Besienm o ve D iyet D e rg isi /' J . N u tr. and D ie t ., 17 : 191 - 206, 1988.
O - 1 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARIN BESLENM E ŞEK İL LE R İN İN AĞIRLIK VE BOY UZUNLUĞU Ü ZERİN E E T K İSİ
Doç. Dr. P e r ih a n AR S LAN' * A ra ştırm a , A n k a ra ’n m E tlik , D e m etev ler, A b id in p a-
ş a se m tle ri ile Ç u buk ilçesin d e, s a ğ lık o c a k la rın a k a y ıtlı b u lu n a n 0 - 1 y a ş g ru b u 736 ço c u k ü z e rin d e y a p ılm ış tır. A ra ş tırm a n ın ilk a ş a m a s ın d a k i ç o c u k la rın % 77.7’s in in a ğ ırlığ ı, % 88.0’in in d e b oy u z u n luğu s t a n d a r t d e ğ e rle rd e d ir. T ek b a ş ın a a n n e s ü tü ile b e sle n m e o r a n % 35.4 olup b u d eğ e r, k a rış ık (a n n e s ü tü + e k b esin ) b e s le n e n le rle b irlik te % 74.1’e y ü k se lm e k te d ir. Ç o cu k ların % 73.7’si y e tersiz sü re ( 0 - 3 a y ), % 20.2’si de id e a l s ü re ( 4 - 6 ay) te k b a ş m a a n n e s ü tü a lm a k ta d ır la r . T ic a ri m a m a ile b eslen m e o ra n ı % 4.5’d ir. A ra ş tır m a n ın ik in ci a ş a m a s ın d a ise d eğ işik b e sle n m e şe k ille ri u y g u la n a n çocuk g r u p la r ın d a n 21’e r o lm a k ü z e re to p la m 63 çocıık seçilm iş ve b u b e sle n m e ş e k ille rin in (a n n e sü tü , a n n e s ü tü + ek besin , tic a r i m a m a ) ç o c u k la rın ağ ırlık ve boy u z u n lu ğ u ü z e rin e o la n e tk ile ri 3 ay sü re ile iz le n m iştir. Üç a y ın s o n u n d a ; te k b a ş ın a a n n e s ü tü ve a n n e s ü tü + e k b e sin le b e sle n e n ç o c u k la rın tü m ü n ü n a ğ ırlık v e boy u z u n lu ğ u d u ru m la rı, s ta n d a r t ve ü s tü d e ğ e rle rd e b u lu n m u ş tu r. T ic a ri m a m a İle b eslen e n ç o c u k la rın d a b oy u z u n lu ğ u s t a n d a r t d e ğ e rle rd e olup, % 4,8’n in ağ ırlığ ı, s ta n d a r d ın % 80 a ltın d a o la ra k d e ğ e rle n d irilm iş tir.
GİRİŞ
Yenidoğan b ir bebeğin sağlıklı b ir şekilde büyüyüp, gelişmesi ancak başarılı b ir beslenme ile m üm kündür. Anne sütü, bebeğin ilk 6 aylık dönem inde biyolojik ve psikolojik olarak tüm gereksin m elerini karşıladığından yeri doldurulm ayacak b ir besindir. Ancak bu konuda da değişik görüş ve uygulam alar b u lunm aktadır, ö zel
likle gelişmiş ülkelerde, endüstrileşm e ile b irlik te çalışan anne sa yısının artm ası çocukların anne sütü ile beslenm e o ran ım azalt m ıştır. Anne sütü yerine form ulalar ya da hayvan sü tleri kullan ıl m aktadır. Diğer taraftan gelişmemiş ülkelerde, anne sü tü n ü n çok uzun süre tek başına verilmesi de çok sevindirici b ir uygulam a olarak değerlendirilm em elidir. Zira, çocukların beslenm eye bağlı büyüm e ve gelişmeleri em zirme d u ru m u n d an çok, em zirm e süresi ile ilişkilidir. Türkiye’de çocukların em zirilm e süreleri o rta la m a 11.91 ay olm akla birlikte çocukların ancak % 3 0 -3 5 'i istenilen sü re (4 -6 ay) tek başına anne sü tü ile b eslen m ek ted ir (1, 2). D ört aydan daha kısa süre emzirme, çocuklara erken ay lard a ek b esin lerin verilm esine neden olm aktadır. B aşlanan ek b esin lerin gerek m iktar, gerekse kalitesinin yetersizliği çocukların büyüm e ve ge lişme durum unu etkilem ektedir (3, 9 -1 2 ).
Bu çalışma, A nkara'nın çeşitli sem tlerinde o tu ra n ailelerin, çocuklarım nasıl beslediklerini ve bu beslenm e şeklinin çocuğun boy uzunluğu ve ağırlık d u ru m u n a olan etk ilerin i o rta y a koym ak üzere planlanıp y ü rütülm üştür.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
A raştırm a, A nkara’nın Etlik, D em etevler, A bidinpaşa sem tleri ile Çubuk ilçesindeki sağlık o caklarına kayıtlı b u lu n a n 0 - 1 yaş grubu çocukları üzerinde yapılm ıştır. A raştırm an ın ilk aşa m a sın da bu sem tlerdeki sağlık ocaklarına kayıtlı 0 - 1 yaş g ru b u 736 ço cuğun boy uzunluğu ve ağırlıkları ölçülm üş ve elde edilen d eğerler stan d a rtlarla kıyaslanm ıştır (2). Beslenm e şekilleri ise an n elerin e sorularak öğrenilm iş ve çocuklar, beslenm e şek illerin e göre grup- landırılm ıştır.
A raştırm anın ikinci aşam asında ise beslenm e şek illerin e göre; tek başına anne, anne sü tü + ekbesin ve tek b a şın a tic a ri m am a (formula) ile beslenen çocuk g ru p la rın d a n 21'e r olm ak üzere to p lam 63 çocuk, gelişi güzel öm eklem yöntem i ile seçilm iş ve 3 ay süre ile izlenm iştir. Bu izlem elerde çocu k ların boy u zu nluğu ve ağırlık durum undaki değişiklikler beslenm e şek illerin e göre de ğerlendirilm iştir. H er beslenm e şeklindeki çocuk say ıların ın az ol m ası nedeniyle boy uzunluğu ve ağırlık değişim leri yüzde (%) ola rak ifade edilm iştir. Çocukların beslenm e şek illerin i etk iley en e t m enler ise Khi-kare testi ile d eğ erlendirilm iştir.
O - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E B U Y U M E 193
BULGULAR VE TARTIŞMA
A raştırm a kapsam ına giren çocukların aylara göre ve çeşitli aylardaki beslenm e şekillerinin dağılımı Tablo l ’de gösterilm iştir. B una göre, 0 - 6 ay arası çocuk oranı % 59.5 olup örneklem in y a n sından fazlasını oluşturm aktadır. Bilindiği gibi bu dönem, çocuk ların fizyolojik ye psikolojik açıdan anne sütüne en çok gereksin m elerinin olduğu b ir dönem dir (4 -6 , 8, 11). Ülkemizde çocuklara, tek b aşın a olm asa da, ek besinlerle birlikte anne sü tü n ü n verilm e si, yerleşm iş b ir gelenektir (1, 7, 8, 11 -13).
Y aşının üzerindeki çocuklar da dahil olmak üzere Koksal (2), 1974 T ü rk iy e’de Beslenme araştırm ası raporunda çocuklarm % 80.3’nün; T unçbilek ve arkadaşları (1), 1978 Türkiye'de Doğurgan lık a raştırm a sı bulgularından elde edilen, değerlere göre çocukla rın % 89.1 ’nin; Tönük, G ültürk, Güneyli ve arkadaşları da (13), 1984 Gıda Tüketim i ve Beslenme araştırm ası rap o ru n d a genelde çocukların % 84.9’unun tek başına ve ek besinlerle b irlik te anne sütü ald ık ların ı ra p o r etm işlerdir. Bu araştırm ada ise b u oran % 74.1’dir. (Tablo 1).
B u rad a üzerinde durulm ası gereken iki önemli konu vardır. B u nlardan b irisi emzirme süresi, diğeri ise ek besinlere başlam a zam anı ve verilen tek besin türleri, m ik tarı ve besinlerin hazırlan m asıdır. Anne sütünün tartışılm az üstün nitelikleri gözönünde b u lu n d u ru larak bebekleri en az 4 - 6 ay, tek başına anne sütü ile bes lem enin en iyi besleme yöntemi olduğu kabul edilm ektedir (2, 4, 5, 7, 12-16). Hiç veya 1 -3 ay em zirme uygulam aları yetersiz em zirm e süresi olarak; 4 - 6 ay istenilen ideal süre; 7 -1 2 ay em zir m e uygulam aları, norm al em zirm e süresi olarak ve 12 aydan fazla em zirm e uygulam ası ise aşırı ya da gereksiz em zirme süresi olarak n itelen d irilm ek ted ir (2). Bu araştırm ada çocukların genelde tek b aşına anne sü tü ile beslenme durum unun az olduğu bulunm uş tu r (% 33.5). Em zirm e süresine göre değerlendirildiğinde ise, 0 - 3 ay arası tek başına anne sütü ile beslenen çocuk oranı j% 73.7 dir, ancak bilindiği gibi bu süre yetersiz em zirme süresidir. İstenilen ideal süre, yani, 4 - 6 aya kadar tek başına anne sü tü ile beslenen çocuk o ranı ise % 20.2’dir. Bu oran 7 -1 2 ay arasında tek başına anne sü tü ile beslenenlerle birlikte ancak % 26.3’e yükselm ektedir (Tablo 1). Görüldüğü gibi başlangıçta yüksek olan em zirm e oranı, çocuğun yaşı ilerledikçe azalm aktadır. B urada dikkati çeken ve
1
S 5 a 6 £ v a a Ü 5M * * </> c 2 ■i.-9 •*» S3 (A {h* +2
JS â İS İ ** 53 CA .* +u e F S £ * ca .-o cfl S ° co • co cs i? *■ Mİ O o CN csj g CN P O O o o ıO CN S"s*r t ri ^ « o »O y>~sCD o ö O Na^ O CO ö »o »Ht*H J~s coco co co O •w in in 42. p c**ITÎ 15 kd »H •w- ■*rC-İ CO CO s (3 .4 ) 00C^J (2 .2 ) I>(9 0 ) o o CO ■*! ■*r ✓CO“N rH /*•*> 00 cco o6 4 0 »o ıH »—H t> a> CO 9 4 od 10 O o CNJ p c o /* k <x> S ~p c s _ ^ o T jî COy*"s » M o c * C O W 05 M t- ın c ö co ıO _ A l cg p co fO /-V t A o /"“N. O ıO /-s p ö lO 0 5 0 0 0 0 f H CÛ cs c s ><-1' C J w o o»* CO c o ıO »-H CO CO 0 5 1 2 1 o 1 - * 1 t * 1 o O o 0 0 /- S o c * c - o o i iO o w lO 0 0 s o s rt co o ss
£ J$ "& S 33 .5 38 .7 1. 9 4. 5 0. 8 0. 1 0. 5 20 .0 1 0 0 .0O - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E B Ü Y Ü M E 195
üzerinde durulm ası gereken husus, anne sü tü n ü n istenilen sürede tek başına verilm e oranının azlığıdır. Anne sü tü n ü n y am sıra ek besin veya ticari m am a b irlikte verildiğinde, anne sü tü alm a du rum u, 4 - 6 . aylarda 71’e yükselm iştir. Ülkemizde yapılan çeşitli çalışm alarda da istenilen (4 - 6 ay) sürede tek başına; anne sü tü ile beslenm e oranının az olduğu bildirilm iştir; 1974 T ürkiye’de Bes lenm e araştırm asın d a (2), b u oran % 30, 1984 Gıda T üketim ve Bes lenme araştırm asın d a (13), % 12.4 olarak ra p o r edilm iştir. Bölge sel çalışm alarda da benzer bulgular sap ta n m ıştır (3, 7, 8, 12, 14, 16).
Dört-altı aya k ad ar sadece anne sütü ile beslenm e önerilmesi- ne karşın, ülkem izde çoğu anne daha erken dönem lerde kendi sü tü yanında ek besinlere de b aşlam aktadır (15, 16). Bu durum an nelerin belki çalışm alarından, ken tte otu rm an ın verdiği özentiden kaynaklanabildiği gibi, annenin göğsündeki sü t m ik tarım görm e diği; göremediği bu m iktarın çocuğuna yetişemeyeceği endişesin den kaynaklanabilir. Bu durum çocukların erken aylarda ek besin lere başlam alarına nedeiı olm aktadır.
Bu çalışm ada genelde anne sütünün yanında e k besin verilen çocuk oram % 38.7'dir. Anne sütü olsun olm asın erken aylarda (0 -3 ay) ek besin verilen çocuk oranı ise % 21 o larak bulu n m u ş tu r (Tablo 1). Bu oran 1974 Türkiye’de Beslenm e araştırm asın d a (2), % 42.6; 1984 Gıda Tüketim i ve Beslenme araştırm asın d a ise % 20.8’dir. Aksoy (15), çalışm asında anne sü tü yanında ek besin alan çocuk oranını; 1. ayda % 33.3, 2. ayda % 62.9, 3. ayda % 74.5 olarak bulm uştur. Koksal ve ark ad aşları da (16), 3 ay içinde ek yiyeceklere başlanan çocuk oranını % 40 o larak ra p o r etm işlerdir. Anne sütü çok değerli olm akla birlikte, belirli zam anda, belirli n i telikte ek besinlerin çocuklara verilm esi önem li ko n u lard an b ir diğeridir. Ek besinlere erken başlam a, verilecek ek besin tü rü n ü n bilinm em esi çocukların sindirim sistem ini etkileyerek çeşitli so ru n lara neden olduğu gibi (4, 5), ek besinlere geç b aşlam a da (7 aydan sonra) çocuğun büyüm e ve gelişm esini olum suz yönde etki leyebilir. Zira, hiç b ir yiyeceğin lezzetine alışm am ış olan çocuğun b ir taraftan , bundan sonra verilecek yiyecekleri reddetm e d u ru m u diğer ta ra fta n da, sütün azalmış olm asına karşın, anne meme sine olan psikolojik bağımlılığı artacak tır. Sonuç o larak da çocuk yetersiz beslenmeye başlayacaktır. Bu nedenle ek besinlere 4 v e 6 cı aylarda başlanılm ası önerilm ektedir (2, 4, 5, 9, 13, 15, 16).
196 A r s iâ n , P .
Bu çalışm ada ek besinlerin (süt, meyva suyu, yoğurt, m uhal lebi) anne sü tü n ü n veya ticari m am anın yanı sıra 0 - 3 aylık erken dönem de verilm e oranı (% 18.7), inek sü tü ile beslenenlere kıyasla d ah a fazladır (% 4.6). Yani çocuklar inek sü tü ile beslenirken, ek besinlere daha geç aylarda başlanılm aktadır. Bu d urum anne sü tü n ü n çeşitli nedenlerle yetişm ediği/ yetişem ediği endişesi gibi du ru m lard a, ticari m am a ile beslenenler için de, m am a fiyatlarının pahalı olm ası ve m ik tar olarak az kullanılm a d u ru m u n d an kay naklanm ış olabilir. Ek besinlere erken aylarda başlandığı, 1974 Türkiye’de Beslenm e ve 1984 Gıda Tüketim i ve Beslenm e çalışm a ra p o rla rın d a da b ild irilm iştir (2, 3). B u rad a annenin çocuk bes lenm esi konusundaki eğitim yetersizliği de göz ard ı edilm em eli
d ir (15). •
Genelde tek b aşın a ticari m am a kullanım ı o ranı % 4.5 dur. Arslan (14), benzer b ir çalışm ada bu oranı % 0.5 o larak b u lm u ştu r. 1974 T ürkiye'de beslenm e araştırm asın d a (2), b u o ran % 12.5, 1984 Gıda Tüketim ve Beslenm e araştırm asın d a (13) ise % 3.72 o larak ra p o r edilm iştir.
Tablo 2 ve 3'de ara ştırm a k ap sam ın a giren çocukların yaşa göre ağırlık ve boy uzunluğu d u ru m ları gösterilm iştir.
T a b lo 2 : Ç o c u k la rın Y a ş a G ö re A ğ ırlık D u ru m la rı A ğ ı r l ı k D u r u m u % 120 % 120 - 8 0 % 8 0 - 6 0 y a ş S ta n d a r t Ü stü S ta n d a r t S t a n d a r t A ltı T o p la m (ay) S % S % S % S % 33 100.0 58 100.0 77 100.0 93 100.0 71 100.0 59 100.0 48 100.0 54 100.0 57 100.0 51 100.0 34 100.0 57 100.0 44 100.0 T o p la m "6 572 88 736 o/. 10.3 77.7 12.0 100.0 D oğum 4 12.1 25 75.8 4 12.1 1 5 8.6 43 74.1 10 17.3 2 5 6.5 64 83.1 8 10.4 3 13 13.9 74 79.6 6 6.5 4 10 14.1 49 69.0 12 16.9 5 10 16.9 42 71.2 7 11.9 6 2 4.2 41 85.4 5 10.4 7 3 5.6 45 83.3 6 11.1 8 4 7.0 46 80.7 7 12.3 9 6 11.8 40 75.4 5 9.8 10 2 5.9 29 85.3 3 8.8 11 5 8.8 44 77.2 8 14.0 12 7 15.9 30 68.2 7 15.9
O - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E BÜ Y Ü M E 197 T ab lo 3 : Ç o c u k la rın Y aşa G öre B oy U z u n lu ğ u D u ru m la rı B o y U z u n l u ğ u D u r u m u % 110 % 100 - 100 % 9 0 - 7 0 Ya ş S ta n d a r t Ü stü S ta n d a r t S ta n d a r t A ltı T o p la m (ay) S % S % S °/o S % D oğum 1 3 9.1 25 75.8 5 15.2 33 1 0 0 . 0 1 6 10.3 48 82.8 4 6.9 58 1 0 0 . 0 2 3 3.9 67 87.0 7 9.1 77 1 0 0 . 0 3. 3 3.2 84 90.3 6 6.5 93 1 0 0 . 0 4 2 2.8 66 93.0 3 4.2 71 1 0 0 . 0 5 3 5.1 55 93.2 1 2.7 59 1 0 0 . 0 6 2 4.2 45 93.8 1 2.0 48 1 0 0 . 0 7 ‘ 4 7.4 47 87.0 3 5.6 54 1 0 0 . 0 8 2 3.5 50 87.8 5 8.7 57 1 0 0 . 0 9 3 5.9 46 90.2 2 3.9 51 1 0 0 . 0 10 3 8.8 . 27 79.4 4 11.8 34 1 0 0 . 0 1 1 3 5.3 48 84.2 6 10.5 57 1 0 0 . 0 12 1 2.3 40 90.0 3 6.8 44 1 0 0 . 0 T oplanı 38 1 0 0 . 0 648 1 0 0 . 0 50 1 0 0 . 0 736 1 0 0 . 0 % 5.2 88.0 6.8 1 0 0 . 0 ,
Tablo 2 ve 3 de de görüldüğü gibi stan d ard ın % 80 altın d a ağır lığa sahip çocukların oranı % 12, stan d ard ın % 90 altın d a boy uzun luğuna sahip çocuk oranı ise % 6.8’dir. 1984 Gıda T üketim i ve Bes lenm e A raştırm asında (13), 0 - 1 yaş arası çocuklarda n o rm alin al tında ağırlığa sahip çocuk oranı % 8.4 olarak bild irilm iştir. Kok sal ve arkadaşları (16), 1985’de anne sü tü n ü n ilk altı ayda yeterlilik derecesi çalışm alarında, büyüm eleri 3. percentil a ltın d a olan ço cuk oranını çok düşük düzeyde b ulm uşlardır. Diğer b ir deyimle çocukların % 98.2— 93'ünün norm al sın ırlar içinde b üyüdük leri gözlenmiştir.
Ankara Abidinpaşa m erkez ve buna bağlı 6 sağlık ocağında ya pılan b ir başka çalışm ada da 0 -1 yaş grubu çocukların % 77.7'si- nin ağırlıklarının, % 93'ünün de boylarının sta n d a rt değerde ol duğu ra p o r edilm iştir (14).
Baysal ve arkadaşları (12), Trabzon, Afyon, Gaziantep, E rzu rum , Kayseri ve Ankara (Çubuk) bölgelerinde yap tık ları ç a lış m a d a
0 - 6 ay arası çocukların % 13,3'nün, 7 -1 2 ay arası çocukların ise % 23'ünün ağırlıklarının standardın % 80 altında olduğunu b ildir m işlerdir.
198 A rslan, P.
Yaş, çocuğun büyüm e ve gelişmesinde önemli bir etkendir.
Beklenen durum , çocuğun büyüm e ve gelişm esinin yaşa paralel b ir şekilde artm asıd ır. 0 - 1 yaş gru b u çocukları, kendi kendilerini besleyebilm e yetenekleri olm adığı için annenin bakım ına m u h taç tırlar. K oşullar çok k ö tü olm adıkça, 0 - 1 yaşm a k ad ar olan dönem de çocukların boy uzunluğu ve ağırlık durum undaki gerilem elerin oranı çok fazla değildir. Büyüm edeki bu gerilem eler daha çok 1 yaşından sonraki çocuklarda, yetersiz olan anne sü tü n ü n uzun süre verilm esi, ek besinlerin verilm em esi veya verilenlerin m ik tar ve kalite yönünden yetersizliği nedeni ile o rtaya çık m ak tad ır (7, 15-19). Doğa fakirliğin içinde de olsa yeni doğanı anne sü tü ile b ir süre k o ru m ak tad ır.
Tablo 4 ’de a raştırm an ın ikinci aşam asındaki çocukların bes lenm e şekillerine göre dağılım ları gösterilm iştir.
T a b lo 4 : A r a ş tır m a n ın II. A ş a m a s ın d a k i Ç o c u k la rın B eslen m e Ş e k ille rin in A y lara G ö re D a ğ ılım ı
Y aş (ay) B e s 1 e n m e Ş e k 1 i A n n e S ü tü S % A n n e S ü tü + E k B esin S % T ic a ri M a m a S % T o p la m S % D oğum 2 9.5 — — — 2 3.5 1 10 47.7 --- — 2 9.5 12 19.0 2 5 23.8 1 4.7 4 19.1 10 15.3 3 — — — — 4 19.1 4 6.4 4 — — 4 19.1 2 9.5 6 9.5 5 2 9.5 — • — 5 23.8 7 11.1 6 2 9.5 1 4.7 3 14.3 6 9.5 7 — — 7 33.4 1 4.7 8 12.7 8 — — 4 19.1 — — 4 6.3 9 — — — — — — — — 10 — — 2 9.5 — — 2 3.2 ı ı — — — — — — — — 12 — — O 9.5 — — 2 3.2 T o p la m 21 100.0 21 100.0 21 100.0 63 100.0
T ablo 4 ’de de görüldüğü gibi te k b aşın a anne sü tü alan çocuk la r 1 ve 2. aylarda en fazla (%71.5), an n e s ü tü + e k b esin a lan lar 7 ve 8. ayda en fazla (% 52.5), ticari m am a ala n la r ise 2 ve 6. ayda en fazlad ır (%98.8).
O - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E B Ü Y Ü M E
199
A raştırm anın b u aşam asında çocukların beslenm e şekillerini etkileyen etm enlerden anne yaşı, anne eğitim i, annenin çalışm a durum u, ailenin geliri, ailede kişi sayısı, ailede çocuk sayısının e t kili olup olm adığı araştırılm ış ve bu değerlendirm eler sırasıyla Tablo 5'de gösterilm iştir.
T ab lo 5 : A nne ve Aileye İlişk in Ç eşitli F a k tö rle rin Ç ocuğnn
B eslenm e Ş ekli Ü zerine E tk isi
F a k tö rle r B e s 1 e n m e Ş e k 1 i A nne S ü tü S % A nne S ü tü + E k Besin S % T ica ri M am a S % T o p lam S % Ö n e m lilik 1— A n n e yaşı 22 ve a ltı 8 40.0 8 40.0 4 20.0 20 31.7 .= 4.21 23 - 30 11 31.4 9 25.7 15 42.9 35 55.5 p < 0.05 31 v e üzeri . 2 25.0 4 50.0 2 25.0 8 12.8 2— A nııc eğ itim i İlk ö ğ re tim 13 44.8 12 41.4 4 13.8 29 46.1 X “ -- 15.08 Or. Öğr. 7 29.2 8 3.3 9 37.5 24 38.1 p < 0.01 Y ük. Öğr. 1 10.0 1 10.0 8 80.0 10 15.8 3 — A n n e n in ça lışm a d u ru m u * Ev (kadını 20 40.8 14 28.6 15 30.6 49 77.8 X= = 5.65 Ç a lışa n ka. 1 7.1 7 50.0 6 42.9 14 22.2 p < 0.05 î — Aile geliri iy i 3 21.4 6 42.8 5 35.8 14 22.2 X “ = 1.28 K ö tü 18 36.7 15 30.6 16 32.7 49 77.8 p > 0.05 5 — Ailede kişi sayısı 4’d e n 2.2 13 31.7 17 41.5 11 26.8 41 65.0 X2 = 3.51 4’d e n çok 8 36.4 4 18.2 10 45.4 22 35.0 P > 0.05 6— A ilede çocuk saysı 1 - 2 16 33.3 18 37.5 14 29.2 48 76.2 X« = 2.9 3 - 4 ve iizeri 5 33.3 3 20,0 7 46.7 15 23.8 p > 0.05
Peker (20), «nüfus sayım larından yaşa özel doğurganlığın tah mini» raporunda; 25-29 yaş grubunda k adınlarda doğum hızının
200 A r s la n , P.
en yüksek, 15-19 ve 3 0 -4 9 yaş g rubunda ise yüksek olduğunu bil dirm iştir. Bu çalışm ada k ad ın ların % 55.5'i doğum hızının en yük sek olduğu yaş g rubundadırlar. Anne yaşm a göre çocuklarm bes lenm e şekilleri değerlendirildiğinde genelde h e r yaş grubunda, anne sü tü ile (gerek tek başına gerekse ek besinle birlikte) beslen m e oranı yüksektir, ancak bu o ran 2 3 -3 0 yaş g ru b u n d a (% 57.1), daha genç (% 80) ve daha yaşlı (% 75) g ru p la ra kıyasla kısm en d ü şü k tü r. 23 - 30 yaş g rubunda ise ticari m am a kullanım oram en y ü k sek tir (% 42.9). Bu durum 23 - 30 yaş gru b u k a d ın ların daha sık aralıkla gebe kalabilecekleri ve çocuklarına kendi sü tlerin i verm e şanslarının diğer yaş g ru p ların a göre daha az olabileceği ile açık lanabilir. Daha genç kadınların çocuklarını daha yüksek o ran d a tek başına kendi sü tleri ile beslem eleri, çocuklarm ilk veya ikinci olm alarından kaynaklanm ış olabilir. K oksal ve ark a d a şla rı da (16), genç annelerin çocuklarını em zirm eye daha çok m eyilli o ld u k ları n ı b u lm uşlardır. Bu a ra ştırm a d a anne yaşının çocuklarının bes lerime şekilleri ile ilişkisi 0.05 düzeyinde önem li b u lu n m u ştu r (Tab lo 5 : 1).
Bu ara ştırm ad a annenin öğrenim d u ru m u ile çocukların bes lenm e şekilleri arasın d ak i ilişki önem li b u lu n m u ştu r (p < 0.01, Tablo 5 : 2). Anne sü tü n ü n tek b aşın a veya ek besinlerle b irlik te verilm esi eğitim düzeyi düşük annelerde (ilkokul % 86.2, o rta o k u l % 62.5, ilk-orta toplam % 63.4) daha fazla, ticari m am a k u llanım ı ise, eğitim düzeyi yüksek annelerde daha fazlad ır (% 80). Benzer b ulgular 1974, 1984 ve diğer bölgesel çalışm alard a d a izlen m iştir (2, 3, 12, 13, 15). Neyzi ve a rk ad aşları (14), anne sü tü n ü teşvik e t m ede eğitim in etkisi konulu çalışm alarında, ista tistik se l o larak önem li olm am akla berab er, yüksek öğrenim gören an nelerin daha kısa süre, çocuklarını tek b aşın a anne sü tü ile b eslediklerini ra p o r etm işlerdir. E ğitim düzeyinin artm ası, k ad ın ları m o d ern le ştirm ek te, değişik seçeneklerden h a b e rd a r etm ek ted ir. Özellikle k a lk ın m ak ta olan ülkelerde, m o d ern ve kentli an n eler ta ra fın d a n öncü lüğü yapılan em zirm eyi terk etm e eğilim i devam etm ek ted ir.
Annelerin çalışm a d u ru m ları ile çocuk beslenm e şekli a ra sın daki ilişki de önem li b u lu n m u ştu r (p < 0,05). Tablo 5 : 3’de g ö rü l düğü gibi, annelerin % 77.8'i ev k ad ın ı olup % 69.4 o ran ı ile çocuk ların ı tek b aşın a anne sü tü veya anne sü tü + ek besinle beslem ek tedir. Bu o ran çalışan k ad ın lard a % 57.1’dir. Ç alışan k a d ın (% 42.9), ev k adınına kıyasla (% 30.6) dah a fazla o ran la ço cuklarını ti
O - 1 -YA Ş,. B E S L E N M E V E B Ü Y Ü M E 2 0 1
cari m am a ile beslem ektedir. Çalışan k ad ın lard a anne sü tü + ek besin ile beslenm e oranı da en yüksektir. Bu d u ru m kadının, ça lışm aya başlam ası ile çocuğunu tek b aşına anne sü tü ile besleyeme- mesi, bunun sonucunda da, kendi sü tü ile b irlik te ek besin verm e si veya tam am en ticari m am a kullanm ası ile açıklanabilir. Benzer bulgular, diğer çalışm alarda da ra p o r ed ilm iştir (2, 3, 7, 12- 15).
A raştırm aya giren ailelerin % 77.8’nin gelir d u ru m u asgari üc re t veya biraz altında olup kötü, asgari ü cretin % 100 fazlası geli re sahip olanlar ise (% 22.2) iyi gelir düzeyine sahip aileler olarak değerlendirilm iştir. Gelir durum u çocuğun beslenm e şeklini etk i lem em iştir (p > 0.05). B urada gelir d urum u iyi olm ayan aileler çocuklarını anne sütü ve anne sü t + ek besinle daha yüksek o ran da beslem ektedirler. Ancak h e r iki g ru p ta da ticari m am a kulla nım oranı b irbirine benzem ektedir (% 35.8, % 32.7). Bu durum ailenin çocuğunu iyi besleyebilme endişesinden kaynaklanm ış ola^ bilir. Zira, hala m am a firm aları resm i olm asa da m am a reklam la rım , doğumevleri ve hastanelere eşantiyon vererek y ap m ak tad ır lar. Tablo 5 : 5’de ki bulgular da bunu destekler niteliktedirler. K alabalık ailelerde ticari m am anın kullanım ının daha az olm ası beklenirken bu oran fazla b u lu n m u ştu r (% 45.4). K alabalık olm a yan ailelerde ticari m am a ile beslenm e oranı ise % 26.8’dir. Ailede ki kişi ve çocuk sayısı, çocuğun beslenm e şeklini etkilem em iştir (p > 0.05, Tablo 5 : 5, 6). Tablo 5 : 6'da da görüldüğü gibi az ve çok çocuklu ailelerde anne sütü, anne sütü + ek besinle beslen me o ranları fazla ise de, az çocuklu ailelerde anne sütüyle beslen me oranı (% 70.8) çok çocuklulara kıyasla (% 53.3) daha yüksek tir. Diğer taraftan çok çocuklu ailelerde de tersine, ticari m am a kullanım oranı daha yüksektir (% 46.7, % 29.2). Daha önce de b e lirtildiği gibi annelerin % 55.5’i doğum hızı çok yüksek yaş grubun- dandır. Bu gru p ta da ticari m am a kullanım oranı fazla idi (Tablo 5 : 1). Bu durum yine sık aralık larla (2 yıldan az) yapılan doğu m un anne sütü verm e şansını ve süresini azaltm ası ile açıklana bilir.
Tablo 6’da görüldüğü gibi her beslenm e şeklinde n orm al ağır lıktaki çocukların oranı fazladır. N orm al ağırlıklı bebek oranı an ne sütü ile beslenenlerde I. izlemeye göre; II. izlemede %9.5, III. izlemede ise % 19.0 oranında b ir artış gösterm iştir. Bu a rtışlar norm al ü stü ağırlığa sahip çocukların oranının azalm ası ve nor m alin altındaki çocuk kalm am ası ile sağlanm ıştır. Anne sütü ile
202 A r s la n , P.
T ab lo 6 : Ç o c u k la rın A ğ ırlık ve Boy U z u n lu k la rın ın B eslen m e Ş e k ille rin e G ö re Üç A ylık İz le m e le rd e D e ğ e rle n d irilm e si (% )
B e s 1 e n m e Ş e k l i
İzlem e D ö n em leri A nne S ü tü
A n n e S ü tü 4* E k B esin T ic a ri M am a 1 — A ğırlık d u ru m u I. İzlem e S t a n d a r t ü s tü 9.5 4.8 — S ta n d a r t 76.2 95.2 81.0 S ta n d a r t a ltı 14.3 — 19.0 II. İzlem e S ta n d a r t ü s tü 9.5 4.8 — S ta n d a r t 85.7 95.2 85.7 S ta n d a r t a ltı 4.8 — 14.3 III. İzlem e S ta n d a r t ü s tü 4.8 14.3 — S ta n d a r t 95.2 85.7 95.2 S ta n d a r t a ltı — — 4.8 2 — Boy u zu n lu ğ u I. İzlem e S ta n d a r t ü s tü 4.8 9.5 — S ta n d a r t 95.2 90.5 95.2 S ta n d a r t a ltı — — 4.8 II. İzlem e S ta n d a r t ü s tü — 4.8 — S ta n d a r t 100.0 95.2 100.0 S ta n d a r t a ltı — — — III. İzlem e S ta n d a r t ü s tü — * — 4.8 S ta n d a r t 95.2 100.0 95.2 S ta n d a r t a ltı 4.8 — — S t a n d a r t ü s tü S ta n d a r t S t a n d a r t a l t ı A ğırlık % 120 % 1 2 0 -8 0 % 80 - 60 B oy % 110 % 1 1 0 -9 0 % 90 - 70
beslenme, çocukların yüksek o ran d a n o rm al ağ ırlık ta o lm aların ı a rtırm ıştır.
Anne sü tü + ek besin alan gru p ta, I ve II. izlem elerde ağırlık d u ru m ların d a b ir değişiklik olm am ış, ancak III. ölçüm de norm al
û - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E BÜ Y Ü M E 203
ü stü ağırlıklı çocuk oranı artm ıştır. Bu d urum un nedenleri a ra ştı rıldığında, bu g ruptaki çocukların çoğunluğunun (% 52.5), 7 - 8. ay lard a olduğu görülm üştür. Bu aylarda çocuklar, daha fazla ek be sin tüketm ektedirler, ayrıca bu g ru p ta çalışan anne oranının da fazla olm ası (% 56.2), ek besin tüketim ini etkilem ektedir. Bu ço cuklar anne sü tü n ü günde en az 3 - 4 kez alm ak tad ırlar, ancak gün de d ö rt kezin üzerinde em ziren anne oranı azdır {% 9.5). E k besin lerin doğru h azırlan arak (% 80), fazla tü ketim i de şişm anlığı a rtı rıcı olm uş olabilir. Verilen ek besinler incelendiğinde sulandırıl m am ış süt ve m uhallebi (günde 3 - 4 kez) yoğurt, meyva suyu ve çorba olduğu öğrenilm iştir. Günde 3 - 4 kez m uhallebinin verilişi, enerjiyi artırd ığ ı için kilo alm asını a rtırm a k ta d ır (4, 5, 6, 18).
Ticari m am a ile beslenen çocukların da norm al ağırlıklı olm a oran ları 3 aylık izlemelerde artış gösterm iştir. Bu grupta, başlan gıçta, stan d ard ın altı ağırlığa sahip çocuk o ranı % 19 iken son iz lem ede bu oran kısm en azalm ışsa da, anne sütü alanlardaki gibi b ir sonuç elde edilem em iştir. Ticari m am a ile beslenipte stan d a rt altı ağırlığa sahip çocuk oranı % 4.8’dir. Bu durum 1 k u tu m am a nın çoğunlukla (% 52.4), 1 hafta-10 gün arasında tüketilm esinden, % 19.0 oranı ile de m am anın yanlış hazırlanm asından ve 1 öğünde tüketilen m am a m iktarının yetersizliğinden kaynaklanabilir. Do ğum dan itibaren çeşitli aylarda çocukların b ir öğünde alm aları gereken besin m iktarı şu şekildedir; 1 -2 h afta arası 6 0 -9 0 mİ., 3. hafta-2 ay arası 120- 150 mİ., 2 - 3 ay arası 150- 180 mİ; 3 - 4 av arası 180-210 mİ; 5 -1 2 ay arası 210-240 m İ.'dır (21). Bu çalışm a da ticari m am a ile beslenen çocukların % 95.2’sinin b ir öğünde 90- 150 mİ. m am a aldıkları öğrenilm iştir. Bu m ik ta r en çok 2. avın sonundaki çocukların alabileceği m am a m ik tarı kad ard ır. Oysa, m am a alan çocukların çoğunluğu (% 52.3, Tablo 4), 3 aydan son raki çocuklar olup gereksinm eleri daha fazladır.
Çocukların boy uzunluğundaki değişm eler de beslenm e şekil lerine göre değerlendirildiğinde I. izlemede anne sü tü ile beslenen çocukların % 95.2’sinin boy uzunluğu sta n d a rt değerlerde, % 4.8’- nin ise stan d ard ın üzerindeki değerlerde iken II. ve III. izlem eler de çocukların hepsinin boy uzunluklarının, sta n d a rt değerler için de olduğu saptanm ıştır. Anne sütü + ek besin alanlarda; başlan gıçta % 9.5 olan uzun boyluların oranı II. izlemede % 4.8'e düştüğü, III. izlemede de çocukların tüm ünün sta n d a rt değerlerde olduğu bulunm uştur. Ticari m am a ile beslenen bebeklerde b a ş la n g ıç t a k i
204 A r s la n , P
% 4.8 oranındaki kısa boyluluk, II. izlemede ortad an kalkm ıştır. Bu dönem de Tablo 6’da görüldüğü gibi sta n d a rt a ltı ağırlığa sahip çocuk oranı da % 14.3’dür. Bilindiği gibi boy uzunluğu uzun süren beslenm e yetersizliğinden etkilenir (22). Ağırlıkla b irlik te boy
uzunluğundaki duraklam anın olm am ası da bundan kaynaklan
m aktadır.
* \
Bu çalışm ada değişik beslenm e şekilleri uygulanan çocukların gerek ağırlık gerekse boy uzunlukları, sta n d a rt altı değerlere kay- m aksızm b ir büyüm e ve gelişme gösterm iştir. Bu durum , çocukla rın a raştırm a başında çoğunlukla sta n d a rt ve ü stü ağırlık ve boy uzunluğunda olm alarından kaynaklanabildiği gibi, anne sütünün tek başına ve ek besinlerle verilm e oranının yüksek {% 74.1) olm a sından da kaynaklanabilir. Zira, % 4.8 gibi çok az b ir o ran la da ol sa ticari m am a ile beslenen g ru p ta ağırlık azlığı izlenm iştir. Büyü me ve gelişme üzerine olan özelliğin ötesinde anne sütü, yeni doğan organizm asının bağışıklığım sağlayan b ir besin kaynağıdır. Bu nedenle anne sütü ile beslenm eye özendirm e ve teşvik etm eğe devam etm elidir.
SUMMARY
EFFECT OF FEEDING PRACTIVES ON W EIGHT AND HEIGHT OF 0 -1 YEAR OLD CHILDREN
Arslan, P.
This study had been conducted on 736 children aged betvveen 0 -1 year old w ho w ere recorded at E tlik, Dem etevler, A bidinpaşa and Çubuk H ealth Çenter. 77.7 % of these children w ere found on standart w eight and 88 % on Standard height. Exclusive b re a st feeding percentage w as 35.4 %. This ratio increased w ith the num- b er of children fed w ith supplem entary foods. According to the d u ratio n of b reast feeding 73.7 % of children w ere found insuffi- ciently b reast fed (0 - 3 m onths) and 20.2 % w ere found adequately ( 4 -6 m onths). 4.5% of children w ere fed vvith com m ercial for- m ulas. In this study w eight and height of 63 childrens w ere re corded fo r 3 m onths according to th eir type of feeding (exclusive b re a st feeding, mixed, and form ulas). At th e end of the 3 m onths ch ild ren s’ w eight and height in each group w ere found on
stan-O - 1 Y A Ş , B E S L E N M E V E 6 U Y U M E 205
dards, except 4.8 % fed vvith form ulas. Their \veight vvere, u n d er 80 % of standards.
K A Y N A K L A R
1 — T u n çb ilek , E., Ü ner. S., Ulusoy, M. : T ü rk iy e 'd e E m zirm e, D e m o g ra -fik, S o syo -E kon om ik Y önleri ve Çocuk Ö lü m leri İlişkisi. N ü fu s B ilim D ergisi. 4 : 7, 1982.
2 — K o k sal, O. : T ü rk iy e, 1974 U lusal B eslenm e, S ağ lık ve G ıd a T ü k e tim ’-A ra ştırm a sı, ’-A n k a ra , 1977.
3 — K oksal, G., Özalp, İ. : A n k a ra Ç evresindeki A n n e S ü tü İle B eslen m e D u ru m u n u n S a p ta n m a s ı. B eslenm e ve D iyet D ergisi, 12 : 19, 1983. 4 — Ö zsoylu, Ş. : P e d ia trid e Y enilikler. T ü rk iy e S ağ lık ve T ed a v i V akfı.
Y a y ın No : 1, A n k a ra, 1983.
5 — A rslan, P„ B aysal, A. : Çocuk B eslenm esi, T ü rk iy e İş B a n k a s ı H a lk la İlişk ile r M ü d ü rlü ğ ü Y ayını, A n k a ra, 1988.
6 — E ck stein , A., E p p en stein , F. : N o rm al T ü rd e M em e Ç o c u k la rın ın B i rin c i Y a şta k i A ğırlık A rtışı, (Çev : G a lib e A k ad em ir) .B a şb a k a n lık İ s ta tis tik G e n el M üdürlüğü, Y ayın No : 278, H ü s n ü ta b ia t B asım ev i İs ta n b u l, 1947.
7 — B aysal, A. : K e n tle şm e ve M evsim lere G ö re B eslen m e D u ru m u n d ak i
D eğişm eler, B eslenm e ve D iyet D ergisi, 4 (1) : 20, 1975.
8 — Y alçın, C. : A n k a ra ’n ın K u şcağ ız G ecek o n d u M a h a lle sin d e Ç o c u k la rın B eslen m e D urum u, B eslenm e ve D iyet D ergisi, 3 (2) : 91. 1974. 9 — B aysal, A. ; B eslenm e, H. Ü. Y a y ın ları, A/13, A n k a ra, 1985.
10 — E re n , N., K oçoğlu, G. : A n k a ra Ç ubuk E ğ itim ve A ra ş tırm a B ö lg e sin d e 0 - 6 Y aş G ru b u Ç o c u k la rın d a M a ln u trisy o n Hızı, B e sle n m e ve D iy et D ergisi, 7 ( 1 ) : 24, 1978.
11 — Ö zalp, İ. : A nne S ü tü n ü n Çocuk B eslen m esin d ek i Y eri, B eslen m e ve
D iy et D ergisi, 11 : 30, 1982.
12 — B ay sal, A., Aksoy, M., K a sap , G., T aşçı. N„ K a ra a ğ a o ğ lu , N. : Ç ocuk B eslen m e A lışk a n lık la rı ve M aln u trisy o n , T ü rk H ijy e n v e D eney sel B iyoloji D ergisi, 41 (3) : 263, 1984.
13 _ Tönüik, B., G ü ltü rk , H„ G ü n ey li, U. ve ark . : 1984 G ıd a T ü k e tim i ve B eslenm e, G ıd a ve B eslen m e P la n la m a s ı ve P o litik a s ı P ro je si, T a rım
O r m a n ve K öyişleri B ak an lığ ı/U N IC E F , A n k a ra , 1987.
14 — Neyzi, O., O lgun, P „ K u tlu ay , T. : R e su lts of A n E d u c a tio n a l I n t e r -v e n tio n S tu d y o n P ro m o tio n of B re a s t - F eed in g . (P o p u la tio n C ou n- c il’ln A sw an, M ısır’d a d ü ze n le d iğ i b ir W o rk sh o p ’t a s u n u lm u ş tu r ), 1987,
206 A rsla n , P.
15 — Aksoy, C. : Emzikli A nnenin Beslenm e D u ru m u n u n S ü tü n B ileşim i
Üzerine E tkisi ve îlk Üç Aylık D önem de B ebeğin B üyüm e D urum u. H. Ü. Sağlık Bilim leri F akültesi, B eslenm e ve D iyetetik P rogram ı, B ilim Uzmanlığı Tezi, A nkara, 1982.
16 — Koksal, O.. Kocaoğlu, B., K ayakırılm az, K. : G ebelikte B eslenm e D u rum u ve İlk A ltı Ayda A nne S ü tü n ü n Y eterlilik D erecesi İle B üyüm e Gelişme A rasındaki İlişk ilerin İncelenm esi, T ürkiy e B ilim sel ve T e k nik A raştırm a K urum u Tıp A raştırm a G rubu, P ro je No : TAG.G-501, H.Ü. Tıp F akültesi H alk Sağlığı A nabilim Dalı, A nkara, 1985.
17 — Arslan, P., D emiral, S. : 0 - 1 Yaş G rub u Ç ocu kların T ica ri M am a K ullanm a D u rum unun A raştırılm ası, T ü rk H em şireler D ergisi. 37 (1) : 42, 1987.
18 — Bağcı, A. : Çubuk Bölgesinde 0 36 Ay Ç o cuk lard a M alnutrdsyon P re -valansı ve A v ita m in i ile İlgili B ir A raştırm a, H. Ü. T ıp F ak ü ltesi Toplum Hekimliği B ilim Dalı, U zm anlık Tezi, 1976.
19 — Güneyli, U. : A n k ara Çubuk İlçe M erkezi ve K ö y lerin d e A ilelerin
Beslenm e D urum unu S a p ta m a d a U yg u lan an D eğişik A ra ştırm a Y ö n tem lerin in D eğerlendirilm esi, H. Ü. S ağlık B ilim leri FaiküLtesi, Bes - lenm e ve D iyetetik Bölüm ü, D oçentlik Tezi, A nk ara, 1977.
20 — Peker, M. : Y âş’a Özel D oğu rganlığın N üfus S a y ım la rın d a n T ah m in i. Nüfus B ilim Dergisi, 6 : 87, 1984.
21 — Fomon, J. S. : I n f a n t N utrition, W. B. S a u n d ers C om pany, P h ila d elp hia - London, 1974.
22 — Energy an d P ro tein R equirem en ts, R e p o rt of a J o ln t FA O /W H O / UNU E xpert C on sultation, W orld H e a lth O rg an izatio n , G eneva, 1985