Bir Psikiyatri Hastânesinde Tedavi Gören fiizofrenik
Hastalarda ‹ntihar Düflüncesi: Pozitif ve Negatif
Belirtiler, Depresyon ve Umutsuzluk ile ‹liflkisi
Çiçek Hocao¤lu*, Zeynep Tekin**
* Karadeniz Teknik Üniversitesi, T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal›, Trabzon
** Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü Sa¤l›k Psikolojisi Anabilim Dal›, Trabzon Tel: +904623775393
E-mail: chocaoglu@superonline.com, cicekh@meds.ktu.edu.tr
ÖZET
Amaç: fiizofrenide intihar davran›fl›na yol açan risk etmenlerinin bilinmesi bu konuda önleyici yak-lafl›mlar›n gelifltirilmesini sa¤layabilir. Bu çal›flman›n amac› flizofrenlerde intihar düflüncesini yorda-y›c› faktörleri bâz› sosyodemografik ve klinik özellikler yönünden de¤erlendirmektir.
Yöntem: Çal›flmaya Trabzon Ataköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastânesi’nde 2006 y›l›n›n Nisan ve Haziran aylar› aras›nda yatarak tedavi görmekte olan akut dönemdeki 60 flizofrenik hasta ve yine ayn› hastânenin poliklini¤ine bu tarihler aras›nda kontrol için baflvuran stabil dönemdeki 60 flizof-renik hasta olmak üzere toplam 120 hasta al›nm›flt›r. SCID-I’e göre flizofreni tan›s› alan hastalara sosyodemografik veri toplama formu baflta sabit kalmak üzere ayn› s›rayla Beck Umutsuzluk Ölçe-¤i (BUÖ), Calgary fiizofrenide Depresyon ÖlçeÖlçe-¤i (CfiDÖ) ve Pozitif ve Negatif Sendrom ÖlçeÖlçe-¤i (PANSS) uygulanm›flt›r.
Bulgular: Çal›flmada deneklerin %31,66’s›nda intihar düflüncesine, %18,3’ünde ise intihar giriflimi öyküsüne rastlanm›flt›r. Umutsuzluk ve depresyon intihar düflüncesi olan grupta olmayan gruba gö-re anlaml› düzeyde yüksek bulunmufltur. Pozitif belirtiler aç›s›ndan iki grup aras›nda farkl›l›k sap-tanmam›flt›r. ‹ntihar düflüncesi olan grupta negatif belirtiler istatistiksel olarak anlaml› düzeyde yüksek bulunmaktad›r.
Tart›flma ve Sonuç: fiizofrenik hastalarda intihar giriflimi öyküsünün, depresyonun ve umutsuzluk düflüncelerinin de¤erlendirilmesinin flizofrenide intihar davran›fl›n› önlemede önemli oldu¤u düflü-nülmektedir. Negatif belirtilerin intihar davran›fl› ile iliflkisinin ve flizofrenide intihar davran›fl›n›n çok yönlü do¤as›n›n a盤a ç›kar›lmas›nda yeni çal›flmalara ihtiyaç duyulmaktad›r.
Anahtar Kelimeler: flizofreni, intihar düflüncesi, risk etmenleri, depresyon, umutsuzluk ABSTRACT
Suicidal Ideation in Patients Who Are Being Treated in A Psychiatry Hospital: Relation Between Positive and Negative Symptoms, Depression, and Hapelessness
Objective: Suicidal behavior, causing important psychological, social and economic problems for societies, is frequently seen in schizophrenia as in other psychological disorders. However, little research has been conducted to determine whether the risk for suicidal behavior is elevated among patients with psychosis in general. Being aware of risk factors causing suicidal behavior in schizophrenia can help to develop prevention strategies in this subject. The aim of this study is evaluate the factors on suicide idea at the patients with schizophrenia from the view of some socio-demographic and clinical properties.
Method: The sample of the study consists of 120 patients with schizophrenia; from the patients’ treated at Trabzon Ataköy Psychiatry Hospital between the dates of April-June 2006; 60 of them in the acute stage taking medical treatment while hospitalized and 60 of them in the stabile stage that applied to the hospital polyclinics for control treatment. Socio-demographic form being in the lead, Beck Hopelessness Scale (BHS), Calgary Depression Scale for Schizophrenia (CDSS) and Positive and Negative Syndromes Scale (PANSS) were applied in the same order were applied to samples being diagnosed as schizophrenia by SCID-I.
Findings: In the study 31.66% of the sample has suicidal ideation and 18.3% of the sample has history of suicide attempts. In terms of hopelessness and depression, a significant difference was found out between groups. According to positive symptoms, no difference was present between groups. In the group with suicide ideation, negative symptoms are found out to be significantly higher. Discussion and Conclusion: Evaluating the history of suicide attempts, depression and hopelessness in patients with schizophrenia are thought to be important to prevent suicidal
behavi-New/Yeni Symposium Journal • www.yenisymposium.net 181 Ekim 2007 | Cilt 45 | Say› 4 G‹R‹fi
‹ntiharlarla ruhsal hastal›klar aras›ndaki iliflki çok uzun zamandan beri bilinmektedir. Duygudurum bo-zukluklar› ve flizofreni bu iliflkinin yo¤un görüldü¤ü ruhsal hastal›klar aras›ndad›r (Walsh ve ark. 2001, Müler ve ark. 2005). fiizofrenlerin erken ölüm nedenleri aras›n-da intihar ilk s›raaras›n-da yer almaktad›r (Goldsmith 2002, Pompili ve ark. 2004). fiizofrenide intihar› gerçeklefltirme oran› %10–13, intihar giriflimi oran› ise %20–40 civar›n-dad›r (Amador ve ark.1996).
fiizofrenide görülen yüksek intihar oranlar› duygu-durum bozukluklar›nda oldu¤u kadar flizofrenlerde de intihar düflüncesi ve giriflimlerinin sorgulanmas› ve in-tihar riski tafl›yan flizofrenlerin belirlenmesinin gere¤ini göstermektedir. Ancak flizofreninin klinik görünümü, bafllang›c›, seyri ve sonlan›m› aç›s›ndan heterojen bir görünümde oluflu ve intihar›n çok yönlü do¤as› gere¤i bu hasta grubunda intihar riskinin belirlenmesi zor ol-maktad›r. fiizofrenlerde intihar riskini yorday›c› çeflitli etmenler ileri sürülmüfltür. fiizofrenide intihar ve inti-har düflüncesinin araflt›r›ld›¤› birçok araflt›rma yafl, cin-siyet, medeni durum gibi baz› sosyodemografik faktör-lerin etkisini ve kiflinin hastal›k öncesi uyumu, umut-suzlu¤u, önceki intihar giriflimi ve düflüncesi, hastal›k içgörüsü ve hastal›¤›n›n bafllay›fl ve seyrini inceleyerek bu risk faktörlerini belirlemeye çal›flm›fllard›r (Müler ve ark. 2006, Acosta ve ark. 2006, Mc Girr ve ark. 2006). ‹n-tihara e¤ilimli flizofren bâzen psikotik belirtilerin ön plânda olmas› ve bu psikotik tablonun intihar düflünce-leriyle iliflkili olabilecek depresif tabloyu örtmesi sonu-cu intihar düflünceleri fark edilmeden tabursonu-cu edilebilir. Bâzen de hastadaki intihar düflünceleri ve bunlarla be-raber görülen umutsuzluk ve depresyon belirtileri ne-gatif belirtiler veya antipsikotik ilâç tedavinin yan etki-lerine ba¤l› yavafllamalar olarak idrak edilip fark edile-meyebilir (Reid ve ark. 1998, Harkavy-Friedman ve ark. 2003). Bu nedenlerle flizofrenlerde intihar düflüncesini tahmin edici ve intihar düflüncesi olmayan flizofrenler olanlardan ay›rt edici özgün özelliklerin saptanmas› önem tafl›r. fiizofrenlerin büyük ço¤unlu¤u intihar giri-flimleri esnas›nda psikiyatrik tedavi görmektedirler (Harkavy-Friedman ve ark. 2001). fiizofrenide intihar için en riskli dönemin hastânede yat›fl veya taburculuk-tan sonraki ilk 6 ay oldu¤u bildirilmifltir (Camphell ve Fahy 2005). Bu anlamda hastânede yatarak tedavi gör-mekte olan ve yeni taburcu olmufl flizofrenik hastalarda
intihar riskinin araflt›r›lmas› yaflam kurtar›c› öneme sâ-hiptir. ‹ntihar giriflimleri olan flizofrenlerin birço¤unun bu tip davran›fllar› tekrarlad›klar› ve önceki intihar giri-flimi öyküsünün flizofreni hastalar›nda yeni intihar dav-ran›fllar› için büyük risk tafl›d›¤› belirtilmifltir (Özsan ve Tu¤cu 1999, Evren ve ark. 2002, Walsh ve ark. 2001). Ön-ceden intihar giriflimi olan hastalarda önleyici çal›flma-lar›n yap›lmas› bu nedenle büyük önem tafl›r. Hastal›k içgörüsünün fazla olmas›n›n, yaflam› sürdürme neden-lerinin k›s›tl›l›¤›n›n intihar düflüncelerine yol açabilece-¤i ancak, iyi bir tedavi yaklafl›m› ile buna ba¤l› depres-yon ve umutsuzluk duygular›n›n azalt›lmas›yla bu ris-kin ortadan kalkabilece¤i bildirilmifltir (Bourgeois ve ark. 2004).
‹ntihar davran›fllar› flizofreninin her döneminde orta-ya ç›kabilir. Bâz› flizofrenik hastalarda psikotik belirtile-rin yo¤un oldu¤u akut dönemlerde intihar girifliminde bulunabilirler. Akut alevlenmenin olmad›¤› ve k›smen iyileflmenin görüldü¤ü stabil dönemlerde de intihar dav-ran›fl› olabilir. ‹ntihar davdav-ran›fl›na neden olan faktörlerin flizofreninin akut ve stabil dönemlerinde farkl› iflleyiflle-rinin ve etkileiflleyiflle-rinin olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas› her dönem için ayr› önleyici ve tedavi edici yaklafl›mlar›n ge-lifltirilmesi aç›s›ndan önem tafl›r.
fiizofrenide intihar riskini saptamada bir etmenin tek bafl›na tetikleyici rolü olmas› zordur. Ço¤u zaman birçok etmen ayn› anda ortaya ç›kar ve kiflide zorlan-malara ve intihar düflüncesine yol açar. Bu anlamda fli-zofrenide intihar› tetikleyecek etmenlerin çok yönlü ola-rak araflt›r›lmas› ve sa¤l›k çal›flanlar›n›n bu risk etmen-leri konusunda bilinçli ve duyarl› davranmalar› flizofre-ni hastalar›nda intihar›n önlenebilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r.
Ülkemizde flizofrenide intihar›n risk etmenlerinin araflt›r›lmas› konusunda yap›lm›fl çok say›da çal›flma bulunmamaktad›r (Güney ve Özden 1991, Özsan ve Tu¤cu 1999, Uslu ve Sevinçok 2000, K›rp›nar ve Ayd›n 2001, Evren ve ark.2002, Özcüler 2004). fiizofrenide in-tihar› yorday›c› risk etmenlerinin bilinmesi bu konuda önleyici yaklafl›mlar›n gelifltirilmesini sa¤layabilir. Bu çal›flmada Trabzon ilinde bulunan bir psikiyatri hastâ-nesinde yatarak veya ayaktan takiple tedavi görmekte olan flizofrenik hastalar örnekleminde intihar düflün-cesini belirleyen çeflitli etmenleri ve intihar düflüncesi-ni tetikleyebilecek olas› nedenleri araflt›r›lmas› amaç-land›.
or in schizophrenia. Further studies are needed to disclose the relationship between negative syndromes and suicidal behavior and multi-dimensional nature of suicidal behavior in schizoph-renia.
YÖNTEM 1. Hasta Grubu
Çal›flmaya, Trabzon Ataköy Ruh ve Sinir Hastal›kla-r› Hastânesi’nde 2006 y›l›n›n Nisan ve Haziran aylaHastal›kla-r› aras›nda yatarak tedavi görmekte olan akut dönemde-ki SCID-I uygulanarak DSM-IV’e göre flizofreni tan›s› konan, çal›flmaya al›nma ölçütlerini karfl›layan, 18–65 yafl aras› 60 hasta ile yine ayn› hastânenin poliklini¤ine bu tarihler aras›nda kontrol için baflvuranlarda stabil dönemdeki 60 flizofren olmak üzere toplam 120 hasta dâhil edilmifltir. Çal›flma öncesi Trabzon ‹l Sa¤l›k Mü-dürlü¤ü’nden çal›flmay› bu hastânede yürütebilmek için gerekli olan resmî izin belgesi ile yerel etik kurul-dan gerekli onay al›nm›flt›r. Araflt›rmaya kat›lan tüm ol-gular çal›flma hakk›nda bilgilendirilerek yaz›l› onaylar› al›nm›flt›r. Yaz›l› onaylar› al›nan hastalar›n görüflme ya-pabildi¤imiz âile bireyleri ve yak›nlar› da çal›flma ile il-gili olarak bilgilendirilmifllerdir. Olgular aras›nda çal›fl-maya kat›lmay› reddeden olmam›flt›r. Olgular›n hepsi ölçeklerin uygulanmas› için yap›lacak görüflmeyi sür-dürebilecek seviyede konuflma ve kendilerini ifâde et-me becerilerine sâhiptir. Nörolojik veya fiziksel hasta-l›k, zekâ gerili¤i, genel t›bbî bir duruma ba¤l› psikotik bozukluk ve madde kullan›m›n›n yol açt›¤› psikotik bo-zukluk tan›s› konanlar, yak›n zamanda veya hâlen duy-gudurum dengeleyici ilâç kullananlar ile elektrokon-vülsif tedavi uygulanan hastalar de¤erlendirme d›fl› b›-rak›lm›flt›r. Yatarak tedavi görmekte olan 60 hasta bir aydan az bir süredir bu serviste bulunuyor olmalar›n-dan dolay› akut dönemde, ayaktan izlenen 60 hasta ise en az 3 ayd›r yatarak tedavi görmüyor olmalar› ve ilâç-lar›nda son 3 ayd›r belirgin bir düzenlemeye gerekli gö-rülmeyerek kontrol için baflvurmufl olmalar›ndan dola-y› stabil dönemde olarak kabûl edilmifllerdir. Hastalara ölçekler hastânede bulunan psikologlara âit odalarda, araflt›rmac›lar taraf›ndan yüz yüze görüflülerek ayn› s›-rayla uygulanm›flt›r.
2. Araçlar
2.1. Sosyodemografik Veri Toplama Formu
Araflt›rmac›lar taraf›ndan gelifltirilen bu form denekle-rin yafl, cinsiyet, medenî hâl, yaflad›¤› yer, ekonomik du-rum, psikiyatrik yat›fl say›s›, psikiyatrik hastal›k öyküsü, tedavi süresi, intihar giriflimi say›s› ve yöntemi, âilede in-tihar ve ruhsal hastal›k öyküsünü sorgulayan toplam 34 sorudan oluflmaktad›r.
2.2. DSM-IV için Yap›land›r›lm›fl Klinik Görüflme
DSM-IV için Yap›land›r›lm›fl Klinik Görüflme [Struc-tured Clinical Interview for DSM-IV; SCID-I] 1987’de, DSM-III-R Eksen I bozukluklar tan›s›n› yap›land›r›lm›fl
bir klinik de¤erlendirme arac›l›¤›yla koymak amac›yla gelifltirilmifltir. Daha sonralar› DSM-IV için güncelleflti-rilmifltir. Bu çal›flmada DSM-IV için güncellefltirilmifl versiyonu kullan›lm›flt›r. Türkiye’de DSM-III-R ve DSM-IV için olan versiyonlar›n›n geçerlili¤i ve güveni-lirli¤i yap›lm›flt›r (Çorapç›o¤lu ve ark. 1999, Sorias ve ark. 1990).
2.3. Beck Umutsuzluk Ölçe¤i (BUÖ)
Bireyin gelece¤e yönelik olumsuz beklentilerini ölç-mektedir. 20 maddeden oluflan 0–1 aras› puanlanan bir ölçektir. Bireyden kendisi için uygun gelen ifâdeleri evet, gelmeyenleri hay›r olarak yan›tlamas› istenir. Maddele-rin 11 tânesinde evet, 9 tânesinde ise hay›r seçene¤i 1 pu-an al›r. Pupu-an aral›¤› 0-20’dir. Al›npu-an pupu-an yüksek oldu-¤unda bireydeki umutsuzlu¤un yüksek oldu¤u varsay›-l›r. Ölçek üzerinde gerçeklefltirilen faktör analizi sonucu ölçe¤in “gelecek ile ilgili duygu ve beklentiler”, “moti-vasyon kayb›” ve “umut” olmak üzere 3 faktörden olufl-tu¤u belirtilmektedir. Ülkemizde geçerlilik ve güvenilir-lik çal›flmas› yap›lm›flt›r (Durak 1994).
2.4. Calgary fiizofrenide Depresyon Ölçe¤i (CfiDÖ)
Bu ölçek Addington ve arkadafllar› (1992) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Ölçe¤in Türkiye’de geçerlilik ve güveni-lirlik çal›flmas› ise Aydemir ve arkadafllar› (2000) taraf›n-dan yap›lm›flt›r. Oksay ve arkadafllar› (2000) ise ölçe¤in flizofrenlerde geçerlilik ve güvenilirlik çal›flmas›n› yap-m›fllard›r. Ölçek görüflmecinin de¤erlendirdi¤i bir ölçek-tir ve dörtlü Likert tipinde de¤erlendirilen 9 sorudan oluflmaktad›r. Bu maddeler depresif duygudurum, umutsuzluk, de¤ersizlik duygusu, suçlulukla ilgili al›n-ma düflünceleri, patolojik suçluluk, sabah depresyonu, erken uyanma, özk›y›m ve gözlenen depresyon belirtile-rini içermektedir. Ölçe¤in Türkçe versiyonunun depresif bozuklu¤un efllik etti¤i flizofreni için kesme puan› 11/12 olarak belirlenmifltir.
2.5. Pozitif ve Negatif Sendrom Ölçe¤i
(The Positive and Negative Syndrome Scale-PANSS) PANSS, Andreasen ve arkadafllar› (1990) taraf›ndan gelifltirilmifltir (8). Pozitif Belirtileri De¤erlendirme Ölçe-¤i toplam 4 alt ölçek ve 34 madde içermektedir. Bu alt öl-çekler, varsan›lar, hezeyanlar, garip davran›fl ve formal düflünce bozuklu¤udur. Negatif Belirtileri De¤erlendir-me Ölçe¤i toplam 5 alt ölçek ve 24 maddeden oluflur. Bu alt ölçekler duygulan›mda düzleflme ya da küntleflme, aloji, enerji ve iste¤in azalmas›, zevk almama ve toplum-sal çekilme ve dikkattir. Ölçek alt›l› likert tipi ölçüm sa¤-lamaktad›r. Her maddenin puanlamas› 0–5 aras›nda de-¤iflmektedir. Alt ölçek maddelerinin toplanmas› ile alt
öl-New/Yeni Symposium Journal • www.yenisymposium.net 183 Ekim 2007 | Cilt 45 | Say› 4
çek toplam puanlar› ve alt ölçek toplam puanlar›n›n top-lanmas› ile ölçek toplam puan› elde edilir. Ölçe¤in Türk-çe formu için yap›lan geTürk-çerlilik ve güvenilirlik çal›flma-s›nda kesme puan› hesaplanmam›flt›r. Bu Ölçe¤in Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çal›flmas› Kostako¤lu ve arka-dafllar› (1999) taraf›ndan yap›lm›flt›r.
‹statistiksel De¤erlendirme
Çal›flmada istatistiksel verilerin de¤erlendirilmesi için Windows için SPSS 10.0 paket program› kullan›lm›fl-t›r. ‹statistiksel de¤erlendirmelerde kategorik de¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri de¤erlendirmek için ki-kare testi, de-¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin yönünü ve düzeyini belirle-mede Pearson korelasyon analizi kullan›lm›flt›r. Say›sal verilerin normâl da¤›l›ma uygunlu¤u her grupta Kalmo-gorov Smirnov testi ile de¤erlendirilmifltir. Normal da¤›-l›ma uyan veriler için Student-t testi, uymayan veriler için Mann Whitney U testi kullan›ld›. Yap›lan tüm istatis-tiksel analizler için anlaml›l›k düzeyi p<0.05 olarak kabûl edilmifltir.
BULGULAR
Çal›flmaya 60’› yatarak 60’› ayaktan tedavi gören toplam 120 hasta al›nm›fl-t›r. Bunlar›n %47.5’i kad›n (n=57), %52.5’i erkek (n=63), yafl ortalamas› 36.77± 10.52’dir ve ortalama e¤itim sü-resi 6.50±3.45’dir. Çal›flma grubunun %18,3’ünde (n=22) intihar giriflimi öy-küsü bulunmaktad›r. Çal›flma grubuna âit sosyodemografik özellikler Tablo 1’de verilmifltir.
‹ntihar girifliminde en s›k kullan›-lan yöntem afl›r› dozda ilâç almak flek-lindedir (%59.1). Bunu yüksek bir yer-den ya da araban›n önüne atlayarak (%27.3) (n=6) intihar giriflimi ve kesici ve delici âlet kullanarak (%13.6) (n=3) intihar girifliminde bulunmak izlemek-tedir. ‹ntihar girifliminde bulunanlar›n %54.5’i (n=12) giriflimlerinden en fazla 1 ay önce psikiyatrik muayene için baflvuruda bulunmufl ve %77.3’ünün (n=17) ise intihar giriflimi öncesi psiki-yatrik ilâç kullan›m› vard›r. ‹ntihar gi-rifliminde bulunanlar›n %63.6’s› (n=14) hastal›¤›n bafllamas›ndan sonraki 3 y›l içerisinde intihar giriflimini gerçeklefl-tirmifllerdir.
‹ntihar düflüncesi Calgary fiizofre-nide Depresyon Ölçe¤i’nin 8.
maddesi-Tablo 1: Çal›flmaya Kat›lan Hastalar›n Sosyodemografik Özellikleri n % Cinsiyet Kad›n 57 47.5 Erkek 63 52.5 Medenî Hâl Evli 43 35.8 Bekâr 54 45.0 Dul 11 14.2 Boflanm›fl 4 5.0 Meslekî Durum ‹flsiz 22 18.3 ‹flçi 13 10.8 Memur 2 1.7 Serbest Meslek 12 10.0 Çiftçi 14 11.7 Ö¤renci 7 5.8 Ev Han›m› 46 38.3 Emekli 4 3.3
‹ntihar Giriflimi Öyküsü 22 18.5 Tablo 2: Çal›flma Grubunun ‹ntihar Düflüncesine Göre Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerinin Karfl›laflt›r›lmas›
‹ntihar Düflüncesi ‹ntihar Düflüncesi Olanlar Olmayanlar n=38 % n=82 % p Cinsiyet Kad›n 19 50 38 46.34 0.314 Erkek 19 50 44 53.66 Medenî Hâl Bekâr 16 42.11 36 43.90 0.478 Evli 12 31.57 29 35.36
Dul veya Boflanm›fl 10 26.32 17 20.74
Meslekî Durum ‹flsiz 6 15.78 18 21.95 0.291 ‹flçi 4 10.52 14 17.07 Memur 3 7.89 7 8.53 Serbest Meslek 5 13.15 6 7.31 Çiftçi 4 10.52 11 13.41 Ö¤renci 3 7.89 6 7.31 Ev Han›m› 9 23.68 17 20.73 Emekli 4 10.52 3 3.65 ‹ntihar Giriflimi Öyküsü Olan 15 39.47 7 8.54 0.000 Olmayan 23 60.53 75 91.46 Dönem Akut 16 42.10 44 53.65 0.422 Stabil 22 57.90 38 46.35 Depresyon Olan 18 47.36 0 0 0.000 Olmayan 20 52.64 82 100
ne göre de¤erlendirilmifltir. Bu maddeye 0 puan veren 82 kifli intihar düflüncesi olmayan, 1, 2 veya 3 puan veren 38 kifli ise intihar düflüncesi olan grup fleklinde de¤erlendi-rilmifltir. Buna göre çal›flma grubunun %31.66’s›nda inti-har düflüncesi bulunmaktad›r. ‹ntiinti-har düflüncesi olan ve olmayan gruplar sosyodemografik ve klinik özellikleri aç›s›ndan Tablo 2’ de karfl›laflt›r›lm›fllard›r. Cinsiyet, me-denî hâl ve meslekî durum aç›s›ndan intihar düflüncesi olan ve olmayanlarda istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›-¤a rastlanmam›flt›r (p>0.05). Yatarak tedavi gören akut dönemdeki ve ayaktan izlenen stabil dönemdeki hastalar aras›nda da intihar düflüncesi anlam›nda farkl›l›k saptan-mam›flt›r (p>0.05). ‹ntihar düflüncesi olan grupta intihar düflüncesi olmayan gruba göre intihar giriflimi öyküsü bak›m›ndan anlaml› farkl›l›k bulunmufltur (p<0.05). CfiDÖ ile de¤erlendirilen depresyon aç›s›ndan intihar düflüncesi olan ve intihar düflüncesi olmayan gruplar aras›nda anlaml› farkl›l›¤a rastlanm›flt›r (p<0.05).
‹ntihar düflüncesi olan grubun yafl ortalamas› 39.3±12.57, intihar düflünce-si olmayan grubun yafl ortalamas› 36.5±9.67’dir. ‹ki grup aras›nda istatis-tiksel olarak anlaml› fark bulunmad› (p>0.05). Psikiyatrik yat›fl say›s› ortala-malar› intihar düflüncesi olan grupta 3.4±3.06 intihar düflüncesi olmayan grupta 2.70±2.16 fleklindedir. ‹ki grup aras›nda psikiyatrik yat›fl say›s› aç›s›n-dan anlaml› farkl›l›k vard›r ve intihar düflüncesi olan grupta yüksektir (p<0,05) (Tablo 3).
Tablo 4’de intihar düflüncesi olan ve olmayan grupta PBDÖ toplam puan› ve alt ölçek puanlar› ortalamalar› verilmifl-tir. PBDÖ toplam puan ortalamas› inti-har düflüncesi olan grupta 57.21±17.25, intihar düflüncesi olmayan grupta 58.20±14.39’dur. ‹ki grup aras›nda PBDÖ toplam puan› ve alt ölçek puanla-r› aç›s›ndan farkl›l›k bulunmam›flt›r (p>0.05). NBDÖ toplam puan ortalama-s› intihar düflüncesi olan grupta 56.23±14.96 intihar düflüncesi olmayan grupta 41.42±11.91’dir. ‹ki grup aras›nda NBDÖ toplam puan› ve alt ölçek puan-lar› aç›s›ndan anlaml› farkl›l›k bulun-mufltur ve intihar düflüncesi olmayan grubun NBDÖ puanlar› yüksektir. (p<0.05). BUÖ’in toplam puan ortalama-s› verilmifltir. ‹ntihar düflüncesi olan grubun BUÖ toplam puan ortalamas› 12.31±4.18 intihar düflüncesi olmayan grubun ortalamas› 4.31±3.06’d›r. ‹ki grup aras›nda BUÖ toplam puan› ve alt ölçek puanlar› aç›s›ndan istatistiksel olarak anlaml› fark bulunmufltur (p<0.05). Çal›flmada kullan›lan ölçekler ara-s›ndaki iliflki Tablo 5’de verilmifltir.
TARTIfiMA
Bu çal›flma bir psikiyatri hastânesinin polikliniklerine baflvurarak veya ayn› hastânede yatarak tedavi görmekte olan toplam 120 flizofren ile yürütülmüfltür. Bu hasta ör-neklemi intihar düflüncesi olanlar ve olmayanlar fleklinde iki grup olarak sosyodemografik ve klinik özellikleri aç›-s›ndan de¤erlendirilmifllerdir. Çal›flmam›za kat›lan hasta-lar›n %31.66’s›nda intihar düflüncesine, %18,3’ünde ise in-tihar giriflimi öyküsüne rastlanm›flt›r.
Çal›flmam›zda intihar giriflimi olan hastalar›n %77.3’ünün intihar giriflimi s›ras›nda ilâç tedavisi gör-mekte olduklar› ve %54.5’inin bir aydan az bir süre önce
Tablo 4: ‹ntihar Düflüncesinin Varl›¤›na Göre Ölçeklerin Ortalamalar›n›n Karfl›laflt›r›lmas›
‹ntihar Düflüncesi ‹ntihar Düflüncesi Olanlar (n=38) Olmayanlar (n=82) Ortalama ss Ortalama ss p PBDÖ Toplam 57.21 17.25 58.20 14.39 0.741 Varsan›lar 12.97 4.26 13.15 3.51 0.803 Sanr›lar 20.07 6.53 21.50 10.23 0.784 Garip Davran›fl 8.92 3.35 9.41 3.22 0.443 Pozitif Yap›sal 13.84 6.87 13.79 4.29 0.790 Düflünce Bozuklu¤u 1.57 0.72 1.43 0.73 0.328 Uygunsuz Duygulan›m NBDÖ Toplam 56.23 14.96 41.42 11.91 0.000 Duygulan›mda 16.92 5.52 11.34 4.04 0.000 Düzleflme Aloji 11.31 3.69 8.35 2.89 0.000 Enerji ve ‹stekte 10.39 2.92 7.79 2.78 0.000 Azalma Zevk Almama ve 13.28 3.65 10.17 3.23 0.000 Toplumsal Çekilme Dikkat 14.31 1.97 3.52 1.31 0.006 BUÖ Toplam 12.31 4.18 4.31 3.06 0.000
Tablo 3: Çal›flma Grubunun ‹ntihar Düflüncesine Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerinin Karfl›laflt›r›lmas›
‹ntihar Düflüncesi ‹ntihar Düflüncesi
Olanlar (n=38) Olmayanlar (n=82) Ortalama s.s. Ortalama s.s. p
Yafl 39.3 12.57 36.5 9.67 0.696
Ö¤renim Süresi 7.45 4.67 6.29 3.10 0.425
Psikiyatrik Tedavi Süresi 7.45 6.99 9.00 6.79 0.263 Psikiyatrik Yat›fl Say›s› 3.4 3.06 2.70 2.16 0.013
New/Yeni Symposium Journal • www.yenisymposium.net 185 Ekim 2007 | Cilt 45 | Say› 4
psikiyatrik kontrole gittikleri saptanm›flt›r. Bu bulgular intihar giriflimi veya tamamlanm›fl intihar› olan flizofren-lerin büyük ço¤unlu¤unun psikiyatrik tedavi alt›nda iken intihara kalk›flt›klar› ve flizofreni hastalar›nda hastâneye yat›fl s›ras› ve taburculuktan 6 ay sonras›n›n intihar aç›s›n-dan en riskli dönem oldu¤u bulgusunu destekler nitelik-tedir (Harkavy-Friedman and Nelson 1997, Harkavy-Fri-edman ve ark. 2001). Afl›r› dozda ilâç içmek erkekler ve kad›n hastalar için de en s›k rastlanan yöntemdir. Bunu ya yüksek bir yerden ya da araban›n önüne atlama ve kesici veya delici alet kullanarak intihar giriflimi izlemektedir.
fiizofrenide intihar düflüncesi ve davran›fl› ile ilgili ya-p›lan çal›flmalarda tamamlanm›fl intiharlar aç›s›ndan er-keklerin kad›nlara göre oran› yüksek oldu¤u ancak bu cinsiyet farkl›l›¤›n›n flizofreni hastalar›nda genel popü-lasyona oranla daha az oldu¤u bildirilmifltir (Fenton 2001, Raymont 2001, Harkavy-Friedman 2006). ‹ntihar gi-riflimi aç›s›ndan ise flizofreni hastalar›nda kad›n ve erkek-ler aras›nda anlaml› bir farkl›l›k gözlenmemifltir (Heila ve ark. 1997, Walsh ve ark. 2001). Bizim çal›flmam›zda da benzer flekilde intihar düflüncesi olan ve olmayan grup aras›nda cinsiyet faktörü aç›s›ndan bir fakl›l›k saptanma-m›flt›r.
fiizofrenlerde intihar›n yaflamlar›n›n her hangi bir dö-neminde görülebilece¤i bir çok araflt›rmada vurgulanm›fl olsa da, genç olman›n flizofrenide intihar riskini artt›rd›-¤›na dâir bulgular da mevcuttur (Özsan ve Tu¤cu 1999, Kontaxakis ve ark. 2004). Yaflla ilgili bu farkl› sonuçlar fli-zofrenide görülen intiharlar›n hastal›¤›n bafllang›ç›ndan sonraki on y›l içerisinde en yüksek oranlarda oldu¤u ger-çe¤i ile de¤erlendirildi¤inde as›l ay›rt edici olan›n yafl de-¤il hastal›¤›n süresi oldu¤u düflünülmüfltür (Camphell ve Fahy 2005). Yafl faktörü aç›s›ndan, intihar düflüncesi olan grupla intihar düflüncesi olmayan grup aras›nda an-laml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. ‹ntihar giriflimi olanlar›n ço¤unlukla hastal›klar›n›n bafllang›c›ndan itibâren ilk üç y›l içerisinde intihar giriflimini gerçeklefltirdikleri görül-müfltür. Bu bulgu flizofrenide intihar riskini belirlemede as›l önemli olan›n yafl faktörü de¤il, hastal›¤›n erken dö-nemlerinde bulunma oldu¤unu belirten literatür bilgile-riyle uyumludur (Tarrier ve ark. 2006 2004, Acosta ve ark. 2006).
fiizofrenlerde bekâr ve iflsiz olman›n intihar riskiyle iliflkili oldu¤una dâir bulgular bu çal›flman›n bulgular›y-la desteklenmemifltir. Çal›flmada medenî hâl ve meslekî durum aç›s›ndan intihar düflüncesi olan ve intihar dü-flüncesi olmayan gruplar aras›nda anlaml› farkl›l›k bu-lunmam›flt›r. ‹ntihar düflüncesi olan grubun ö¤renim sü-releri 7.45±4.67 intihar düflüncesi olmayan grubun ise 6.29±3.10’dur. Bu durum bölgenin e¤itim düzeyinin dü-flüklü¤ü ile aç›klanabilir.
Yap›lan çal›flmalarda intihar öyküsü bulunan flizof-renlerin hastâneye yat›fl s›kl›klar› aç›s›ndan di¤er flizofre-ni hastalar›na göre anlaml› farkl›l›k gösterdikleri bulun-mufltur. Bu çal›flmada psikiyatrik tedavi süresi aç›s›ndan iki grup aras›nda anlaml› farka rastlanmazken, hastalar›n psikiyatri servisine yat›fl say›lar› intihar düflüncesi olan grup ve intihar düflüncesi olmayan grup aras›nda istatis-tiksel olarak anlaml› bir fark yaratm›flt›r. Bu sonuçlar ön-ceki çal›flmalar›n sonuçlar›n› destekler niteliktedir (Yen ve ark. 2002, Kim ve ark. 2003).
Önceki intihar giriflimleri ileride olabilecek intihar giriflimleri ve tamamlanm›fl intiharlar için en önemli risk göstergelerindendir (Potkin ve ark. 2003, Altamura ve ark. 2003). ‹ntihar giriflimi öyküsünün olmas› intihar için risk etmeni olarak de¤erlendirilmektedir (Norden-toft ve ark. 2002, Hawton ve ark. 2005). Potkin ve arka-dafllar› (2003) 980 flizofren üzerinde yapt›klar› 2 y›l süre-li izlem çal›flmas›nda yaflam boyu intihar giriflimi say›s›-n›n intihar riskiyle anlaml› iliflkisi oldu¤unu saptam›fl-lard›r. Bu çal›flmada intihar düflüncesi olan grup ve inti-har düflüncesi olmayan grup aras›nda intiinti-har giriflimi öyküsü aç›s›ndan istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanm›flt›r. ‹ntihar düflüncesi olan grubun %39.47’sin-de, intihar düflüncesi olmayan grubun ise %8.54’ünde intihar giriflimi öyküsüne rastlanm›flt›r. ‹ntihar düflün-cesi olanlarda intihar giriflimi öyküsünün yüksek oran-da görülmesi intihar oran-davran›fl›n›n devaml› ve tekrarla-y›c› bir süreç oldu¤u ve bir kez intihar giriflimi olan fli-zofrenlerin daha sonrada bu giriflimlere devam etme risklerinin yüksek oldu¤u bilgisiyle uyumludur (Har-kavy-Friedmann ve ark. 1997). Bu çal›flmada intihar gi-riflimi öyküsünün intihar riskiyle iliflkili oldu¤u bulun-mufltur. Bu nedenle intihar giriflimi öyküsü oldu¤u bili-nen flizofrenlerin intihar düflünceleri aç›s›ndan s›k ara-l›klarla de¤erlendirilmelerinin intihar› önlemede fayda-l› olaca¤› düflünülmektedir.
Depresyonun intihar için en önemli risk etmenlerin-den oldu¤u birçok araflt›rmada bildirilmifltir (Mann ve ark. 1999, Baca-Garcia ve ark. 2004). Güney ve Özden (1991) araflt›rmalar›nda negatif belirtileri yo¤un olan fli-zofrenlerde depresyon görülme s›kl›¤›n›n daha fazla ol-du¤unu belirtmifllerdir. Çal›flmam›zda intihar
girifli-Tablo 5: Ölçekler Aras›ndaki ‹liflki
CfiDÖ NBDÖ PBDÖ BUÖ
CfiDÖ 1.000 0.355** -0.164 0.713**
NBDÖ 0.355** 1.000 0.246** 0.374** PBDÖ -0.164 0.246** 1.000 -0.019 BUÖ 0.713** 0.374** -0.019 1.000
minde bulunanlar›n %27.3’ü ise içinde bulunduklar› ruhsal çöküntü hâline ba¤l› olarak intihar davran›fl›nda bulunduklar›n› ifâde etmifllerdir. Bu çal›flmada intihar düflüncesi olan grupta intihar düflünceleri olmayan gruba göre depresyon görülme s›kl›¤› aç›s›ndan anlam-l› farkanlam-l›anlam-l›k saptanm›flt›r. ‹ntihar düflüncesi olan grubun %47.36’s›nda depresyon saptanm›flt›r. ‹ntihar düflünce-si olmayan grupta ise, depresyonu olan hasta bulunma-maktad›r. Bu çal›flmada saptanan, depresyonun intihar düflüncesi ile iliflkisi oldu¤u bilgisi literatürle uyum göstermektedir (Gupta ve ark. 1998, Nakaya ve ark. 1997). fiizofrenlerde depresif durumlar›n tan›nmas› ve tedavisi bu hasta grubunda intihar› önlemede büyük önem tafl›maktad›r.
Umutsuzlu¤un da depresyon gibi intihar davran›fl›y-la yüksek iliflki içinde oldu¤u birçok araflt›rmada göste-rilmifltir. Hâttâ birçok araflt›rma umutsuzlu¤un intihar davran›fl›n› belirlemede depresyondan daha etkili oldu-¤unu belirtilmifltir (Kim ve ark. 2003, Lewine 2005). Bi-zim çal›flmam›zda da intihar düflüncesi olan grubun inti-har düflüncesi olmayan gruba göre BUÖ ve bu ölçe¤in ge-lecek ile ilgili duygu ve beklentiler, motivasyon kayb› ve umut alt ölçeklerinden istatistiksel olarak anlaml› düzey-de yüksek puan ald›klar› saptanm›flt›r.
Çal›flmada intihar düflüncesi olan ve intihar düflünce-si olmayan grup aras›nda akut veya stabil dönemde bu-lunmalar› aç›s›ndan anlaml› farkl›l›¤a rastlanmam›fl olsa da, intihar düflüncesi olanlar›n daha çok stabil dönemde olduklar› görülmüfltür. ‹ntihar düflüncesi olan hastalar›n %42.2’si akut dönemde, %57.90’› stabil dönemde bulun-maktad›r. Hastalar›n büyük bir ço¤unlu¤unun hastal›kla-r›n›n aktif psikotik döneminde intihar ettikleri bulgusu bu çal›flmada destek bulmam›flt›r.
fiizofrenide intihar olgusuyla pozitif ve negatif belir-tiler aras›ndaki iliflki ile ilgili literatürde çeliflkili sonuçlar vard›r. Pozitif belirtilerdeki art›fl›n intihar riskini artt›rd›-¤›n›, intihar giriflimi esnas›nda flizofrenlerin %80’inde sanr› ve varsan›lar›n oldu¤u bildiren çeflitli araflt›rmalar vard›r (Turner ve ark. 1998, Nordentoft ve ark 2002). Fen-ton ve arkadafllar› (1997) pozitif belirtilerden özellikle flüphecilik ve sanr›lar›n tamamlanm›fl intiharlarda rol oy-nad›¤›n› negatif belirtilerin ise intiharla ölen kiflilerde da-ha az görüldü¤ünü belirtmifltir. Buna ba¤l› olarak negatif belirtilerin ön planda oldu¤u rezidüel tip flizofreniyi inti-har için görece düflük bir risk grubu olarak tan›mlam›fl-lard›r. Bu çal›flmada intihar düflüncesi olan grupta intihar düflüncesi olmayan gruba göre pozitif belirtiler aç›s›ndan anlaml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. Negatif belirtilerin ön plânda oluflu bâz› araflt›rmac›lar taraf›ndan intihar› önle-mede koruyucu bir faktör olarak ortaya konulmufltur. Fenton ve arkadafllar› (1997) negatif belirtilerdeki art›fl›n
azalm›fl intihar riskiyle ilgili olabilece¤ini ancak bu riski tamamen ortadan kald›racak etkisi bulunmad›¤›n› bil-dirmifllerdir. Rezidüel olmayan yâni negatif belirtilerin görülmedi¤i flizofreni grubunda negatif belirtileri olan fli-zofrenlere göre alt› kat fazla intihar riski bildirilmifltir (Harkavy-Friedmann ve ark 2001). Bu çal›flmada ise lite-ratürden farkl› olarak NBDÖ puanlar› aç›s›ndan intihar düflüncesi olan grup ve intihar düflüncesi olmayan grup aras›nda anlaml› farkl›l›k bulunmufltur. Çal›flmada litera-türden farkl› olarak görülen bu bulgu, flizofrenide intiha-r›n farkl› alt tipleri olabilece¤i görüflünü desteklemekte-dir (Evren ve ark. 2002).
Acosta ve arkadafllar›n›n (2006) flizofrenik intiharla-r›n tek tip olmad›¤›na dâir görüflleri ve bu konuda yap-t›klar› çal›flmalar› bu hasta grubunda intiharlar›n do¤a-s›n› ayd›nlatma anlam›nda önem tafl›maktad›r. Araflt›r-mac›lar flizofrenide intihar motivasyonlar›ndaki farkl›l›-¤a ba¤l› olarak depresif ve psikotik intiharlar olarak iki grup tan›mlam›fllard›r. Depresif motivasyonlu grupta, önceki intihar giriflimi say›s›, depresyon ve umutsuzluk puanlar› daha yüksektir. Psikotik motivasyonlu grup ise hastal›¤›n daha akut bir döneminde psikotik belirtiler ve bunlara ba¤l› endifle ve özgüven eksikli¤i duygula-r›yla intihara yönelmektedirler. Acosta ve arkadafllar›-n›n (2006) görüflleri bu çal›flmada intihar girifliminde bulunanlar›n en yüksek oranda sanr› ve varsan›lara, ikinci olarak ise içinde bulunduklar› ruhsal çöküntüye ba¤l› olarak bu giriflimde bulunduklar› bilgisiyle uyum-ludur. ‹ntihar düflüncesi olan grupta negatif belirtilerin fazla bulunmas› flizofrenide psikotik motivasyonlu inti-harlar›n yan› s›ra negatif belirtilerin egemen oldu¤u bir dönemde depresif motivasyonlu intiharlar›n da olabile-ce¤ini düflündürmektedir. Hastal›¤›n psikotik belirtile-rinin yat›flt›¤›, daha stabil ve ifllevsellikte bozulmalar›n kal›c›laflt›¤› bir dönemde görülen intiharlar›n negatif be-lirtilerdeki art›flla ilgili oldu¤u düflünülebilir. ‹ntihar için en riskli flizofrenlerin, prognozu en iyi olanlar oldu-¤u konusundaki çeflitli görüfller ve hastal›k iç görüsü yüksek olan kiflilerin intihara daha meyilli olduklar›n› gösteren bulgular bu düflünceleri destekleyebilir (Ray-mont 2001, Kim ve ark. 2003).
fiizofrenlerde intihar› öngörecek etmelerin saptanma-s›n›n oldukça zor oldu¤u bilinmektedir. fiizofrenide gü-venilir ve geçerli bir intihar risk ölçe¤inin yap›land›r›lma-s›n›n olas› olmad›¤› bildirilmektedir (Taiminen ve ark. 2001). Bununla birlikte, çal›flmam›zda tesbit edilen yük-sek intihar düflüncesi, bu hastalar›n tedavisi ve izlemi plânlan›rken intihar risklerinin belirlenmesi ve önlemle-rinin al›nmas› gerekti¤ini göstermektedir. Bu önlem ve tedavilerin gelifltirilebilmesi için flizofrenik hastalar›n›n hangi dönemde, hangi nedenlerden ötürü intihara
yönel-diklerinin araflt›r›lmas› ve intihar davran›fl›n› yorday›c› risk etmenlerinin bu farkl›l›klar göz önüne al›narak de-¤erlendirilmesi gerekmektedir.
SONUÇ
fiizofrenide intihar davran›fl›n›n do¤as›n› ayd›nlat-mak için yap›lan her çal›flma intihar› önlemek için al›-nacak önlemlere de katk›da bulunmaktad›r. Bu çal›flma-da depresyon, umutsuzluk ve negatif belirtilerdeki art›-fl›n intihar davran›fl› ile iliflkili olabilece¤i gösterilmifltir. Bu çal›flman›n en önemli k›s›tl›l›klar›ndan biri olan has-ta örnekleminin küçüklü¤ü ve sâdece belli bir merkez-den hastalar›n seçilmifl olmas› genelleme yapmay› güç-lefltirmektedir. Ayr›ca çal›flmada hastalar›n flizofreni ti-pi ile uygulanan tedaviler üzerinde durulmam›fl olma-s› çal›flman›n di¤er önemli k›olma-s›tl›l›klar›d›r. Tüm bu k›olma-s›t- k›s›t-l›l›klar›na karfl›n, çal›flmam›z sonuçlar› aç›s›ndan bu alanda yap›lacak çal›flmalar için yol gösterici olaca¤› inanc›nday›z.
KAYNAKLAR
Acosta FJ, Aguilar EJ, Cejas MR, et al (2006) Are there subtypes of suicidal schizophrenia? A prospective study. Schizophre-nia Res; 86: 215-220.
Amador XF, Friedman JH, Kasapis C, et al. (1996) Suicidal beha-vior in schizophrenia and its relationship to awareness of ill-ness. Am J Psychiatry; 153: 1185-1188.
Altamura AC, Bassetti R, Bignotti S, et al (2003) Clinical variab-les related to suicide attempts in schizophrenic patients: A retrospective study. Schizophrenia Res; 60: 47-53.
Baca-Garcia E, Perez-Rodriguez MM, Diaz SC, et al (2004) Suici-dal behavior in schizophrenia and depression: A compari-son. Schizophrenia Res; 109: 1-5.
Bhatia T, Thoman P, Semwal P, et al (2006) Differing correlates for suicide attempts among patients with schizophrenia or schizoaffective disorder in India and USA. Schizophrenia Res; 86: 208-214.
Birchwood M, Iqbal Z, Chadwick P, Trower P (2000) Cognitive approach to depression and suicidal thinking: testing the va-lidity of social ranking model. Brit J Psychiatry; 177: 522-528. Bourgeois M, Swendsen J, Young F, et al (2004) Awareness of
di-sorder and suicide risk in the treatment of schizophrenia: re-sults of The International Suicide Prevention Trial. Am J Psychiatry; 161: 1494-1496.
Camphell C, Fahy T (2005) Suicide and schizophrenia. Psychi-atry; 4: 65-67.
De Hert M, Mc Kenzie K, Peuskens J (2001) Risk factors for su-icide in young people suffering from schizophrenia: a long-term follow-up study. Schizophrenia Res; 47: 127-134. Durak A (1994) Beck Umutsuzluk Ölçe¤i’nin geçerlik ve
güve-nirlik çal›flmas›. Türk Psikoloji Dergisi; 9: 1–11.
Evren EC, Evren B, Erk›ran M (2002) fiizofrenik hastalarda özk›-y›m düflüncesi: pozitif, negatif belirtiler, depresyon ve içgö-rü ile ‹liflkisi. Türk Psikiyatri Dergisi; 13: 255–264.
Fenton WS (2000) Depression, suicide and suicide prevention in
schizophrenia. Suicide Life Threatening Behaviour; 30: 34-49.
Goldsmith SK (2002) Reducing Suicide: A National Imperative. Washington DC, USA: National Academies Press, 77. Grunebaum MD, Oquendo MA, Harkavy-Friedman JM, et al
(2001) Delusions and suicidality. Am J Psychiatry; 158: 742-747.
Güney M, Özden A (1991) fiizofrenide depresyon ve intihar. Kriz Dergisi; 6: 37–41.
Harkavy-Friedman JM, Nelson AE (1997) Assessment and inter-vention for the suicidal patient with schizophrenia. Psychi-atric Quarterly; 4: 361-375.
Harkavy-Friedman JM (2006) Can early detection of psychosis prevent suicidal Behavior? Am J Psychiatry; 163: 768-770. Harkavy-Friedman JM, Nelson AE, Venarde DF (2004) Suicidal
behavior in schizophrenia and schizoaffective disorder: exa-mining the role of depression. Suicide Life Threat Behavior; 34: 66-76.
Harkavy- Friedman JM, Kimhy D, Nelson EA, et al (2003) Suici-de attempts in schizophrenia: the role of command auditory hallucinations for suicide. Journal Clin Psychiatry; 64: 871-874.
Hawton K, Sutton L, Haw C, et al (2005) Schizophrenia and su-icide: systematic review of risk factors; 187: 9-20.
Heila H, Isometsa ET, Henriksson MM, et al (1997) Suicide and schizophrenia: a nationwide autopsy study on age and sex specific clinical characteristics of 92 suicide victims with schizophrenia. Am J Psychiatry; 154: 1235-1242.
Kelly DL, Shim JC, Feldman SM, et al (2004) Lifetime psychiatric symptoms in persons with schizophrenia who died by suici-de compared other means of suici-death. J Psychiatric Res; 38: 531-536
K›rp›nar ‹, Ayd›n N (2001) fiizofrenide intihar. Anadolu Psikiyat-ri Dergisi; 2: 47-52.
Kim CH, Jayathilake K, Meltzer HY (2003) Hopelessness, neuro-cognitive function and insight in schizophrenia: relationship to suicidal behavior. Schizophrenia Res; 60: 71-80.
Kontaxakis V, Havaki-Kontaxaki B, Margariti M, et al (2004) Su-icidal ideation in inpatients with acute schizophrenia. Cana-dian J Psychiatry; 49: 476-479.
Kreyenbuhl JA, Kelly DL, Conley RR (2002) Circumstances of suicide among individuals with schizophrenia. Schizophre-nia Res; 58: 253-261.
Lewine RJ (2005) Social class of origin, lost potential and hope-lessness in schizophrenia. Schizophrenia Res; 76: 329-335. Mc Girr A, Tousignant M, Routhier D, et al (2006) Risk factors for
completed suicide in schizophrenia and other chronic psychotic disorders: a case control study. Schizophrenia Res; 84: 132-143.
Müller DJ, Barkow K, Kovalenko S, et al (2005) Suicide attempts in schizophrenia and affective disorders with relation to so-me specific demographical and clinical characteristics. Euro-pean Psychiatry; 20: 65-69.
Nangle JM (2006) Neurocognition and suicidal behaviour in an Irish population with major psychotic disorders. Schizoph-renia Res; 85: 196-200.
Nordentoft M, Jeppesen P, Abel M, et al (2002) OPUS study: su-icidal behavior, susu-icidal ideation and hopelessness among
patients with first-episode psychosis. British J Psychiatry; 191: 98-106.
Oksay SE, Aksaray G, Kaptano¤lu C, Bal C (2000) Calgary Dep-resyon Ölçe¤i’nin fiizofreni Hastalar›nda Geçerlik ve Güve-nirlik Çal›flmas›. Türk Psikiyatri Dergisi; 11: 278–284. Özcüler T (2004) fiizofrenik Bozuklu¤u Olan Hastalarda
Özk›-y›m Giriflimi ve Düflüncelerinin De¤erlendirilmesi. Uzman-l›k Tezi (Bas›lmam›fl). Adana: Çukurova Üniversitesi. Özsan H, Tu¤cu H (1999) fiizofrenik hastalarda intihar
olas›l›¤›-n›n çeflitli faktörlere göre incelenmesi. Kriz Dergisi; 6: 33–39. Pillman F, Balzuweit S, Haring A, et al (2003) Suicidal behavior
in acute and transient psychotic disorders. Psychiatric Res; 117: 199-209.
Pompili M, Ruberto A, Girardi P, Tatarelli R (2004) Suicide in schizophrenia: what we are going to do about it? Ann Ist Su-per Sanita; 40: 463-473.
Ponizovsky AM, Grinshpoon A, Levav I (2003) Life satisfaction and suicidal attempts among persons with schizophrenia. Comp Psychiatry; 44: 442-447.
Potkin SG, Alphs L, Hsu C, et al (2003) Predicting suicidal risk in schizophrenic and schizoaffective patients in a prospective two-year trial. Soc Biol Psychiatry; 54: 444-452.
Raymont V (2001) Suicide in schizophrenia - how can research
influence training and clinical practice? Psychiatric Bulletin; 25: 46-50.
Reid WH, Mason M, Hogan T (1998) Suicide prevention effects associated with clozapine therapy in schizophrenia and schi-zoaffective disorder. Psychiatric Serv; 49: 1029-1033. Sernyak MJ, Desai R, Stolar M (2001) Impact of clozapine on
completed suicide. Am J Psychiatry; 158: 931-937.
Taiminen T, Huttunen J, Heila H, et al (2001) The Schizophrenia Suicide Risk Scale (SSRS): development and initial validati-on. Schizophrenia Res; 47: 199-213.
Tarrier N, Haddock G, Lewis S, et al (2006) Suicide behaviour over 18 months in recent onset schizophrenic patients: the effects of CBT. Schizophrenia Res; 83: 15-27.
Uslu A, Sevinçok L (2000) Bir grup flizofrenik hastada özk›y›m düflünceleri ve depresyon. 3P Dergisi; 8: 266–273.
Walsh E, Harvey K, White I, et al (2001) Suicidal behaviour in psychosis: prevalence and predictors from a randomised controlled trial of case management. Brit J Psychiatry; 178: 255-260.
Yen CF, Yeh ML, Chen CS (2002) Predictive value of insight for suicide, violence, hospitalization and social adjustment for outpatients with schizophrenia: a prospective study. Comp Psychiatry; 43: 443-447.
