 21-25 yaş arası 31 kişi %19,7 sini temsil etmekte en yüksek oranın 25-30 yaş grubunda (%30,4) ve en düşük oranın da 56 yaşının üzerinde (%0,5) bulunanların oluşturduğu grupta olduğu saptanmıştır. Çalışanların yaş gruplarına dağılımı oransal olarak Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo 1. İşletme çalışanlarının yaş gruplarına göre
dağılımı
Yaş Grupları Çalışan Sayısı Oran(%)
15-20 56 7 21-25 158 19,7 26-30 240 30,5 31-35 128 16,2 36-40 110 13,7 41-45 43 5,4 46-50 36 4,5 51-55 19 2,4 56 yaş ve üstü 4 0,6 Toplam 794 100
İşletme Çalışanlarının Eğitim Durumuna Göre Oransal Dağılımı
İşletmelerde çalışan personelin eğitim durumlarına göre dağılımı rakamsal ve oransal olarak tablo 2’de verilmiştir. Buna göre ilköğretim % 46.72, lise %18.93, üniversite 33.43 ve yüksek lisans mezunlarının oranı ise 0.91 şeklindedir.
Tablo 2. Çalışanların eğitim durumuna göre dağılımı
Eğitim Durumu Çalışan Sayısı Oran (%)
İlköğretim 371 46,72
Lise 150 18,93
Üniversite 265 33,43
Yüksek Lisans 7 0,91
Kafes işletmelerinde yemleme durumu ve sofralık balık büyüklüğü
Balık büyüklüğüne göre değişmekle birlikte işletmelerin %56,8’ inde günde iki defa, %34,2’ sinde günde 3 defa yemleme yapılmaktadır (Şekil 10). İşletmeye alınan yavru balıkların büyüklüğü 10 gr. ile 50 gr arasında değişmektedir. Pazar büyüklüğü çoğunlukla 200- 250 gr. arası olmakla birlikte, işletmelere göre Tablo 1’deki gösterildiği gibi değişiklik göstermektedir. İşletmelerin %34 ünde balıklar 4 ay sürede porsiyonluğa ulaşmakta iken,%52 ‘sinde ise, 8- 10 aylık süreler tutulmaktadır. Bazı işletmeler ise 1 yıl ve daha fazla süre balığı kafeste büyütebilmektedir. Pazara sunum büyüklüğü bölgelere göre değişebildiği gibi yurt içinde genellikle 200-250 gr arasında tercih edilmekte ihracatı gerçekleşecek ürünlerde ise iki boy tercih edilmekte 300-320 gr. grubu ve 1000gr. üstü olan gruptur.
Kafes işletmelerinde yetiştirilen alabalıkların pazarlanması
Araştırma kapsamındaki 59 işletme (%37,42) ürününü toptancı ya da komisyoncu diye tabir edilen ara birime satmakta, 43 işletme (%27.1) perakende satış yerlerine götürmekte, 24 işletme işleme tesisine vermekte(%15,48), 17 işletme (%10,97) lokanta ve tesislere vermekte, 11 işletme (%6,77) büyük kentlere pazarlamakta 3 işletme yurt dışına ihracat gerçekleştirmektedir. Küçük orandaki (%0,65) işletme de ürününü bir diğer üretim işletmesine pazarlamaktadır. Şekil 11’de pazarlama yerleri oransal olarak gösterilmiştir.
Tablo 3. Kafeslerde yetiştirilen alabalıkların pazara
sunum büyüklüklerinin oransal dağılımı
Pazar Büyüklüğü % Oran
150 1,4 200-250 53,1 251-300 22,1 301-500 9,0 501-1000 7,6 1000-1500 3,4 1500-3000 2,8 3000< 0,7
TARTIŞMA VE SONUÇ
Nitelikli iş gücünü eğitim önemli düzeyde geliştirir. Ege Bölgesi’nde alabalık işletmelerinde işletmeciler genellikle alt düzeyde okur-yazar olup, ortalama yaşları 50 civarındadır [6]. Güney-Marmara Bölgesi’nde, işletme sahiplerinin % 85’i ilkokul-ortaokul, % 5’i lise % 10’u ise üniversite mezunu olduğu; kullanılan daimi ve geçici işçilerin eğitim düzeylerinin ilkokulu aşmadığı belirtilmiştir [5]. Öte yandan Akdeniz Bölgesi’nde ise işletmecilerin % 39.9’nun ilkokul, % 38.4’nün ortaokul-lise ve %19.7’sinin ise üniversite mezunu oldukları saptanmıştır. Yine bu bölgedeki 45 işletmede 1, 118 işletmede 2, 12 işletmede 3, 8 işletmede 4, 5 işletmede 5, 4 işletmede 6, 3 işletmede 7, 1 işletmede 8, 1 işletmede 9 ve 1 işletmede de 86 kişinin istihdam edildiği görülmüştür [8]. Karadeniz Bölgesi’ndeki işletmelerde ise; 185 işletmede 1, 108 işletmede2, 54 işletmede 3,
Şekil 10. Kafes işletmelerinde yemleme durumu oranları
Şekil 11. Kafes İşletmelerinin pazarlama yerlerinin oransal dağılımı
27 işletmede 4, 20 işletmede 5, 17 işletmede 5’ten fazla personel çalıştırılmaktadır [12]. Yine Doğu ve Güney-Doğu Bölgeleri’nde ise, 37 işletmede 1, 51 işletmede 2, 24 işletmede 3, 17 işletmede 4, 14 işletmede 5 ve 17 işletmede ise 5’den fazla personel istihdam edilmektedir [4]. Çalışmamızda ise, yaş gruplarına göre bir tasnif yapılmıştır. Buna göre 15-20 yaş grubunda 56 kişi, 21-25 yaş grubunda 158 kişi, 26-30 yaş arası 240 kişi 31-35 arası 128 kişi ve 36-40 yaş arası 110 kişi çalıştığı bulunmuştur. Öte yandan, çalışanların eğitim düzeyindeki değerlendirmede ise, daha önceki çalışmalarla belirlenen düzeylerde önemli yükselme ve düzelmelerin olduğuna işaret edilmektedir. Yani daha nitelikli bir iş gücüne doğru mesafe aldığı görülmüştür.
Karadeniz Bölgesi’nde pazarlama; perakende satış ve işletmeye ait restoranda pişirerek satma esasına dayanmaktadır. Anılan bölgedeki işletmelerin % 23.3’ünde sadece perakende satış yapılmakta, %25’inde
perakende satış ve restoran birlikte görülmekte, işletmelerin % 19.6’sın da ise perakende satış yanında toptan satış da yapıldığı ifade edilmektedir. Karadeniz Bölgesi’ndeki işletmelerin % 8’i çevre illerde pazarlama yapmakta, % 6’sı yurtiçine ve% 4’ü de yurtdışına satış yapmaktadır [12]. Diğer yandan, Doğu ve Güney-Doğu Bölgeleri’ndeki yapılan bir araştırmaya göre ise, yetiştirdiği ürünü perakende olarak değerlendiren tesislerin sayısı, toplam tesis sayısının % 45’ini oluşturmaktadır. Yine ürününü perakende ve toptan olarak değerlendiren tesislerin oranı ise % 18’dir. Ürününü perakende satış yanında lokantadan da satış yapan işletme oranı ise % 12 ve yalnız toptan satış yapan işletme oranı ise % 8 ve sadece lokantadan pişirerek satış yapan işletmelerin toplam işletme içindeki oranları da % 8’dir. Bu bölgelerde yapılan aynı araştırmaya göre tesislerin %63’ü balığını yörede, % 46’sı çevre illerde % 2’si ise bölge dışında pazarlamaktadır. Akdeniz Bölgesinde önceki yıllarda yapılan bir çalışmaya göre ise; işletmeler; yalnız perakende olarak (% 20.4), işletmelerin kendilerine ait lokanta ve tesislerinde ( % 6.6), toptancılara (% 7.2), işleme tesislerine (% 2.3) ve ifade edilen kategorilerilerden birinden fazla, yani hem perakende hem toptan hem lokanta ve hem de tesislerde balıklarını pazarlayan işletmeler (% 63.5) şeklinde bir işleyişe işaret edilmiştir [8]. Bu çalışmada ağ kafeslerin ise pazarlamayı en çok toptancılara (% 37.42), sonra sırasıyla %27.1 perakende satış yerlerine, %15.48 işleme tesislerine, 10.97 lokanta vb tesislere, %6.77 si büyük kentlere, %1.61 yurt dışına ihracata ve en az ise %0.62 oranla bir diğer balık üretim işletmesine pazarladıkları saptanmıştır.
Sonuç olarak: Ağ kafeslerde alabalık yetiştiren işletmelerin gerek mevcut durumu ile ve gerekse gelecek planlamalarda önemli etkilerinin olacağı ortadadır. Özellikle nitelikli işgücü varlığı ile bunun daha planlı ve bilinçli gelişime fırsat vereceği tahmin edilmektedir. Ancak bu büyüme ve gelişimin sürdürülebilir koşulları sağlayan ve ekolojik yaklaşımlı bir plan çerçevesinde olması, anılan büyüme ve gelişimi anlamlı kılacaktır.
KAYNAKLAR
[1] Anonymous .2009a .Yearbook, Fishery and Aquaculture Statistics 2007. FAO . Rome
[2] Anonim. 2009b. Su Ürünleri Üretim, Fiyat ve Üretim Değeri İsatistikleri 2008. Su Ürünleri İstatistikleri Yayınları No: 8. MARA. Ankara [3] Anonymous. 2010. TKB. Tarımsal Üretimi
Geliştirme Genel Müdürlüğü ( TÜGEM) Arşivi. Ankara.
[4] Balcı M,Ural M, Çiçek E, Bekçi H. 2002. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki Su Ürünleri Üretim ve Yetiştiricilik Tesislerinin Yapısal ve Teknik Özelliklerinin Araştırılması Sonuç Raporu,TAGEM/HAYSUD/2001/07/01/13
[5] Çetin B, Bilgüven M. 1991. Güney Marmara Bölgesinde Alabalık Üretimi Yapan İşletmelerin Yapısal ve Ekonomik Analizi. E.Ü.Su Ürünleri Fakültesi “Eğitiminin 10. Yılında Su Ürünleri Sempozyumu” Sh.180-195, İzmir.
[6] Elbek G A. 1981. Ege Bölgesinde Tatlı Su Ürünleri Üreten İşletmelerin yapısal ve Ekonomik Analizi,E.Ü.Z.F, Doktora Tezi, BORNOVA-İZMİR [7] Emre Y, Sayın C, Kiştin F, Emre N. 2008. Türkiye’de
Ağ Kafeslerde Alabalık Yetiştiriciliği, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Süleyman Demirel Üniversitesi, Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi Dergisi Cilt4 Sayı :1-2(2008).
[8] Emre Y, Kürüm V. 2007. Havuz ve Ağ kafeslerde Alabalık Yetiştiriciliği( 2. Baskı ). Posta Basım, 272 Sayfa. İstanbul.
[9] Emre Y, Dİler İ, Sevgili H, Oskay DA, Sayın C. 2007. Akdeniz Bölgesindeki Alabalık İşletmelerinin Yapısal Özelliklerinin İncelenmesi (2000-2003 ). Türk Sucul Yaşam Dergisi, Ulusal Su Günleri 2007. (Ed. Y. Emre ve U. Yılmaz), Yıl: 3-5. Sayı:5-(8):182-188.
[10] Halwart M, Soto D, Arthur JR. (eds.)2007. Cage aquaculture – Regional reviews and global overview.FAO Fisheries Technical Paper. No. 498. Rome, FAO. 241pp.
[11] Morris JE, Edwards Elaine. 1999. Fisheries Managing Iowa Cage Fish Culture Cage Culture Series, no. 160-166
[12] Üstündağ E, Aksungur M, Dal A, Yılmaz C. 2000. Karadeniz Bölgesinde Su Ürünleri YetiştiriciliğiYapan İşletmelerin Yapısal Analizi. IV. Su Ürünleri Sempozyumu. Sh.639-663
