G‹R‹fi
Her kültürün kendi va-rolufl dokusu içerisinde bir iletiflim biçimi olarak kul-land›¤› müzik, ayn› zaman-da evrenseldir. Dilin evri-minde fonogenetiksel anah-tar rolü oynayan müzik, et-kileflim, grup koordinasyo-nu ve ba¤l›l›k davran›flla-r›nda önemli ifllevlere sa-hip olmakla birlikte insan hayat›nda en temel ve en eski sosyobiliflsel temellere dayanan alanlardan da biri-dir (Zatorre ve Peretz 2001). Bir müzik eserini sadece insan oluflturabildi¤i göz önünde bulunduruldu¤un-da, müzikal alet çalmay› ö¤-renebilen ve grupta uyum-lu flekilde çalabilen kiflinin bu faâliyet s›ras›nda alg›la-ma, eyleme geçme, ö¤ren-me, bellek, duygu gibi
bilifl-sel süreçlere ihtiyaç duydu¤u bilinmektedir (Tre-hub 2003).
Müzi¤in biliflsel ve duygusal tepkilerimizi etki-lemesi “Müzikal deneyimin alt›nda yatan gerçek s›rr›n ne oldu¤u” konusunu gündeme getirmifltir. Bu sorunun yan›t› ancak müzik ve beyin aras›nda-ki iliflaras›nda-kinin a盤a kavuflturulmas›yla verilebilir (Steward ve Walsh 2001). Müzikteki biliflsel sü-reçler üzerine yap›lan araflt›rmalar›n büyük bir bölümünde dinleyicilerin alg›lama süreçleri üze-rine odaklan›ld›¤› görülmektedir (Sloboda 2000). Bu flafl›rt›c› bir durum de¤ildir. Çünkü din-leyicinin müzikal deneyimi, tüm müzik aktivitele-rinin can damar› niteli¤indedir. ‹flitmenin iflin içinde olmad›¤› müzikal bir deneyimde alg›lama performans›n› de¤erlendirmek söz konusu de¤il-dir. Öyle ki, günümüzdeki sanayileflmifl toplum-larda nüfusun büyük ço¤unlu¤u icrâc› olmaktan çok dinleyici konumundad›r. ‹crâc›lar› da
dinle-yiciler gibi hesaba katt›¤›m›zda, müzikteki bilifl-sel süreçleri çal›flmada baz› sorunlarla karfl› karfl›-ya kal›nd›¤› görülmektedir. Bu sorunlar›n bafl›n-da müzi¤i fark etme, alg›lama, saklama, dönüfltür-me, hat›rlama, geri ça¤›rma ve müzikal materyal-ler üretme yetene¤inin alt›nda yatan biliflsel sü-reçlerin neler oldu¤unun belirlenmesi gelmekte-dir (Sloboda 2000). Bu yaz› çerçevesinde ilk ola-rak müzikle iliflkili anatomik yap›lar k›saca göz-den geçirilecek, temporal lobda meydana gelen hasarlara ba¤l› olarak ortaya ç›kan müzik alg›s›n-daki bozulmalar tan›mlanacak ve müzikal perfor-mansta görülen bireysel farkl›l›klar tart›fl›lacakt›r.
Beynin Organizasyonunda Müzi¤in Yeri ‹flitsel bilginin kodlan›fl› hakk›ndaki bilgileri-miz, görsel bilginin kodlan›fl› ile karfl›laflt›r›ld›¤›n-da oldukça yetersizdir (Anderson 1995). ‹flitme ile müzik aras›ndaki s›k› ba¤› bir köfleye
b›rak›r-T
T
A. fiebnem Soysal*, K›zbes Yalç›n**, Sirel Karakafl***
MUSIC: THE VOICE OF TEMPORAL LOBE ABSTRACT
Neuropsychology has been researched the relation of universal and culture specific mu-sic with the cognitive processes. In this article brain anatomical structures that are acti-vated during the musical activities like singing or listening a song, playing instruments and giving an emotional response to the melody will be discussed by the help of neuro-imaging studies. Music relation with ability, “technical” and “meaning” components of mu-sic will be discussed. The researchers focusing with brain injury, experienced mumu-sicians and students will be mentioned with a goal of understanding the cognitive organization of music, which requires several complex processes
Keywords: music, musical performance, temporal lobe
* Uzm. Psk., Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi Hastanesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›. ** Psk., Baflkent Üniversitesi T›p Fakültesi Hastanesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›.
*** Prof. Dr., TÜB‹TAK Beyin Dinami¤i Multidisipliner Çal›flma Grubu, Hacettepe Üniversitesi Deneysel Psikoloji Uzmanl›k Alan›. Tel: +90 312 417 86 98 / e-mail: assoysal@gazi.edu.tr
E
EM
MP
PO
OR
RA
AL
L L
LO
OB
BU
UN
N S
SE
ES
S‹‹:: M
MÜ
ÜZ
Z‹‹K
K
ÖZET
Hem evrensel hem de kültüre özgü olan müzi¤in biliflsel süreçlerle iliflkisini nöropsikoloji, müzik ve beyin aras›ndaki iliflkiyi çeflitli de¤iflkenleri de¤iflimleyerek araflt›rmaya çal›flm›fl ve çal›flmaktad›r. Bu yaz› çerçevesinde müzik ile ilgili faaliyetlerde bulunurken flark› söyle-me, müzik dinlesöyle-me, enstrüman çalma ve melodiye iliflkin duygusal tepki vermeyi içeren si-nirsel a¤lar› aç›klamaya çal›flan görüntüleme çal›flmalar›ndan yararlan›larak, müzik perfor-mans› s›ras›nda aktive olan beynin anatomik yap›lar›ndan bahsedilecektir. Müzi¤in herkes-çe kabûl edilen yetenek gerektiren do¤as›n›n yan›nda, birbirleriyle iliflkili ve birbirlerinden ayr› iki performans unsurundan meydana gelen “teknik” ve “anlam” ö¤eleri tart›fl›lacakt›r. Oldukça karmafl›k ve birbirinden farkl› yetileri içeren ve müzikal biliflsel organizasyonu an-lamam›z› sa¤layan müzikal alg›n›n sa¤l›kl› ve beyin hasarl› dinleyiciler ve deneyimli müzis-yen ve ö¤rencilerdeki durumu üzerine odaklan›lan araflt›rmalardan söz edilecektir. Anahtar Kelimeler: müzik, müzik performans›, temporal lob
sak, ilk elde edece¤imiz bilgi müzik alg›s› ve per-formans›n›n temporal bir süreç oldu¤udur (Pan-tev ve ark. 2001b, Zatorre ve Halpern 1993). Son otuz y›l içerisinde temporal lobun özellikle de sa¤ temporal lobun fonksiyonlar› ayr›nt›l› olarak arafl-t›r›lm›flt›r. (Kolb ve Whishaw 1996). Bu çaba mü-zik alg›s›n›n nöral temellerini bulma konusunda önemli ad›mlar›n at›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Müzikal alg› oldukça karmafl›k ve birbirinden farkl› yetile-ri içermektedir. Son çal›flmalarda müzi¤in alg›lan-mas›nda sa¤ temporal bölgenin etkili oldu¤u gös-terilmifltir (Zatorre ve Halpern 1993, dePascalis ve ark. 1987).
Müzik alg›s› ile temporal lob iliflkisini daha iyi anlayabilmek için baz› iflitsel terimleri tan›mla-mak gerekmektedir. Çünkü müzikal sesler yük-seklik, nitelik ve perde aç›s›ndan farkl›l›k göster-mektedirler (Kolb ve Whishaw 1996). Sesin yük-sekli¤i bir bireyin yarg›lad›¤› bir duyumun bü-yüklü¤üdür. Perde, dinleyicilerin yarg›lad›klar› bir sesin müzikal ›skala üzerindeki pozisyonu ola-rak tan›mlanabilir. Perde iflitsel uyar›c›n›n titre-flim s›kl›¤› ve ilgili sesin pesli¤iyle iliflkilidir Sesin niteli¤i ise bir sesi ayn› perdedeki ve yükseklikte-ki di¤er seslerden ay›ran genel özelliklerin tümü-dür. (Kolb ve Whishaw 1996, Atkinson ve ark. 1996). Literatür incelendi¤inde yap›lan çal›flma-lar›n müzi¤in sözünü etti¤imiz birimlerinin ana-tomik yerlerini belirlemeye yönelik oldu¤u gö-rülmektedir.
Platel ve arkadafllar› (1997) çal›flmalar›nda, ritm duygusunun sol inferior frontal girus ve insu-la ile iliflkili oldu¤unu bulmuflinsu-lard›r. Ayn› çal›flma-da, perde özelli¤ini ay›rt etme ile sol kuneus ve prekuneusun ile iliflkili oldu¤u görülmüfltür. Bu-na karfl›n t›n›n›n ay›rt edilmesinin sa¤ frontal ve temporal bölgeler taraf›ndan gerçekleflti¤i sap-tanm›flt›r. Bir baflka deyiflle sa¤ yar›m küre ezgi ve vurgular› tan›mlarken, dil ve çözümleme yetisini denetleyen sol yar›m küre, ritm ve nota gibi daha çok müzi¤in çözümsel yönleriyle ilgilenmektedir.
Müzi¤in sa¤ temporal lobda özel ifllemden ge-çirilen özeliklerine iliflkin araflt›rmalar›n a¤›rl›kl› olarak hasta örneklemi üzerinde yap›ld›¤› görül-mektedir (Joseph 1993). Yap›lan bir araflt›rmada birincil iflitsel korteksi içeren sa¤ temporal lobek-tomili hastalar›n perde ay›r›m›nda güçlükler ya-flad›klar› gösterilmifltir (Zatrorre 1984). Bu bulgu sa¤ temporal lobun sesin konuflma veya müzik olup olmad›¤›na bakmaks›z›n perdeyi sesten ay›rt edebildi¤ini göstermektedir. Bu önemli bir bulgudur. Çünkü konuflmada perde ses tonuna katk›da bulunmaktad›r. Bu durum prozodi olarak
bilinmektedir (Zatrorre 1984). Benzer flekilde sa¤ temporal lob lezyonlar›nda t›n› alg›s›n›n bo-zuldu¤u da gösterilmifltir (Milner 1968). Tempo-ral lobun iflitsel bellek üzerindeki rolünü test et-mek için yap›lan bir araflt›rmada (Samson ve Za-torre 1992) sol ve sa¤ temporal lobektomisi olan hastalara 24 Hz’lik melodiler dinletilmifl, müzi¤i ve sözlerini hat›rlamalar› istenmifltir. Çal›flman›n sonucunda bilateral temporal lobektomisi olan hastalar›n iflitsel örüntüler içerisinde melodileri ö¤renebildikleri görülmüfltür. Sa¤ temporal lo-bektomili hastalar›n uzun süreli bellek kapasite-leri de¤erlendirildi¤inde denekkapasite-lerin parçalar›n sözlerinin yerlerini de¤ifltirdikleri, flark› sözlerini eksik hat›rlad›klar› ancak melodileri tamamen an›msad›klar› görülmüfltür. Dennis ve Hopyan (2001), dirençli epilepsi tan›s›yla izlenen ve tem-poral lobektomi yap›lan yirmi iki çocuk ve ergen-de ritm ve melodi alg›s› üzerinergen-de yapt›klar› çal›fl-man›n sonucunda sa¤ lobektomisi olan hastalar›n melodileri ay›rt etmekte, sol lobektomisi olanlara göre daha düflük bir performans sergilediklerini göstermifltir. Sa¤ lobektomili hastalarda, yafl iler-ledikçe melodileri ay›rt etmeye iliflkin ald›klar› puanlar›n da artt›¤› saptanm›flt›r.
Müzik performans› s›ras›nda yap›lan görüntü-leme çal›flmalar› müzik okuma, çalma, dingörüntü-leme ve müzi¤e duygusal tepki vermeyi içeren sinirsel a¤-lar› aç›klamaya çal›flmaktad›r (Pantev ve ark. 2001a). Sergent’›n çal›flmas› (Palmer 1997), mü-zi¤in çoklu etkileflim gerektiren bir model oldu¤u-nu ortaya koymufltur. Bu çal›flmada farkl› kaynak-lardan al›nan bilgilerin kombinasyonunun yap›la-bilmesi için öncelikle yeni materyal için görsel-motor haritalama yap›lmas› gerekti¤i vurgulan-m›flt›r. Bu haritalaman›n yap›ld›¤› yer “haz›rl›ks›z çalma” merkezidir. Araflt›rmac›lar beynin haz›r-l›ks›z çalma elemanlar›n›n aktive edilip edilmedi-¤ini göstermeyi baflarm›fllard›r. Di¤er bir deyiflle, “haz›rl›ks›z çalma alan›” sâdece bir bilginin girifli ve bir di¤erinin ç›k›fl› koordine oldu¤unda aktif hâle gelmektedir. Bu ve di¤er görüntüleme çal›fl-malar›n›n sonuçlar›n› da kapsayarak, Cappelletti ve arkadafllar› (2000) taraf›ndan gösterilen bo-zukluklar hastalar›n sorunlar›n›n sol posterior temporal lezyonundan çok, sa¤ oksipito-temporal lezyonuna ba¤l› oldu¤u flekilde görünmektedir. Parsons ve arkadafllar› (2005), Bach’›n bir kon-çertosunu bir piyaniste gözü kapal› olarak çald›r-m›fllar ve bu s›rada Pozitron Emisyon Tomografi-si (PET) çekmifllerdir. Bu araflt›rman›n sonucun-da superior ve orta temporal korteks, planum po-lare, talamus, bazal ganglia, posterior serebellum,
dorsolateral premotor korteks, sa¤ insula, sa¤ suplementar motor alan, lingual girus, posterior singulat›n aktive oldu¤u belirlenmifltir.
Müzikteki biliflsel süreçlerle ilgili olarak yap›-lan çal›flmalarda, bir dil olarak müzi¤in kavranma-s›, melodilerin zihinde saklanmakavranma-s›, farkl› ritimler içerisinden ç›kar›mlar yap›lmas› üzerinde durul-du¤unu belirtmifltik. Son y›llarda ise araflt›rmala-r›n karmafl›k ve çok boyutlu bir uyar›c› ak›fl›ndan, soyut yap›sal simgelerin nas›l anlaml› bir diziye çevrildi¤i ve bu yönlendirme yetene¤inin alt›nda hangi süreçlerin yatt›¤›n› bulmaya yönelik olarak tasarland›¤› görülmektedir. Bu yetenek geliflim ve e¤itime ba¤l› olarak yaflam boyunca ilerlemek-tedir. Ancak, son zamanlarda yap›lan araflt›rmala-r›n sonuçlaaraflt›rmala-r›ndan e¤itilmemifl genç dinleyiciler-de bile bu süreçlerin oldukça karmafl›k oldu¤unu ç›kar›labilir (Sloboda 2000). Müzik alg›s›n›n ifl-levsel nöroanatomisini belirlemek için iflifl-levsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRG) ile mü-zikal e¤itimin geliflimsel e¤risini görmek amac› ile yap›lan araflt›rmada, üç ayr› grup ile çal›fl›lm›fl-t›r. Müzik e¤itiminde de¤iflik aflamalarda olan 10 yafl grubundaki çocuklar, müzisyen yetiflkinler ve müzisyen olmayan yetiflkinler kendilerine sunu-lan müzikteki notalar›n düzenli mi düzensiz mi oldu¤una karar vermifllerdir. Sonuçta, yetiflkin müzisyen olan, olmayan ve çocuk gruplar› aras›n-da düzenli ve düzensiz olan notalar› belirleme aç›s›ndan farkl›l›k ortaya ç›kmam›flt›r Eriflkinler-de, düzensiz notalar inferior frontal girus, orbital frontolateral korteks, insulan›n ön k›sm›, ventro-lateral premotor korteks, ön ve üst temporal gi-rus’un arka k›s›mlar›n›, üst temporal sulkus ve supramarginal girusu aktive etmifltir. Sa¤ hemis-ferde meydana gelen aktivasyon örüntüsü çocuk-larda yetiflkinlere benzer olmufltur. Sol hemisfer-de eriflkinler prefrontal korteks, supramarginal girus ve temporal bölgelerde daha genifl aktivas-yon göstermifllerdir. Hem eriflkin hem de çocuk-larda müzikal e¤itim superior temporal girusun ön k›sm› ve frontal operkulumda güçlü aktivas-yonlarla iliflki içine girmifltir. Erken geliflim dö-nemlerinde müzikal materyallere s›kça maruz kalm›fl, melodilerle sürekli bir etkileflim içinde olan bir kifli, içinde yaflad›¤› kültürün müzikal materyallerini etkin bir flekilde kullanmaktad›r. Sonuçlar insanlar›n karmafl›k müzik bilgiyi kazan-ma, ifllemleme ve müzikal düzenlili¤e karar ver-me yetene¤inin günlük hayatta müzik dinlerken örtük olarak kazan›ld›¤›n› da düflündürmektedir. Bu durum sinirsel a¤ modellemesini
destekle-mektedir. Çünkü sinirsel a¤ modellemesi yap›sal faktörlerin dinleyicinin tepkisini etkiledi¤ini, al-g›sal görevlerin bu nedenle baflar›yla yap›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r (Sloboda 2000).
Müzikte Teknik ve Anlam Bileflenleri Müzi¤in alg›lanmas› literatürde üzerinde çok durulan bir konu olmakla birlikte son y›llarda bi-reyler aras›ndaki farkl›l›klar›n nas›l meydana gel-di¤i konusunun da araflt›rmac›lar›n ilgisini çekti-¤i görülmektedir (Palmer ve Van de Sande 1995). Müzik performans›n›n son derecede karmafl›k al-g›sal motor becerileri gerektirdi¤i görüflü yayg›n-d›r. Bu performans›n sergilenmesinde motor programlama ve kontrol oldukça önemlidir (Slo-boda 1994). Konuflma konusunda yap›lan çal›fl-malar dili nas›l kulland›¤›m›z› anlamam›za önem-li ölçüde ›fl›k tuttuysa, müzikal alg› üzerinde yap›-lan araflt›rmalar da müzikal biliflsel organizasyo-nu anlamam›z› sa¤layacakt›r. Bu nedenle müzikal alg›n›n mikro yap›s›n› ölçmek (örne¤in, zamanla-ma, ölçübilim, hatalar) hem psikolinguistik hem de müzik psikolojisi için önemlidir.
Bu bak›fl aç›s›na göre müzik performans› çal›fl-malar›nda iki ana fenomen üzerine odaklan›labi-lir. Bunlardan ilki motor koordinasyondur. Sana-yileflmifl toplumlarda yüksek seviyelerde müzik performans› becerilerine nadir olarak rastlan-maktad›r. Bu durumun nedeni üst düzey alg›sal motor becerilerin, motor kontrol ve koordinas-yonun nüfusun büyük ço¤unlu¤unda temel per-formans düzeyinde olmas›d›r. ‹kinci fenomen, ayn› müzik parças› iki farkl› icrâc› taraf›ndan ayn› teknik ve artistik yeterlikte çal›nd›¤›nda bile, din-leyiciler üzerinde farkl› estetik ve duygusal tepki-ler yaratmaktad›r. Bu ola¤an fenomentepki-lerden bi-reylerin performans yeteneklerinin seviyelerin-deki farkl›l›klar›n alt›nda yatan mekanizmalar›n neler oldu¤u sorusu ç›kart›labilir. Bu soru “yete-nek” ve “ilham” gibi kavramlar›n alt›nda yatan sü-reçleri analiz etme ve anlama için at›lan bir ad›m olabilir (Repp 1992).
Müzi¤in herkesçe kabûl edilen beceri gerekti-ren bir do¤as› vard›r. Buna göre müzik performan-s› “teknik” ve “anlam” olmak üzere iki unsurdan meydana gelmektedir. Teknik unsur, ak›c› düzen-lenmifl ç›kt›lar üretmenin mekani¤ine ba¤l›d›r. Örne¤in, teknik olarak yeterli bir piyano perfor-mans› dakikada 20 kadar nota çal›nmas›n› içere-bilir. Burada her bir notan›n süresi ve ses yüksek-li¤i çok s›n›rl› bir tolerans içinde kontrol edilir. Farkl› eller ve parmaklarla çal›nan notalar aras›n-da tam bir senkronizasyon olmas› gerekmektedir. Bu gereklilikler müzik performans›nda mevcut
olan s›n›rlamalar›n, konuflma üretiminde veya motor davran›fl literatüründe al›fl›ld›¤› flekilde ça-l›fl›lan türde görevlerden farkl› oldu¤unu göster-mektedir (Palmer 1997). Müzik notalar›n›n okun-mas› ve piyano çal›nokun-mas› y›llarca prati¤e ihtiyaç duyulan çok karmafl›k bir motor görevdir. Perde, ritm, müzikal yap› gibi motor becerilerin h›zl› ve etkin bir flekilde görsel-motor sisteme dönüfltü-rülmesi gerekmektedir. Meister ve arkadafllar› (2004) 12 müzik akademi ö¤rencisini bir müzi-kal parçay› sa¤ elleri ile çalarken fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme ile incelemifller. Sonuçta, müzik performans› s›ras›nda, kontrala-teral primer motor korteks ve posterior pariyatel korteks bilateral olarak aktif hâle geldi¤i görül-müfltür.
Müzi¤in etkileyici unsuru, icrâc› taraf›ndan dinleyicilerin biliflsel ve estetik beklentilerini et-kilemek için seçilen, performans parametrelerin-deki kas›tl› olarak oluflturulmufl olan bir çeflitlilik-tir. ‹crâc›lar için anlaml› temel parametreler za-manlama, ses yüksekli¤i, perde ve t›n›d›r. Kesin parametreler enstrümandan enstrümana de¤iflir. Örne¤in bir piyanistin t›n›y› etkileyebilecek s›n›r-l› olana¤› vard›r. Ancak, perdeyi etkileyebilecek hiçbir olana¤› yoktur. Anlaml›l›k ayn› zamanda müzik türlerinin bilinmesi ile de ilgilidir. Örne-¤in, Chopin için uygun olan bir anlamland›rma, Mozart için tamamen uyarlanamaz olabilmektedir (Palmer 1997).
Teknik ve anlam becerisi, etkileflim içinde ve birbirlerine ba¤l› olmalar›na ra¤men iki ayr› un-surdur. Teknik beceri, en az›ndan teoride, müzi-¤in müzikal veya artistik içeri¤i ile ba¤lant›l› de-¤ildir. Bir müzik parças›n› tam bir teknik ustal›k ile icra etmek mümkün iken hiçbir anlam beceri-si gerekmez. Bu tür performanslar, bir bilgisayar›, bir kompozisyonun notalar›n› tam eflit yükseklik-te, zamanda ve t›n›sal karakteristikte getirmeye programlanm›fl flekilde üretecek gibi “anlams›z” ifâdeye yaklafl›rlar. Anlams›z ifâdeler mekanik ve ölü gibidir ve çok az estetik de¤erleri vard›r. An-lam becerisi bir parçan›n ya da türün alt›nda ya-tan yap›sal bir bilgiyi gerektirir. Bununla beraber, etkili anlaml› performans s›kl›kla, performans pa-rametrelerinde çok iyi ve uygun çeflitlilikler ge-rektirdi¤inden anlam amaçlar› s›k olarak, icrâc› taraf›ndan yüksek derecede bir teknik ustal›k ol-madan etkin flekilde iletilemez.
Müzikal Süreçlere Nöropsikolojik Yaklafl›m Teknik ve anlam becerisindeki bireysel farkl›-l›klar›n ortaya ç›kmas›nda ö¤renme sürecinin ni-teli¤i ve yap›lan tekrar›n önemli oldu¤una dâir
güçlü kan›tlar vard›r. Ancak tekrar say›s› ile bafla-r› seviyesi aras›ndaki etkileflim, tek bafl›na tekrar say›s›n›n baflar›ya neden oldu¤unu kan›tlayamaz. ‹lk kez enstrüman e¤itimi alacak ve pratik yapa-cak olan 7-9 yafl grubundaki 21 çocu¤un müzikal ve biliflsel yeteneklerinin ölçüldü¤ü bir araflt›r-mada kat›l›mc›lar›n genel motivasyon düzeyi be-lirlenmifltir. Ö¤rencilere Wiscons›n Kart Eflleme Testi (WCST) uygulanm›fl, böylece kavram olufl-turma, soyut irdeleme, çal›flma belle¤i, dikkat ve perseveratif e¤ilim gibi yetiler belirlenmeye çal›-fl›lm›flt›r. Motor ifllevlerin yan› s›ra, yönetici ifllev-lerin beyin alan› olarak kabûl edilen frontal lob karar verme, plânlama, yarat›c›l›k, organizasyon, karmafl›k zihinsel süreçlerin yönetici kontrolü gi-bi üst düzey gi-biliflsel ifllevler ile iliflkilidir (Karakafl ve Karakafl 2000, Lezak 1995, Mesulam 1990, Spreen ve Strauss 1991, Stuss ve Benson 1984, Weintraub ve Mesulam 1985). Frontal lob, üç ifl-levsel bölgeye ayr›larak ele al›nmaktad›r; bunlar-dan bireylerin gelifliminde en son gelifleni pref-rontal kortekstir. Kronolojik yafl ile birlikte geli-flen prefrontal korteksin ifllevleri aras›nda plânla-ma veya program yapabilme, bu program ve plan-lar› iflleme koyuncaya kadar canl› ve ifller tutabil-me ve iliflkisiz davran›fllar› ketleyebiltutabil-mek bulun-maktad›r (Fuster 1989, Goldman-Rakic 1987, Lu-ria 1966). WCST ilk olarak 1948 y›l›nda Berg tara-f›ndan gelifltirilmifl, 1981 y›l›nda Heaton taraf›n-dan yeniden düzenlenmifl bir yönetici ifllev testi-dir (Baddeley 1990, Baddeley ve ark 1986, He-aton 1981, Lezak 1995, Karakafl ve ark. 1999). WCST dorsolateral prefrontal kortekse (DLPFC) duyarl› bir testtir. Karakafl ve arkadafllar› taraf›n-dan yürütülen çal›flmada (1999) ilgili literatür al-t›nda WCST’nin dorsolateral prefrontal korteks ile ilgili olabilece¤i tart›fl›lm›flt›r. Testin ard›ndan ö¤rencilerin kendilerine verilen bir müzik parça-s›n› ö¤renebilmeleri için ne kadar pratik yapt›kla-r› kay›t edilmifltir. WCST’de ilgili de¤iflkeni anla-y›p yeni kategoriyi bulma ile ö¤rencilerin ne ka-dar pratik yaparak kendilerine verilen parçay› ö¤-renebildikleri aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflki bulunmufltur (Sloboda 2000). Persevera-tif e¤ilim göstermeyen, yeni bir parçay› ö¤renir-ken hep ayn› hatalar› yapmayan ö¤rencilerin pra-tik yapmak için daha çok zaman kazand›klar› gö-rülmüfltür.
Yap›lan çal›flmalarda müzi¤in, dile benzerli¤i göz önünde bulundurulmufltur (Steward ve Walsh 2001). Bu durumun nedeni, her iki fonksi-yonun da anlaml› olan sesler üzerinde haritalan-d›r›labilen keyfî görsel simgelerden oluflmas›d›r.
Müzik de dil gibi efl zamanl› ard›fl›k seslerin anali-zinden olufltu¤u için temporal bir süreçtir (Sam-son ve ark. 2001). Brown ve arkadafllar› (2004) yapt›klar› çal›flmalar›nda, amatör müzisyenlerin al›fl›lmam›fl melodileri tekrarlama, al›fl›lmam›fl melodilerle uyumlu flekilde flark› söyleme, tekdü-ze halde vokal yapma s›ras›nda pozitron emisyon tomogrofi (PET) ile dinleme ve tepki verme per-formans›n› de¤erlendirmifllerdir. Genel olarak, yo-¤un kan ak›fl› birincil ve ikincil iflitsel korteksler-de, birincil motor kortekste, Broca alan›nda, sup-lementer motor alanda, insulada, arka beyincikte ve bazal gangliada görülmüfltür. Bütün görevler, ikincil iflitsel korteksleri harekete geçirmiflken (Arka Brodmann alan› 22), sâdece melodi tekrar-lama ve al›fl›lmam›fl melodilerle uyumlu flekilde flark› söyleme planum polareyi (BA 38) harekete geçirmifltir. Bu sonuç müzik ifllenmesi, sürecinde BA 38’in BA 22’ye göre daha yüksek düzeyde gö-rev ald›¤› anlam›na gelmektedir. Bu üç dinleme ve tepki verme görevinin Broca alan›n› harekete geçirdi¤i görülmektedir.
Müzik ve dil aras›ndaki benzerli¤in yan›nda pek çok farkl›l›k da s›ralanabilir. (Steward ve Walsh 2001). Çünkü beynin, müzik ve dil aç›s›n-dan farkl› ifllem gerçeklefltirilebilecek bir yap›ya sahip oldu¤u görülmektedir. Müzi¤in belirli özel-likleri ve dilin belirli girdileri muhtemelen iki ya-r› kürede seçici bir flekilde analiz edilmektedir (Kolb ve Whishaw 1996). Beyin hasar› olan hasta-lardan elde edilen bilgiler sözel veya müzikal ifl-lev kay›plar›n›n ayr›labilece¤ini göstermektedir. Vak’a çal›flmalar›nda, müzi¤in bir dizi biliflsel ifl-lem gerektiren, yap›sal olarak farkl› süreçler flek-linde olabilece¤i üzerinde durulmaktad›r (Ste-ward ve Walsh 2001). Bu vakalardan birisi dört y›ld›r Alzheimer tan›s›yla izlenen, 84 yafl›ndaki kad›n hasta EN’dir. Vak’an›n belirgin bellek ve dil kay›plar› oldu¤u yap›lan nöropsikolojik de¤er-lendirme ile belirlenmifltir. Yap›lan de¤erlendir-me s›ras›nda EN’den âflina oldu¤u de¤erlendir-melodileri âfli-na olmad›¤› melodilerden ay›rt etmesi âfliâfli-na lodideki yanl›fl notalar› belirlemesi ve do¤ru me-lodileri seçmesi istenmifltir. EN sunulan melodi-lerden âflina olmad›klar›na tepki vermezken, âfli-na oldu¤u ancak bildi¤i flekilde çal›nmayan “bo-zulmufl” melodileri tan›d›¤›n› ancak çal›nan par-çan›n ne oldu¤unu bilmedi¤ini belirtmifltir. EN’nin ortaya koydu¤u performans sa¤l›kl› ak-ranlar›yla benzer düzeyde olmufltur (Cuddy ve Duffin 2005).
Literatürde “amusia”’n›n, yâni sözelli¤in olma-d›¤› iflitsel agnozi vak’alar›n›n s›kl›kla bildirildi¤i
görülmektedir. ‹lk olarak Wertheim taraf›ndan tan›mlanan amusia sa¤ hemisfer hasar› nedeniyle meydana gelmektedir. Müzikal kapasitenin bo-zulmas›yla kendini gösteren bu organik bozuk-lukta ritm, melodi ve t›n› gibi ö¤eler mevcutken, flark›lar tan›nmamaktad›r (Brust 1980, McFar-land, Fortin 1998). Dikhotik dinleme testleri sa¤ hemisferin sol hemisfere göre müzik ve sözellefl-tirmenin olmad›¤› seslerde daha etkin bir rol oy-nad›¤›n› ortaya koymaktad›r (Bauer ve Zawacki 1997). Sol hemisfer ard›fl›k iflleme süreçleri (Mav-lov 1980), müzi¤in ritmik ve zamansal boyutu-nun alg›lanmas›n aç›s›ndan oldukça önemlidir (Kimura 1961, Bora ve Alper 2005). Sa¤ hemisfe-rin ise perde, melodi ve armoni gibi boyutlar›n al-g›lanmas›nda etkin bir rol oynad›¤› gösterilmifltir (Kimura 1961, Bora ve Alper 2005).
Melodi hat›rlama sürecinin bafllamas›nda ritm, ton ve ard›fl›kl›k gibi faktörlerin önemli oldu¤u belirtilmifltir. Bu nedenle amusiada kavrama, per-formans ortaya koyma, okuma veya yazmadaki ay›rt edici bozukluklar›n neler oldu¤u önemlidir. ‹lgili literatür incelendi¤inde, meydana gelen bir beyin hasar›ndan sonra ay›rt edici bozukluklar nâdir olarak görülmektedir. Çünkü hastan›n ön-ceden yüksek derecede bir müzik becerisi göster-mifl olmas› gerekmektedir. Sunulan bir vak’ada sol posterior temporal kortekste ve sa¤ oksipito-temporal kortekste meydana gelen hasardan do-lay› profesyonel bir müzisyenin, müzik okuma veya yazma yeteneklerinin ayr› ayr› bozukluk gös-terebilece¤i belirtilmifltir (Cappelletti ve ark. 2000). Araflt›rmac›lar, müzik okumay› hastan›n bozuklu¤unu aç›klamak için bir çerçeve olarak kullan›labilece¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu model-de müzik ve dil bafllang›çta ayr› yollar olarak gö-zükmektedir. Görsel/iflitsel fark›ndal›k seviyesin-de, müzikal elementler soyut daha üst model bir sistemde flifrelenirken, müzikal olmayan ele-mentler de onlara paralel olarak ifllenmektedir-ler. Bu soyut simgelemeler hakk›ndaki bilgi, mü-zikal parametreler için perde, süre gibi s›rayla be-lirli motor yolaklara iletilmektedirler. Örne¤in bu soyut simgeler flark› söylemek için vokal kas yap›s›n› veya bir enstrüman çalmak için el kasla-r›n› canland›rmaktad›rlar. Bu nedenle melodile-rin hat›rlay›p çal›nabilmesi için soyut müzikal simgelemelerin ve bunlar›n yolak ak›fllar›n›n bo-zulmam›fl olmas› gerekmektedir.
Erken çocukluk döneminde çocuklarla ileti-flim kurulurken çocuklar konuflmaya anlam katan ritim ve tonlamaya a¤›rl›k vermektedirler. Bu aç›-dan yaklafl›ld›¤›nda çocukla etkileflime girilirken
çocu¤a söylenen ninni, flark› gibi müzikal eserler çocu¤un biliflsel, duygusal, toplumsal geliflimi aç›s›ndan da çok önemli etkiye sâhiptir (Trehub 2003). Bilhartz ve arkadafllar› (1999) yapt›klar› çal›flmalar›nda erken dönemde verilen müzik e¤i-timinin biliflsel geliflim üzerindeki etkisini gör-mek amac›yla 71 çocu¤u cinsiyet, ›rk, anne baba e¤itimi, ekonomik düzey aç›s›ndan efllefltirip de-ney ve kontrol grubu olmak üzere ikiye ay›rm›fl-t›r. 4 ve 6 yafllar›nda iken Stanford Binet çocuklar için zekâ testi ve çocuklar için müzik yetenekleri ölçe¤i ile de¤erlendirmifllerdir. Ön ve son de¤er-lendirmeler aras›nda anne babalar›n›n da kat›ld›-¤› müzik e¤itimi deney grubuna verilmifltir. Ritm, ritmik örüntüleri ve vokal perdeleri hat›rlamak ve ayn›n› ortaya koymak gibi görevleri yapabilme becerilerini ve görsel imgeleme, görsel bellek, s›-ralama, strateji oluflturma, dikkat, esneklik, el be-cerilerini ölçen alt testlerin sonuçlar›na bak›ld›-¤›nda müzikal e¤itim alanlar›n ilk de¤erlendirme-ye göre puanlar›nda belirgin anlamda art›fl oldu-¤u görülmüfltür. Müzik e¤itimi Stanfod Binet ze-kâ testinde bulunan di¤er alt test puanlar›nda da olumlu anlamda art›fl sa¤lam›flt›r, Bu çal›flma, er-ken dönemde verilen müzik e¤itiminin uzaysal ve zamansal muhakeme yetene¤ini olumlu anlamda art›rd›¤› görüflündedir.
Müzi¤in iflitsel özellikleri ve müzikal olmayan fenomenler aras›nda birlefltirici bir ba¤ vard›r. Bir dizi çal›flmadan elde edilen bulgular derlendi-¤inde h›z, t›n›, perde serisi ve mutluluk, üzüntü, ciddiyet gibi duygusal tepkiler ile müzikal mater-yaller aras›nda sistematik iliflkiler oldu¤u görül-mektedir. Bu çal›flmalar, benzer iliflkilerin seman-tik boyutlara geniflletilebilece¤ini gösteren arafl-t›rmalara yol açm›flt›r. Sözel ve görsel-uzaysal mal-zemeler kullan›larak yap›lan görüntüleme çal›fl-malar›nda episodik ve semantik bellek görevle-rinde farkl› sinirsel a¤lar›n kullan›ld›¤› görülmüfl-tür. Âflina olunan ve olunmayan melodik bestele-rin episodik ve semantik bileflenlebestele-rini oluflturan sinirsel a¤lar›n› belirlemek amac›yla yap›lan çal›fl-mada PET ile serebral kan ak›fl› ölçülmüfltür. Epi-sodik bellek görevlerinde orta superior frontal girusun bilateral aktivasyonlar› prekuneusta (sa¤ tarafta daha belirgin) gözlenmiflken; semantik bellek görevlerinde mediyal ve orbital frontal korteks bilateral olarak, sol angular girus, middle temporal girusun sol anterior k›sm› aktive olmufl-tur (Platel ve ark. 2003).
Sonuç olarak yap›lan araflt›rmalar müzi¤in bi-liflsel ve nöroanatomik yap›s›n›n ayd›nlat›lmas›na ve müzikal becerinin gizinin kald›r›lmaya çal›fl›l-mas›na katk›da bulunmufltur. Bununla beraber,
müzik performans›n› tam olarak anlayabilmek için uzun bir yol vard›r. Duyu ile duygu zenginli-¤inin gizeminin çözülmesi belki de iflitsel sistem hakk›ndaki bilgilerin artmas›yla sa¤lanacakt›r. ‹n-giliz orkestra flefi Thomas Beeham “Aç›k gerçek fludur ki müzik kendili¤inden hiçbir fley demek-tir” (Steward ve Walsh 2001) düflüncesinde ›srar etmesinin alt›nda belki bu aray›fl ve çabalar› destek-lemesi yatmaktad›r.
KAYNAKLAR
Anderson RH (1995) Cognitive Psychology and Its Impli-cations, 4th Edition. New York: WH Freedman and Company, 76-78.
Atkinson RL, Atkinson RC, Smith EE, Bem DJ, Nolen-Hoek-sema S (1996) Hilgard’s Introduction to Psychology, 12th Edition. (çev: Alogan Y). Ankara: Arkadafl Yay›n-lar›, 138-145.
Baddeley AD, Logie RH, Bressi S, Della-Sala S, Spinner H (1986) Senile dementia and working memory. Quart J Exp Psychol; 14: 585-589.
Baddeley A (1990) Human memory: Theory and Practice. London: Erlbaum Ass.
Bauer RM, Zawacki T (1997) Auditory agnosia and amu-sia. Behavioral Neurology and Neuropsychology. Fe-ninberg TE, Farah MJ, editors. New York: McGrav Hill, 272-273.
Bilhartz TD, Bruhn RA, Olso JE (1999) The effect of early music training on child cognitive development. J App-lied Dev Psychol; 20: 615-636.
Bora E, Alper Y (2005) Sanatsal yarat›c›l›k ve beyin. Yeni Symposium; 43: 3-8.
Brown S, Martinez MJ, Hodges DA, Fox PT Parsons LM (2004) The song system of the human brain. Cogniti-ve Brain Res; 20: 363-375.
Brust JC (1980) Music and language: musical alexia and agraphia by distinct neural networks. Brain; 103: 367-392.
Cappelletti M, Walley-Cohen H, Butterworth B, Kopelman MA (2000) Selective loss of the ability to read and wri-te music. Nerocase; 5: 937-941.
Cuddy LL, Duffin, J (2005) Music, memory, and Alzhe-imer’s disease: is music recognition spared in demen-tia, and how can it be assessed? Med Hypotheses; 64: 229-235.
Dennis, M, Hopyan, T (2001) Rhythm and melody in children and adolescents after left or right temporal lobectomy. Brain Cognition; 47: 461-469.
DePascalis V, Marucci FS, Penna MP, Labbrozzi D (1987) Event related potentials in musically sophisticated and unsophisticated subjects: a study on hemisferic specialization. Neuropsychology; 25: 947-955. Fuster JM (1989) The Prefrontal Cortex: Anatomy,
Physi-ology and NeuropsychPhysi-ology of the Frontal lobe. 2nd Press. New York: Raven.
Goldman-Rakic PS (1987) Circuitry of primate prefrontal cortex and regulation of behavior by representational memory. Handbook of Physiology. The Nervous System: Higher Functions of the Brain. Blum F, editor. American Physiology Association.
Heaton RK (1981) Wisconsin Card Sorting Test Manual. Odessa (FL): Psychological Assessment Resources.
Joseph R (1993) The right brain and unconscious discove-ring the stranger within. 2. Press. New York: Plenum Press, 34.
Kimura D (1961) Left-right differences in the perception of melodies. QJ Exp Psychol; 15: 156-165.
Karakafl S, Irak M, Kurt M, Erzengin ÖU (1999) Wisconsin Kart Eflleme Testi ve Stroop Testi TBAG Formu: ölçü-len özellikler aç›s›ndan karfl›laflt›rmal› analiz. Psikiyat-ri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi; 7: 179-192. Karakafl S, Karakafl HM (2000) Yönetici ifllevlerin
ayr›flt›-r›lmas›nda multidisipliner yaklafl›m: Biliflsel psikoloji-den nöroradyolojiye. Klinik Psikiyatri Dergisi; 3; 215-227.
Kolb B, Whishaw IQ (1996) Temporal lobe. Fundamen-tals of Neuropsychology, 4th Edition. New York: WH Freeman & Company, 286-303.
Lezak MD (1995) Neuropsychological Assessment, 3rd edition. New York: Oxford Univ. Press.
Luria A (1966) Higher Cortical Functions in Man. New York: Basic Books.
Mavlov L (1980) Amusia due to rhythm agnosia in musici-an with left hemisphere damage: musici-an auditory supra-modal defect. Cortex; 16: 331-338.
McFarland HR, Fortin D (1982) Amusia due to right tem-poroparietal infarct. Arc Neurol 39: 725-727. Meister IG, Krings T, Foltys H, Boroojerdi B, Müler M,
Töp-per R ve Thron A (2004) Playing piano in the mind -an fMRI study on music imagery and performance in pi-anists. Cogn Brain Res; 19: 219-228.
Mesulam M (1990) “Large-scale neurocognitive networks and distributed processing for attention language and memory”. Ann Neurol, 28: 597-613.
Milner B (1968) Visual recognition and recall after right temporal lobe excision in man. Neuropsychologia; 6: 191-209.
Palmer C, van de Sande C (1995) Range of planning in skilled music performance. J Exp Osychol Learn Mem Cognit; 18: 457-470.
Palmer C (1997) Music performance. Annu Rev Psychol; 48: 115-138.
Pantev C, Engelien A, Candia V, Elbert T (2001a) Repre-sentational cortex in musicians’ plastic alterations in response to musical practice. Ann New York Acad Sci-ences; 930: 300-314.
Pantev C, Roberts LE, Schulz M, Engelien A, Ross B (2001b) Timbre-specific enhancement of auditory cortical representations in musicians. Cogni Neurosci Neuropsychol 12: 169-174.
Parsons LM, Sergent J, Hodges DA, Fox PT (2005) The bra-in basis of piano performance. Neuropsychologia; 43: 199-215.
Platel H, Price C, Baron JC, Wise R, Lambert J, Frackowiak RS, Leehevalier B, Eustache F (1997) The structural components of music perception. Brain; 127: 229-243.
Platel J, Baron C, Desgranges B, Bernard F, Eustache F (2003) Semantic and episodic memory of music are subserved. Neuroimage; 20: 244-256.
Repp BH (1992) Probing the cognitive representation of musical time, structural constraint on the perception of timing perturbations. Cognition; 44: 241-281. Samson S, Ehrle N, Baulac M (2001) Cerebral substrates
for musical temporal processes. Ann New York Acad Sci; 930; 166-178.
Samson S, Zatorre RJ (1992) Learning and reattention of melodic and verbal information after unilateral tem-poral lobectomy. Neuropsychologia; 30: 815-826. Sloboda JA (2000) Individual differences in music
perfor-mance. Trends Cogn Sci; 4: 397-403.
Sloboda JB (1994) Is everyone music. The Psychologist; 7: 349-354.
Spreen O, Strauss E (1991) A Compendium of Neuropsyc-hological Tests: Administration, Norms and Commen-tary. New York: Oxford Univ. Press.
Steward L, Walsh V (2001) Neuropsychology: music of the hemispheres. Current Biol; 11: R125-R127. Stuss DT, Benson DF (1984) “Neuropsychological studies
of the frontal lobes”. Psycholog Bull; 95: 3-28. Trehub SE (2003) The developmental origins of
musica-lity. Nature Neuroscience; 6: 669-673.
Weintraub S, Mesulam MM (1985) Principles of Behavi-oral Neurology. Philadelphia: FA Davis Company. Zatorre RJ, Halpern AR (1993) Effect of unilateral
tempo-ral lobe excision on perception and imagery of songs. Neuropsychology; 31: 221-232.
Zatorre RJ (1984) Musical perception and cerebral functi-on: a critical review. Music Perception; 2: 196-221.
