Sema Uğurcan’ın Makaleleri Üzerine

Prof. Dr. Sema Uğurcan, Edebiyatımız I/II adlı iki ciltlik çalışmasında, Türk edebiyatı alanın-da bugüne kaalanın-dar yaptığı incelemeleri bir araya getirerek okura sunuyor. Yaklaşık otuz senelik bir emeğin ve birikimin ürünü olan bu çalışma, edebiyat tarihi, eleştiri, kadın yazarlar, Batılı-laşma gibi konuların yanı sıra, modern Türk edebiyatında kurucu rolü olan yazarlarımız ve eserleri üzerine yapılmış değerlendirmelerden oluşmaktadır.

Sema Uğurcan, bugüne kadar yazdığı makale-leri içerikmakale-lerine göre tasnif ederek belli bir plan çerçevesinde sıralamayı tercih etmiştir. Böylece, “Edebiyat Tarih İlişkisi” ve “Yazarlar, Mesele-ler” başlıkları altında iki ciltlik bir çalışma ortaya çıkmıştır.

Edebiyat Tarih İlişkisi

Edebiyat Tarih İlişkisi’nin ilk makalesi olan “XIX. Yüzyılda Tarih Konulu Eserlere Dair Bazı Değerlendirmeler”, konuyu Türk

edebi-yatı bağlamında genel olarak ele alan bir giriş yazısı niteliğindedir. Bu makalede Uğurcan, Türk edebiyatında konusu tarihî olay ve dönemlere dayalı eserleri Osmanlıcılık ve İslâmcılık ideo-lojileriyle ilişkilendirir. Tarihî olguların Tanzimat yazarlarının eserlerine yansıması, Uğurcan’ın ifadesiyle “örnek alma, sosyal tenkit yapma, ak-tüeli geçmişe taşıma, geçmişle yaşadığı devir arasında ilişki kurma” (s. 36) gibi biçimlerde gerçekleşmiştir. Diğer makalelerde ise bu giriş üzerinden Tanzimat edebiyatından günümüze kadar öne çıkan Ahmet Mithat Efendi, Mehmet

Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 8, Ekim 2013, s. 151-154

SEMA UĞURCAN’IN MAKALELERİ ÜZERİNE

Hazel Melek Akdik

ON SEMA UĞURCAN’S ARTICLES

152

Akif, Ömer Seyfettin, Yakup Kadri, Yahya Kemal ve Tanpınar gibi yazarların eserlerinde tarih ve medeniyet kavramlarının nasıl algılandığına dair dikkatler mevcuttur. Ahmet Mithat’ın tarihe bir bilim olarak önem verdiğini belirten Uğurcan, yazarın tarihle birlikte mitoloji, coğrafya, arke-oloji, sanat tarihi gibi alanlardaki zengin biriki-mini okura keyifli bir anlatımla aktarabildiğine değinir. Buna ek olarak Ahmet Mithat’ın, tarihî romanlarında eski Türk medeniyetlerinden İslâm ve Avrupa medeniyetlerine uzanan geniş bir tarih anlayışı ortaya koyduğunu gösteren tespitlerde bulunur.

Eserlerinde tarihî dönem ve şahsiyetlere yo-ğunlukla yer veren bir diğer isim de Abdülhak Hâmid’dir. Uğurcan, Hâmid’in şiir ve tiyatro oyunlarında Osmanlı tarihini kendine özgü bir muhayyile ile idealize ederek yorumladığını be-lirtir. Mehmet Âkif hakkındaki makalelerinde ise savaş temasına odaklanır ve Âkif’in şiirlerinde Balkan Savaşı, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Sa-vaşı’nın toplum üzerindeki etkilerinin ve istiklal düşüncesinin ön planda olduğunu örnekleriyle açıklar.

Sema Uğurcan, Cumhuriyet dönemi edebiyatı-nın iki önemli ismi Yahya Kemal ve Tanpınar üzerine yaptığı incelemelerde, her iki yazarın metinlerinde de geçmişin bugünde yaşatılabil-mesini öngören bütüncü bir tarih anlayışının söz konusu olduğunu belirtir. Özellikle Yahya Kemal’in şiirlerinde tarihsel geçmiş, büyük za-ferlerin yanı sıra Osmanlı medeniyetinin dorukta olduğu Lale Devri’nin zevk ve estetiğiyle yeni-den canlandırılır. Bu şiirlerde fetih düşüncesiyle de ilişkili olarak Rumeli merkezli bir tarihî akış söz konusudur.

Kitapta yer alan ilgi çekici bir başka makale de önemli bir tarihsel şahsiyet olan Fatih Sultan Mehmet’i konu alan tarihî romanlar üzerinedir. Uğurcan’ın araştırmasına göre 1914’ten 2000’e kadar Fatih’i bir karakter olarak ele alan 22 ro-man yazılmıştır. Bunların arasında yakın dönem-de yazılmış olan Emre Kongar’ın Hocaefendi’nin

Sandukası (1989) ile Nedim Gürsel’in Boğazke-sen’i (1995) kurmaca teknikleri açısından post-modern unsurlar barındırmaktadır.

Edebiyatımız’da Türk edebiyatı dışındaki ede-biyatlardan karşılaştırmalı incelemelere de yer verilmiştir. Sema Uğurcan’ın, Nobel ödülü ka-zanmış Bosnalı yazar İvo Andriç’in eserlerinde Türk kültürünün izlerini ve Türk imajını irdele-diği makalesinde iki kültür arasındaki etkileşimin edebiyata yansımasını gündelik hayat, zihniyet, dil ve sanat alanlarından örneklerle açıklar. And-riç’in başta Drina Köprüsü olmak üzere birçok eseriyle Türkiye’de de beğenilen bir yazar olması Türk kültürüne ait unsurlardan yararlanmasıyla yakından ilgilidir. Uğurcan, ayrıca Panait İstrati hakkındaki makalesinde de benzer bir yaklaşımla Osmanlı topraklarında yetişen bir yazar olarak İstrati’nin metinlerinde Rumeli kültüründen motif ve izlenimlere rastlandığını belirtir. Buna göre, İstrati’nin ülkemizde tanınıp sevilmesinde eserlerindeki yerel unsurlar aracılığıyla kurulan yakınlık etkili olmuştur.

Sema Uğurcan, çalışmasının son bölümlerinde Cengiz Dağcı ve Cengiz Aytmotov’un romanla-rında İkinci Dünya Savaşı’nın nasıl yorumlan-dığına, Attila İlhan’ın romanlarındaki Kurtuluş Savaşı izleğine ve Ankara, İstanbul, Selanik gibi şehirlerin tarîhi mekanlar olarak bu izlekteki ro-lüne değinmiştir.

Yazarlar, Meseleler

Edebiyatımız’ın ikinci cildi olan Yazarlar, Mese-leler eser tahlilleri, yazar incelemeleri, edebiyat meseleleri ve kadın araştırmaları başlığı altında toplanmış makalelerden oluşmaktadır. İlk olarak Ahmet Mithat’ın eserlerindeki mede-niyet, kadın meselesi, hürriyet ve ekonomi gibi konulara temas eden Uğurcan, bu eserlerde ya-zarın pragmatik bir yaklaşımla ülkesinin Batı’nın seviyesine ulaşması için çözümler teklif ettiğini ve işlediği konuların da sonraki nesillerce takip

SEMA UĞURCAN’IN MAKALELERİ ÜZERİNE

153

edildiğini belirtir. Özellikle çalışma fikri Ahmet Mithat için her zaman ön planda olmuştur. Tıpkı Ahmet Mithat gibi çalışma fikrine vurgu yapan bir diğer isim de Mehmet Âkif’tir. Âkif’in eserlerinde çalışma düşüncesinin yerini irdele-diği makalesinde Uğurcan, örnekler üzerinden Âkif’in bu temayı ayetleri referans göstererek dinî bir temelle sunduğu sonucuna ulaşır. Kitapta ayrıca Mehmet Âkif’in medeniyet an-layışına da değinilmiştir. Bunlardan başka Aka Gündüz, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpı-nar, Abdülhak Şinasi Hisar gibi şair ve yazarlar üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Yazarlar hakkındaki incelemelerin yanı sıra tematik in-celemelere de rastlanmaktadır. Bunlardan biri ölümden sonraki hayat üzerine Cumhuriyet dö-nemi edebiyatımızdan örneklerin ele alındığı “Ölüm Diyarında Hayat Tasavvuru” başlıklı makaledir. Buradaki açıklamalara göre edebi-yatımızda ölümden sonraki hayat temasının gö-rüldüğü ilk modern metinler Abdülhak Hâmid’in 1917 tarihli Tayflar Geçidi’nde yer alan İlhan ve Turhan adlı piyesleridir. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise Hüseyin Suat Yalçın’ın Ahi-rette Bir Gün (1926) adlı oyunu ve Cahit Sıtkı Tarancı’nın fantastik hikâyeleriyle karşılaşılır. Sema Uğurcan bu iki eser üzerine yaptığı değer-lendirmelerde her ikisinin de ölüm diyarlarının tasviri bakımından yazarlarının dünyaya bakışını yansıttığı tespitinde bulunur. Ölüm diyarının kurgulanışında, Hüseyin Suat’ın eserinde oyu-na dayalı ve şakalı bir anlatım, Cahit Sıtkı’nın hikâyelerinde ise şiirlerine paralel şekilde sadelik ve güzellik hâkimdir.

Edebiyatımız’daki bir başka önemli makale ise Sabahattin Eyuboğlu hakkındadır. “Sanat ve Dü-şünce Dünyamızdan Sabahattin Eyuboğlu Geçti” başlıklı bu makale, Eyuboğlu’nun çok yönlü bir kültür adamı olarak portresi üzerine bir deneme niteliğindedir. Eyuboğlu’nun sanatla ilgili görüş-lerinde, karşıtlık olarak algılanagelmiş olan Batı ve Doğu kültürlerinin bir sentezine ulaşma fikri öne çıkar. Mavi Anadoluculuk hareketinin

tem-silcisi olarak da bilinen Eyuboğlu, antik dönem verilerinden Türk-İslâm kültürüne kadar farklı alanlardaki yoğun birikimini deneme ve eleştiri yazılarına taşımış, antik kültür, millî kültür ve Batı kültürü terkibinden söz etmiştir.

Kitaptaki makaleler arasında konusu itibarıyla dikkat çekici olanlardan biri heykeltraş Rodin’in Türk edebiyatına etkileri üzerinedir. Sema Uğur-can, “Türk Edebiyatında Rodin” başlığını taşıyan bu yazısında Halide Edip, Yahya Kemal, Tanpı-nar, Cahit Sıtkı, Behçet Necatigil, Turan Ofla-zoğlu ve Salah Birsel’in eserlerinden Rodin’in sanatına dair yorumları derlemiştir. Söz konusu yorumlarda, heykelde, edebiyattan yararlanmış bir sanatçı olan Rodin’in sanat anlayışının ede-biyata yansıma biçimlerini görmek mümkün-dür. Aynı zamanda Türk edebiyatından önemli isimlerin Rodin’e ve heykel sanatına bakışını göstermesi açısından da ilginç bir çalışmadır. Sema Uğurcan, kadının toplumsal rolü ve edebi-yattaki konumuyla uzun yıllar meşgul olmuş, bu konuda çeşitli çalışmalarda bulunmuştur. “Türk Romanında Çalışan Kadın Tipleri - Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar” adlı bir doktora tezi yaz-mış olan Uğurcan, tezini izleyen diğer çalışma-larda da kadın meselesine özellikle eğilmiştir. Bu kitapta, makale türündeki çalışmalarını “Kadın Yazarlar - Kadın Meselesi” ana başlığı etrafında toplayarak ayrı bir bölümde bir araya getirdiği görülmektedir. Söz konusu yazılara baktığımız-da Tanzimat döneminden günümüz edebiyatına uzanan bir çizgide farklı dönemleri ve yazarları içeren çeşitlilikte zengin bir inceleme silsilesiyle karşılaşmaktayız. Uğurcan, kadının edebiyattaki yerini tartışırken tarihî, sosyolojik verilerden yararlanır, Osmanlı toplumundan Cumhuriyet sonrasına kadının toplumsal statüsündeki deği-şimleri farklı boyutlarıyla irdeler. Ayrıca Halit Ziya, Tevfik Fikret, Mehmet Âkif, Ömer Sey-fettin gibi erkek yazarların kaleminden kadının edebiyatta nasıl konumlandırıldığına dair izlenim ve tespitlerini ortaya koyar.

154

çalışmaları Osmanlı dönemi kadın edebiyatçıları-nın hayatlarına ve sanat anlayışlarına ışık tutmak-tadır. Bunlar arasında ilgi çekici bir örnek olarak Yaşar Nezihe Hanım’ın hayatı ve şiirlerinden örneklerin yer aldığı inceleme dikkate değer-dir. Bugün adı pek duyulmasa da Yaşar Nezihe Hanım 1880’lerde başladığı edebiyat hayatını uzun yıllar sürdürmüş, bireysel temaların yanında siyasi-sosyal içerikli şiirler yazmıştır. Özellikle işçiler için yazdığı 1 Mayıs konulu şiirlerinden ötürü uzun süre politik bir şair olarak tanınmıştır. Şiir dışında romanlarıyla öne çıkan kadın yazar-lardan Safiye Erol ve Samiha Ayverdi ile ilgili makalelerinde Sema Uğurcan, modernleşme sü-recinin yarattığı gerilimi ve değişen zihin dünya-sını iki kadın yazarın bakış açısından değerlendir-mektedir. Safiye Erol, romanlarında idealist bir yaklaşımla aşka, dünyevi bir duygudan Allah’a ve topluma doğru genişler. Uğurcan, diğer bir ya-zısında Safiye Erol’un makalelerine de değinmiş, farklı konularda yazılmış bu metinlerin üslubu ve yazım tekniğinden dolayı deneme türüne ait olduklarını vurgulamıştır.

Samiha Ayverdi hakkındaki makalede ise yazarın, romanlarında Batılılaşmayı geleneksel yaşamın ahengini bozan ve insanı tehlikeye sürükleyen

bir tür “medeniyet krizi” olarak yorumladığına yönelik tespitler yer almaktadır. Uğurcan, Samiha Ayverdi’nin Yolcu Nereye Gidiyorsun? romanına ilişkin incelemesinde biyografik, psikolojik veya sosyolojik, açılardan farklı okuma biçimlerinin kapısını aralar.

Sema Uğurcan’ın çalışmasının son kısmını “Edebiyat Öğretimi ve Eğitimi Üzerine” baş-lığı altındaki yazıları oluşturmaktadır. Burada Uğurcan, Ali Canip Yöntem’in ve Nihad Sami Banarlı’nın edebiyat eğitimine yönelik görüşleri üzerinde durur. Mehmet Kaplan’ın lise edebiyat kitaplarıyla eğitim anlayışına katkısı ve hocalığı hakkında bilgi verir.

Sonuç olarak Edebiyatımız I/II Türk edebiyatına ilgi duyan araştırmacıların ve öğrencilerin baş-vurabileceği kapsamlı bir kaynak niteliğindedir. Sema Uğurcan, uzun yıllara dayanan çalışmala-rının ürünü olarak bir araya getirdiği makalele-rinde Tanzimat’tan günümüze Türk edebiyatının temel sorunlarına ve yer yer geri planda kalmış meselelerine açıklık getirmektedir. Uğurcan’ın çalışması, edebiyatımızın yakın geçmişini bu-gün yeniden okumak ve yeni yorumlara ulaşmak açısından da oldukça ilham verici gözlem ve tes-pitleri içermektedir.