KÜTAHYA MÜZESİ
2017 YILLIĞI
Kütahya Museum Yearbook 2017
“TANAP’ın katkılarıyla…”
“with the contributions of TANAP”
T.C.
KÜTAHYA VALİLİĞİ
İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ
KÜTAHYA MÜZESİ MÜDÜRLÜĞÜ
SAYI / VOLUME: V
2018
KÜTAHYA MÜZESİ 2017 YILLIĞI
Kütahya Museum Yearbook 2017
Kapak Fotoğrafı / Cover Photo: TANAP LOT 4 Haritası Kapak Tasarımı / Cover Desing: Çiğdem KARADEMİR
Bu yıllık TANAP’ın katkılarıyla bastırılmıştır.
Her Hakkı Mahfuzdur.
Çeviri / Translation: Sümeyra YÖRÜR Fotoğraflar / Photos: Oğuzhan PEKŞEN Teknik Çizim / Tecnical Drawing: Fehmi YAŞAR
Düzeltmeler / Redaction: Merve ANDAÇ
Yayına Hazırlayan / Edited by: Serdar ÜNAN
Yayınevi / Puplishing House: Bilgin Kültür Sanat Yayıncılık
www.bilginkultursanat.com / bilginkultursanat@gmail.com
Selanik Caddesi 68/2 Kızılay ANKARA Tel: 0 312 419 85 67 Belgegeçer: 0 312 419 85 68
Sertifika No: 20193
Baskı / Priting Matsa Basımevi
İvedik O.S.B., Matbaacılar Sitesi 1514 Sokak, No: 42-46, Yenimahalle/ANKARA
Sertifika No: 16605 ISBN: 978-605-9636-57-5
Bilim Kurulu / Scientific Committe Tarihöncesi Arkeolojisi / Prehistory
Dr. Öğr. Üyesi Berkay DİNÇER
Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi / Protohistory and Near Eastern
Archaeology
Prof. Dr. Şevket DÖNMEZ Doç. Dr. Ali Umut TÜRKCAN Dr. Öğr. Üyesi Dr. Atila TÜRKER
Klasik Arkeoloji / Classical Archaeology Prof. Dr. Ahmet YARAŞ
Prof. Dr. Elif ÖZER
Dr. Öğr. Üyesi Bekir Sıtkı Alptekin ORANSAY Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin KÖKER
Sanat Tarihi / History of Art Prof. Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP
Doç. Dr. Ahmet Oğuz ALP Doç. Dr. Emine Naza DÖNMEZ Dr. Öğr. Üyesi Ümmühan Melda ERMİŞ
Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri / Ancient Languages and Cultures Prof. Dr. Thomas DREW-BEAR
Prof. Dr. Nalan Eda AKYÜREK ŞAHİN Dr. Öğr. Üyesi Burak TAKMER
Eskiçağ Tarihi / Ancient History Doç. Dr. Erkan İZNİK Dr. Öğr. Üyesi Ali ÖZCAN
Ortaçağ Tarihi / Medieval History Doç. Dr. Altay Tayfun ÖZCAN
Arkeobotanik / Archaeobotanic Prof. Dr. Halil ÇAKAN
Antropoloji / Anthropology Doç. Dr. Ahmet Cem ERKMAN
Arkeojeoloji / Archaeogeology Prof. Dr. Faruk OCAKOĞLU
e-posta: kutahyamuzesi@kultur.gov.tr Tel: 0 274 223 60 90 – Belgegeçer: 0 274 224 26 38
http://kutahyamuzesi.gov.tr http://www.kulturvarliklari.gov.tr
İÇİNDEKİLER
Metin TÜRKTÜZÜN
Önsöz ...VII Foreword ...IX Engin COŞAR - Fatih ERDEM
Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Kültürel Miras ve Arkeoloji Çalış-maları Üzerine Değerlendirme ... 1 An Evaluation on Cultural Heritage Protectıon and Archaeologcal Works of Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline Project (TANAP)
Metin TÜRKTÜZÜN - Oğuzhan PEKŞEN - Serdar ÜNAN
TANAP Kapsamında Gerçekleştirilen Çokköy Nekropolü Kurtarma Kazısı ... 43 Performed Within the Scope of the TANAP Rescue Excavation of Çokköy Necropolis Serdar ÜNAN
Domaniç Arkeolojik Araştırmaları ... 61 Domaniç Archaeological Research
Mehmet BAKIR
Dereköy Kurtarma Kazısı ... 97 Rescue Excavation of Dereköy
Serdar ÜNAN
Göbel Köyü Kurtarma Kazısı ... 107 Rescue Excavation of Göbel Village
Erkan FİDAN
Kütahya’nın Tarih Öncesi: Kazı ve Yüzey Araştırmaları ... 121 Prehistory of Kütahya: Excavations and Surveys
Serdar ÜNAN - Nazan ÜNAN
Kütahya Arkeolojik Araştırmaları ... 131 Kütahya Archaeological Research
Neyir KOLANKAYA BOSTANCI - Ali Umut TÜRKCAN
Kanlıtaş Höyük (Eskişehir/İnönü) Erken Kalkolitik Dönem Opal Yontmataş Topluluğu ve Üretimi ... 163 Kanlıtaş Höyük Early Chalcolithic Period Opal Assemblage
Hande BULUT
Kanlıtaş Höyük Erken Kalkolitik Dönem Kemik Aletleri Tekno-Tipolojik Analizler ve Genel Değerlendirmeler ... 179 Techno-Typological Analysis and General Evaluations of Kanlıtaş Mound Early Chalcolithic Period Bone Tools
Atila TÜRKER
Çiledir Höyük İdolleri (2009-2012 ve 2014 Yılı Buluntuları) ... 191 Idols of Çiledir Höyük (Finds from the Years 2009-2012 and 2014)
Hande BULUT
Çiledir Höyük Kemik Alet Tekno-Tipolojisi... 213 Çiledir Mound Bone Tools in Terms of Techno-Typology
Nazan ÜNAN
Ağızören Orta Tunç Çağı Mezarlığı Buluntuları... 229 Findings of Ağızören Middle Bronze Age Cemetery
Şevket DÖNMEZ - Mona SABA
Seyitömer Höyüğü’nde Bulunmuş Akhaimenid Dönemi Bullaları Hakkında Ön
Değerlendirmeler ... 255 Pre-Evaluations on the Achaemenid Period Bullae from Seyitömer Höyük
Ali ÖZCAN
Kütahya Müzesi Fibulaları ... 263 Fibulas in Kütahya Museum
Erkan İZNİK
Ana Hatlarıyla Roma İmparatorluk Dönemi’nde Cotiaeum Halkının Dinsel Yaşamı ... 299 General Religious Life of People of Cotiaeum in the Roman Imperial Period
Burak TAKMER
Kotiaion ve Synaos’tan Üç Yeni Yazıt ... 313 Three New Inscriptions from Kotiaion and Synaos
Ahmet YARAŞ
Kütahya Müzesinden Bir Grup Bronz Eser ... 329 A Bronze Group from Kütahya Museum
Rahşan TAMSÜ POLAT
Kütahya Müzesinden Bir Grup Pişmiş Toprak Kandil ... 339 A Group of Terracotta Lamps from the Kütahya Museum
Serdar ÜNAN
Kütahya Müzesinde Bulunan Bir Grup Kybele Heykelciği ... 361 A Group of Kybele Stattuettes in Kütahya Museum
Zeliha DEMİREL - Mehmet KURT
Hüseyin Dalkılınç Özel Koleksiyonu’ndaki Bazı Maden Eserler (Kütahya) ... 385 Some Metal Works in Hüseyin Dalkılınç Special Collection (Kütahya)
Yusuf POLAT
Kütahya Müzesinden Bir Grup Pişmiş Toprak Kâse ve Tabak ... 415
Murat TAŞKIRAN
Aizanoi Bouleuterionu/Odeionu Ön Değerlendirmesi ... 433 A Preliminary Assessment of Bouleuterıon/Odeion in Aizanoi
Alptekin ORANSAY
Kütahya Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Erken Bizans Dönemi
Kemer Tokası ... 463 A Group of Early Byzantine Belt Buckles from the Museum Collection of Kütahya
Serkan ŞAHİN - Ahmet Cem ERKMAN
Domaniç Çokköy Toplumunun Paleoantropolojik Analizi ... 481 Paleoanthropological Analysis of Çokköy Population
Nilgün ELAM
Kütahya Müzesindeki Bizans Kurşun Mühürleri ... 495 Byzantine Molybdo Bullae in Kütahya Museum
Mahmut TOGAY
Kütahya Müzesinde Bulunan Bir Grup İslami Sikke ... 515 A Group of Islamic Coins in Kütahya Museum
Begüm BUĞDAYCI
Kütahya Çini Müzesinde Sergilenen 18. Yüzyıl Kütahya Üretimi Fincanlar ... 525 Kütahya Production Cups in the 18th Century Exhibited in Kütahya Tile Museum
Seher ALTUNKAYNAK-DUĞAN
Kütahya Müzesi Tarikat Eşyaları ... 547 Kütahya Museum Sect Items Dates
Ali GÜNHAN
İkdam Gazetesi’nde Lajos Kossuth Makalesi: 1925 ... 599 Lajos Kossuth Article in the İkdam Newspaper: 1925
Metin TÜRKTÜZÜN - Serdar ÜNAN - Saadet ÇAKIR
Şaphaneli Tüfek Ustası İbrahim Etem Çeliktepe ... 609 Rifle Master İbrahim Etem Çeliktepe
VII
ÖNSÖZ
Kadim bir geçmişe sahip Kütahya’nın, binlerce yıllık bir tarihe sahip olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Kütahya, Germiyanoğulları Beyliği’ne 130 yıl başkentlik yapmış, Osmanlı Dönemi’nde şehzadelerin eğitim merkezi ve Anadolu Eyalet Merkezi olmuştur. Kurulu-şun ve kurtuluKurulu-şun kenti Kütahya’da, Osmanlı Devleti kuruluş aşamalarında yazlık olarak kullanılan Domaniç’in Çarşamba köyünde, Hayme Ana’nın türbesi bulunmaktadır. Hayme Ana, Ertuğrul Gazi’nin annesi, Osman Gazi’nin ninesidir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda çok önemli bir rolü olmuştur. İstiklal Savaşı’nın en çetin muharebelerinin geçtiği Kütah-ya, aynı zamanda Cumhuriyetimizin temellerinin de atıldığı bir ildir. Başkomutan Meydan Muharebesi’nin savaş idare yeri, Kütahya’nın Altıntaş ilçesine bağlı Zafertepe Çalköy’dedir. Binlerce yıldır seramiğin işlendiği, ateşte açan çiçekler olarak tanımladığımız Çini’nin ve Porselen’in merkezi de Kütahya olmuştur.
Kütahya Müzesinin faaliyetleri 2013 yılından itibaren sistematik olarak çıkarılan yıllıklar-da yayınlanmakta, yapılan çalışmalar yanınyıllıklar-da, müzenin envanterinde bulunan kültür ve tabiat varlıklarının, değişik üniversitelerin bilim insanlarınca araştırılması sonucu hazırla-nan makaleler de bu yayına konu olmaktadır. Yılı içinde gerçekleştirilen kurtarma kazısı çalışmaları yanında, Kütahya-Eskişehir sınırında yer alan, Kanlıtaş Höyük arkeolojik kazı çalışmalarına da, yıllıklarımızda yer verilmektedir.
Son otuz yılda yapılan kurtarma kazılarında ele geçen kültür ve tabiat varlıklarının bilimsel olarak incelenmesi, korunmasına yönelik yapılan laboratuvar çalışmaları, bölgesel olarak yapılan arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde, yöremizin geçmişi hakkında her geçen gün daha fazla bilgi edinmemiz mümkün olabilmektedir.
Bu kazı çalışmaları bazen doğalgaz hattında, bazen yol yapım çalışmasında, baraj yapımın-da, kömür sahalarında yapılmakta, tesadüfen de olsa kalıntılara rastlanabilmektedir. Müze Müdürlüğü olarak bu konulara hassas davranmamız ve yapılan çalışmaları takip etmemiz neticesinde kültür varlıkları tahrip olmaktan kurtarılmaktadır. Kütahya’nın ne kadar zengin bir kültürel mirasa sahip olduğu, bu çalışmalar neticesinde bir kez daha ortaya çıkmaktadır. 1965 yılında ziyarete açılan Kütahya Müzesi ilin tek müzesi iken, bu gün ilimizde Bakan-lığımıza bağlı üç müze ile denetimimizde olan sekiz özel müze ile birlikte toplam 11 adet müze bulunmaktadır. O tarihten bu yana 54.000 kültür ve tabiat varlığı müzelerimize ka-zandırılmış, koruma altına alınmış ve bir kısmı üzerinde bilimsel çalışma yapılmıştır. Kütahya Müzesinin açılışından beri, Germiyan Dönemi’nden kalma Umur-bin Savcı Medresesi’nde faaliyette olunması nedeniyle, Kütahya’ya yeni ve modern bir müze yapıl-ması arayışına girilmiş, yapılan çalışmalar neticesinde, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı-nın sponsorluğunda 14.500 m2 kullanım alanı olan, müze binası yapım inşaatına başlanmış
olup, 2019 yılında tamamlanacaktır. Toplam maliyeti yaklaşık 40.000.000,00 Türk Lirası olacak yeni Kütahya Arkeoloji ve Maden Müzesi üç katlı olarak planlanmıştır. Kütahya-Es-kişehir karayolu üzerinde, Kütahya Otogarı’nın karşısında yer almaktadır. Çağdaş müzeci-lik faaliyetleri bu yeni binada daha rahat bir ortamda, daha sağlıklı olarak gerçekleşecek, müzecilik faaliyetleri yanında, eğitim ve kültürel faaliyetlere de yeni binada daha fazla yoğunlaşılacaktır.
İlimizde yer alan Aizanoi Örenyeri’nde, Bakanlığımızca başlatılan çevre düzenlemesi çalış-maları bitirilme aşamasındadır. Bu alanda karşılama gişesi, otopark, kafeterya, sergi salonu yapılmış, örenyerinin kamera ve güvenlik sistemi ile korunması çalışmaları tamamlanmıştır. Aizanoi Antik Kenti’nin ortasından geçen Kocaçay Irmağı üzerinde bulunan iki Roma köp-rüsü, Karayolları Genel Müdürlüğünce onarılmaktadır. Örenyerinin ortasından geçen
ka-VIII
rayolu, çevre yoluna alınmıştır. Burada bulunan bazı köy evleri de onarım amacıyla tescil edilmiştir.
TANAP tarafından, Azerbaycan’dan gelip bir bölümü ilimizin kuzeyinden geçen hattın, Do-maniç ilçemize bağlı, Çokköy’de, bir nekropol sahasına denk gelmesi nedeniyle, Müdür-lüğümüzce Çokköy Nekropolü Kurtarma Kazısı gerçekleştirilmiştir. Kazı çalışmalarına ve yıllığımızın çıkarılmasına verdikleri destek ile kültür varlıklarının korunması için göstermiş oldukları duyarlılıktan dolayı TANAP yetkililerine teşekkür ederim.
Kütahya Müzesi 2017 Yıllığı’nın bilim insanlarına ve ilgilenenlere katkıda bulunması te-mennisiyle saygılar sunarım.
Metin TÜRKTÜZÜN
IX
FOREWORD
It’s an undeniable fact that Kütahya, with its ancient past, has a history of thousand years. Kütahya was not only the capital of Germiyans for 130 years but also the educational cen-tre of sultans’ sons in the Ottoman Period as well as being the cencen-tre of Anatolian States. In Kütahya, the city of establishment and salvation, there is the shrine of Mother Hayme in Çarşamba village of Domaniç used as a summer place during the establishment of the Ottoman Empire. Mother Hayme was the mother of Ertuğrul Gazi and the grandmother of Osman Gazi. She had a crucial role in the establishment of the Ottoman Empire. Kütahya, where the hardest battles of Turkish Independence War took place, is also a city where the foundations of our republic were laid. The place for the conduct of Başkomutan Battle is in Zafertepe - Çalköy of Kütahya’s Altıntaş County. Kütahya has also been the centre of tiles which are described as flowers blossoming in the fire as well as the centre where the ceramics were processed for thousands of years.
Studies of Kütahya Museum have been systematically published as yearbooks, which in-clude researches about cultural and natural artefacts registered in the museum inventory along with the articles by scientist from different universities since 2013. Besides the res-cue excavations held within the year, our yearbooks have Kanlıtaş Mound archaeological excavations taking place at the Kütahya - Eskişehir border.
It has been becoming much more possible day by day to get information about our re-gion’s past thanks to the analysis of cultural and natural artefacts obtained from the rescue excavations held during the past 30 years and the laboratory studies to preserve them besides regional archaeological excavations.
These excavations are sometimes conducted on the natural gas pipeline or road mainte-nance works, during constructions of the dams or in the coal mine , which may lead to accidental coincidences of various archaeological remains. Cultural entities can be rescued and preserved as a result of our efforts as Museum Manager to be sensitive in such issues and to follow the current studies. How rich the cultural heritage of Kütahya is displayed again through these studies.
Although Kütahya Museum, which was open to be visitors , was the only one in the city in 1965, today our city totally has 11 museums including 3 ministerial museums and 8 pri-vate museums under our governance. Ever since, 54.000 cultural and natural artefacts were added to our museums and preserved; moreover, some of them have been researched scientifically.
As Kütahya Museum has been actively used as the Umur-bin Sava Medresa since the Ger-miyan Ages, it was determined to build a new and modern museum in Kütahya. As a result of the visibility studies made and with the sponsorship of Ministry of Energy and Natural Sources, building of the museum was started on an area of use of 14.500 m2 and planned to be completed in 2019. The new Kütahya Archaeology and Mine Museum which will cost almost 40.000.000,00 TL has been planned as a triplex structure. It’s located on the Kütahya – Eskişehir Road within the nearby vicinity of the Kütahya Bus Station. Modern museology will be handled more comfortably and healthily in this new building. Besides, educational and cultural studies will be concentrated more along with the museology. Environmental Planning works started by our Ministry in Aizonai Archaeological Site that lies within the limits of our city borders are in their last phase. A welcoming desk, a park-ing lot, cafeteria and an exhibition hall were built in the area and the security works of the site organized by cameras and security systems were completed.
X
Two Roman Bridges on the Kocaçay River which runs through the ancient city of Aizonai have been maintained by the General Directorate of Highways. Road in the middle of the archaeological site was re-situated on the highway. Some of the village houses in the area were officially registered with the purpose of maintenance.
When the line, under TANAP directorate, which came from Azerbaijan as leading towards some part of the northern region of our city coincided with a necropolis field in Çokköy of our Domaniç County, a Rescue Excavation for the Çokköy necropolis was held by our management. I would like to express my appreciation for the TANAP officials in contribut-ing to our excavation works and yearbook publishcontribut-ing and so to preserve cultural heritage. I sincerely conmend with the aim to contribute scientists and other people concerned through the Kütahya Museum Yearbook of 2017.
Metin TÜRKTÜZÜN Director of Kütahya Museum
433
AİZANOİ BOULEUTERİONU/ODEİONU ÖN DEĞERLENDİRMESİ
A PRELIMINARY ASSESSMENT OF BOULEUTERION/ODEION IN AIZANOI
Murat TAŞKIRAN
*Özet
Aizanoi Bouleuterion/Odeion yapısı kentin merkezi bir noktasında konumlanmaktadır. Yapı, dik-dörtgen formlu olup cavea/koilon bölümü ise yarım yuvarlak planlıdır. Yapılan araştırmalar sonu-cunda MS 1. yy’dan başlayarak Bizans Dönemi içlerine kadar kullanımda olduğu; ilk yapı evresinde bir bouleuterion sonrasında ise bir odeion olarak işlev gördüğü düşünülmektedir. Kentin önemli toplantı ve çeşitli etkinliklerine ev sahipliği yaptığı anlaşılan yapı, geç dönemlerde farklı amaçlar için dönüştürülmüş ve cavea/koilon’daki oturma basamakları ise kireç yapmak için sökülmüştür. Bu makalede, kazılar neticesinde elde edilen verilerden hareketle yapının planı, mimarisi, inşa evreleri ve kullanımına dair ön değerlendirmelere yer verilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Aizanoi, Bouleuterion, Odeion, Cavea, Danışma Meclisi
Abstract
The Bouleuterion/Odeion of Aizanoi is situated in the center of the ancient city. The rectangular structure has a semicircular cavea/koilon. Research conducted has shown that it remained in use from the first century AD into the Byzantine period, and that it served as a bouleuterion in the first phase and as an odeion in the second phase. Understood to have hosted important meetings and various events of the city the building was transformed for various functions in the later periods and the rows of seats in the cavea/koilon were dismantled for burning in kilns to make lime. This article deals with the layout, architecture, building phases and functions with preliminary assess-ments based on excavations.
Keywords: Aizanoi, Bouleuterion, Odeion, Cavea, City Council
Giriş
Bouleuterion/Odeion, Zeus Tapınağı temenosunun güneydoğu köşesinde, Penkalas/ Kocaçay’ın batı kesiminde ve Emet-Çavdarhisar karayolunun hemen batısında yer almak-tadır (Fot.1). Alman Arkeoloji Enstitüsü adına Prof. Dr. Klaus Rheidt tarafından yönetilen kazılar kapsamında yapıdaki ilk çalışmalar 1997 yılında başlamıştır. Bu çalışmayla Dor sü-tunlu avlu ile Zeus Tapınağı’nı çevreleyen galerilerin yapım evrelerinin ortaya çıkartılması amaçlanmıştı. Ancak kazılar ilerledikçe burasının bir Bouleuterion/Odeion olduğu ortaya çıkmıştır. Pamukkale Üniversitesi adına Prof. Dr. Elif Özer başkanlığında yürütülen yeni dönem kazılarında yapı çalışma programına alınarak kazısının bitirilmesi, tüm detaylarıyla araştırılarak rölöve-restitüsyon-restorasyon projesini hazırlayarak koruma ve restorasyon çalışmalarının başlatılması hedeflenmiştir. Bu kapsamda Aizanoi Bouleuterion/Odeion’un-da 2015-2017 yılları arasınBouleuterion/Odeion’un-da çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmiştir.
Bu makalede, 2015-2017 yılları arasında sürdürülen çalışmalarda elde edilen veriler1 ve
önceki kazı döneminde ulaşılan sonuçlardan da yararlanılarak yapıyla ilgili ön değerlen-dirmeler yapılacaktır. Böylece mevcut veriler ışığında yapının kent planındaki konumu, yapım evreleri ve kullanım şekilleriyle ilgili bazı bilinmezliklerin açıklığa kavuşturulması
* Dr., Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kınıklı Kampüsü, Denizli, TÜRKİYE,
mtaskiran@pau.edu.tr
