i T.C.
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Seramik Ana Sanat Dalı Seramik Sanat Dalı
YÜKSEK LİSANS TEZİ
KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİNİN
SANATSAL SERAMİKTE KULLANIMI
Danışman:
Dr. Öğr. Üyesi. ŞERIFE YALÇIN YASTI
Hazırlayan:
Dana Salahaldin Shareef ALSALİHİ
T. C.
sELçuK
trNivnnsirnsi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul F'ormu
Adı Soyadı Dana salahaldın shareef Alsalıhı
Numatası |64255007001
Ana Bilim / Bilim
Dalı
Seramik/ SeramİkPtogtamı Tezli Yüksek Lisans
İ
ı
tr tr O O
ığ! Tez Daruşmaru Dr.Öğr. Üyesi ŞERİFE YALÇIN YASTI
Tezin Adı
KERKÜK_DAKUK KASABAS I Ç OMLEKÇI KILININ S ANATSAL
SERAMİKTE KULLANIMI
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafindan hazır|anan"KERKÜK-DAKUK
KASABASI
ÇÖıvıı,rxÇİ rİı,İNİN sı.N.ArsAL
SERAMİKTE KULLANIMI"
başlıklı bu çalışma 29.108.120:18Tarihinde yapılan savunma slnavı sonucunda oybirliği ile başanlı bulunarak, jtirimiz tarafından yfüsek
lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
Ünvanr, Adı Soyadı
Prof. Dr. Orhan CEBRAİLOĞLU Dr. Ögr. Üyesi Şerife YALÇIN YASTI
ii
ÖNSÖZ
Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak sunulan, “KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİNİN SANATSAL SERAMİKTE KULLANIMI” konulu çalışma, Enstitü tarafından kabul görmüş ve araştırma da bu konu doğrultusunda yürütülmüştür.
Son zamanlarda kilin çeşitli tekniklerle sanatsal seramik alanında kullanılması oldukça yaygınlık kazanmıştır. Öyle ki her geçen gün sanatsal seramik alanında yeni bir teknik daha geliştirilmektedir. Kullanım alanı oldukça yaygın olan kilin sanatsal seramikte de kendine yer edinmiş olması şüphesiz ki kilin kolay şekil alan ve pek çok hammadde ile uyumlu yapısından kaynaklanmaktadır.
Çalışmanın konu nesnesi (objesi) olan çömlekçi kili sanatsal seramiğin hammaddesidir. Çömlekçi kilinin yapısı, çıktığı, yöreler ve bu yörelerde hangi tekniklerle hangi ürünlerin yapıldığı ile ilgili literatürde pek çok araştırmaya rastlanmış ve bu araştırmaların çoğunun da Türkiye geneli ile sınırlı olduğu görülmüştür. Bu nedenle hayatımın bir bölümünü geçirdiğim Kerkük Vilayetinin Dakuk Kasabası’nın çömlekçi kili üzerine bir çalışma yapılmış, literatüre yurtdışını da kapsayan bir çalışma ile katkı sağlanmak istenmiştir. Dolayısıyla Kerkük Vilayetinin Dakuk Kasabası’nda çömlekçi kilinin sanatsal sırlarla ve farklı pişirim teknikleri ile değerlendirilmesine başvurulmuştur. Konuyla ilgili yaptığım ön araştırmada, Dakuk Kasabası kırmızı çömlekçi kilinin sanatsal seramik alanında kullanıma oldukça elverişli olduğu anlaşılmıştır ve bu doğrultuda çeşitli uygulamalar yapılmıştır.
Bu tez çalışmasında en başından sonuna kadar gerek fikir, gerek eleştiri olsun bana yol gösteren ve her daim yanımda olduğunu bildiğim ve bende büyük emeği olan değerli danışmanım Dr. Öğr. Üyesi ŞERİFE YALÇIN YASTI’ya, bilgisine ve tecrübesine her daim güvendiğim ve bu yolda tasarım olarak bana çok katkısı olan Doç. Dr. Emet Egemen ASLAN’a, yüksek lisansım boyunca yeni uygulamalar öğrendiğim ve tüm uygulamalarımı atölyelerinde gerçekleştirmeme olanak sağlayan Selçuk Üniversitesi Seramik Bölüm Başkanlığına, bölümdeki diğer hocalarıma ve değerli arkadaşlarıma,
ve son olarak bu süreç içerisinde beni sonsuz sabır ve anlayış ile destekleyen, yüksek
lisans eğitimimin boyunca karşılaştığım zorlukları aşmamı sağlayan, aldığım her kararda arkamda duran sevgili eşim, annem, babam ve çocuklarım Darın ve Danar’a çok teşekkür ederim.
iv T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı Dana Salahaıdın Shareef Alsalıhı Numarası 164255001001
Ana Bilim / Bilim
Dalı Seramik/ Seramik
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr.Öğr. Üyesi ŞERİFE YALÇIN YASTI
Tezin Adı KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİNİN SANATSAL SERAMİKTE KULLANIMI
ÖZET
Seramik ürünlerinin hammaddesi kildir. Kil ise doğanın olmazsa olmaz parçalarında biri olan bir tür toprak çeşididir. Kil, faklı mineralleri içerisinde barındıran yapısı ve kolayca şekillenebilmesinden dolayı yüzyıllar boyunca insanlar tarafından çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Killerden tabak, çanak, bardak gibi yaşamı kolaylaştıran çeşitli mutfak gereçleri elde edilirken, göze ve gönle hitap eden sanatsal çalışmalar da yapılmıştır. Bilhassa seramik sanatının olmazsa olmazlarından olan kil, seramik sanatçılarına farklı sanatsal çalışmaların kapılarını aralamıştır.
Irak Kerkük Vilayeti Dakuk Kasabası civarında bulunan çömlekçi kili yörede bulunan bir kaç atölyenin yanında Cemal Zeyn Abidin ustanın çömlekçi atölyesinde de kullanılmakta ve aynı zamanda bu atölyede kullanıma hazır hale getirilip bölgede yer alan üniversite seramik eğitiminde ana malzeme olarak kullanılmaktadır. Bu çalışmada öncelikle Cemal Zeyn Abidin ustanın çömlekçi atölyesi ve çömlekçi kilinin hazırlanması, kullanımı hakkında araştırma yapılmış ve sonra çömlekçi kilinin fiziksel ve kimyasal özellikleri incelenmiştir. Bu kapsamda kilin yoğrulma suyu, 900°C’den 1150°C’ye kadar artan sıcaklıklarda 50°C’lik aralıklarla gözeneklilik, su emme, bulk yoğunlukları, ölçülmüş ve yine bu sıcaklıklar için pişme renklerine bakılmıştır.
Bu çalışmada Kerkük-Dakuk Kasabası çömlekçi kilinin sanatsal seramikte kullanımı incelenmiştir. Farklı pişirim teknikleri ile birbirinden değişik çalışmalar ve astarlama yöntemleri kullanılarak elde edilen sonuçların seramik sanatı ilgililerine bir referans olması amaçlanmıştır. Raku, macho, paperclay, sagar, obvarna gibi pişirim tekniklerinin uygulandığı çalışmada bazı tekniklerde ilk denemede olumlu sonuçlar elde edilirken, bazı tekniklerde daha fazla uygulama yapmak gerekmiştir.
Çalışmanın son kısmında tasarımı yapılan sanatsal seramik objelerde Dakuk çömlekçi kili ve bu kil ile yapılan dekorlama tekniklerinden bir kısmı kullanılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Çömlekçi kili, Seramik dekor teknikleri, Dakuk çömlekçi kili, Alternatif pişirim teknikleri
v T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı Dana Salahaıdın Shareef Alsalıhı Numarası 164255001001
Ana Bilim / Bilim
Dalı Seramik/ Seramik
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr.Öğr. Üyesi ŞERİFE YALÇIN YASTI
Tezin İngilizce Adı USES OF KIRKÜK-DAKUK TOWN POTTERY CLAY İN THE ARTİSTİC CERAMICS
SUMMARY
The raw material of ceramic products is dark. Clay is a kind of soil which is one of the indispensable parts of nature. The clay has been used for various purposes by people for centuries because of its structure and its shape that can be easily formed in different minerals. While various kitchen utensils such as plates, bowls, cups were made available to facilitate life, artistic works were also made to appeal to the mind and body. In particular, the clay, which is a sine qua non of ceramics art, opens doors of different artistic works to ceramic artists.
Iraq Pottery Kiln located near Dakuk Town, Kirkuk Province, is used in pottery workshop of Cemal Zeyn Abidin beside several workshops located in the region. At the same time, this workshop is used as the main material in university ceramics education in the region. In this study, firstly Cemal Zeyn Abidin master's research on the preparation and use of pottery workshop and pottery kiln was conducted and then the physical and chemical properties of the potter kiln were examined. In this context, the porosity, water absorption, bulk densities,were measured for increasing temperature (900 ° C to 1150 °C). For these temperatures, the colors of the firing are checked.
In this study, the use of pottery clay in Kirkuk-Dakuk Town was investigated in artistic ceramics. It is aimed that the results obtained by using different methods with different firing techniques and lining methods are a reference to the ceramic arts. In the study where the cooking techniques such as Raku, macho, paperclay, sagar, obvarna are applied, some techniques have positive results in the first experiment, and some techniques require alot of applications.
Finally, some of the decorative techniques made with the Dakuk potter's clay and this clay were used in the artistic ceramic objects designed.
Key Words: Pottery clay, ceramic decoration techniquies, Dakuk pottery clay, Alternative firing techniquies
vi ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Kil yapısını meydana getiren SiO2 tetrahedraları ve Al2O3 oktahedraları ... 14
Şekil 2. Tetrahedral ve oktahedral tabakaların farklı iyonlarla ve bağlarla bağlanması sonucu oluşan örnek kil mineralleri ... 16
Şekil 3. CaO ile Fe2O3 içeriğinin kilin rengine etkisi ... 21
Şekil 4. Irak- Kerkük Vilayeti Dakuk Kasabasının haritadaki konumu ... 23
Şekil 5. Dakuk Kasabası genel görünümü ... 23
Şekil 6. Dakuk Kasabası’nda Atabeglerden kalan tarihi minare ... 24
Şekil 7. Çömlekçi kilinin hazırlanması aşamaları: a) ocaktan alma; b) varil içinde suda dağıtma; c) süzerek havuza aktarma çamurun çökmesi ... 25
Şekil 8. Çamuru çiğneme aşamasında su kamışlarının tüycüklerinden ilave edilmesi ... 26
Şekil 9. Su kamışı bitkisi ve tüycüklerin yakından görünümü ... 26
Şekil 10. Cemal Zeyn Abidin ustanın kullandığı ayak tornası: A) alt kısmının görüntüsü; B) üstten görüntüsü ... 27
Şekil 11. Tornada şekillendirilen ürünlerin kurutulması ... 27
Şekil 12. Cemal Zeyn Abidin ustanın atölyesindeki çömlekçi fırınının baca kısmından çekilmiş iç görünümü ... 28
Şekil 13. Çömlekçi fırınının bacasının pişirim sırasında kapatılması ... 29
Şekil 14. Cemal Zeyn Abidin ustanın atölyesindeki çömlekçi fırınının üstten boşaltılması ... 29
Şekil 15. Kenan Talip usta ve tandırları ... 30
Şekil 16. A) Dakuk’taki kil ocağından alınan kuru kil ; B) Tekne içinde kilin ıslatılması ve bekletilmesi 31 Şekil 17. Kenan Talip Ustanın atölyesinde çamura saman ilavesi ... 32
Şekil 18. Saman ilave edilen çamurun karıştırıldıktan sonra suyunu çekmesi için bekletilmesi ... 32
Şekil 19. Tabanları şekillendirilen tandırların bekletilmesi... 33
Şekil 20. Şekillendirilen tandırın usta tarafından rötuşlarının yapılması ... 33
Şekil 21. Tandırların kurutulması ... 34
Şekil 22. Kenan Talip Usta’nın ürettiği toprak ocak örnekleri... 34
Şekil 23. Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta’nın atölyesi ... 35
Şekil 24. Ayak tornası (a) ve elektrikli torna (b) ... 36
Şekil 25. Atölyede uygulanan dekorlama teknikleri; a)Ajur tekniği, b) Kabartma tekniği ... 36
Şekil 26. Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta ve fırını ... 37
Şekil 27. Fırın ağzından fırın içi ve pişmiş ürünlerin görünümü... 37
Şekil 28. Haydar Kemal Zeyn Abidin Ustanın atölyesinde üretilen ürünlere örnekler ... 37
Şekil 29. Dakuk çömlekçi kilinin XRD mineralojik analiz grafiği ... 42
Şekil 30. Dakuk çömlekçi kili pişme rengi: A) 900°C’de; B) 950°C’de; C) 1000°C’de; D) 1050°C’de; E) 1100°C’de... 43
Şekil 31. 1200 °C’de Dakuk çömlekçi kilinin erimesi ve yakından görünümü ... 43
Şekil 32. Dakuk çömlekçi çamurunun artan sıcaklıkla görünür porozitenin (açık gözeneklilik) değişimi grafiği ... 44
Şekil 33. Dakuk çömlekçi çamurunun artan sıcaklıkla su emmenin değişim grafiği ... 44
Şekil 34. Dakuk çömlekçi çamurunun artan sıcaklıkla bulk yoğunluk değişimi ... 45
Şekil 35. Dakuk çömlekçi kilinin döküm tekniği ile şekillendirilmiş hali ... 47
Şekil 36. Döküm tekniği ile şekillendirilen parçanın iç görünüşleri ... 48
Şekil 37. Sirke sürülerek bünye üzerinde oluşturulan dokusal etki ... 50
Şekil 38. Dakuk çömlekçi kilinden yapılan çamur yüzeyinde sirke ile dokusal etki elde edilmesi ... 51
vii
Şekil 40. Elde edilen renkli astarların bünyeye sürülmüş halleri ... 53
Şekil 41. Dakuk Çömlekçi Kili ve Renk Veren Oksitlerle Elde Edilen Astarların Kurşunlu Sır Altında Görünüşleri (930 °C bisküvi pişirim – 950 °C Sır) ... 54
Şekil 42. Dakuk Çömlekçi Kili ve Renk Veren Oksitlerle Elde Edilen Astarların Kurşunlu Sır Altında Görünüşleri (930 °C bisküvi pişirim – 950 °C Sır) ... 54
Şekil 43. İnce kaplanmış astar nedeniyle kurşunlu ve borlu sırlarda astarın kaybolması ... 55
Şekil 44. Macho Tekniğine örnek sanatsal çalışma “Kıvın Kowalskı” ... 56
Şekil 45. Macho tekniği için hazırlanan bira + renklendirici oksit / boya karışımları ... 57
Şekil 46. Macho tekniği uygulanan çalışmaların pişmemiş hali (soldaki kobalt oksitle, sağdaki yeşil sır boyasıyla) ... 58
Şekil 47. Macho tekniği uygulanan çalışmanın 930º C’de bisküvi pişirimi gerçekleştirilmiş hali ... 59
Şekil 48. Macho tekniği uygulanan çalışmanın 1000 ºC’de bisküvi pişirimi gerçekleştirilmiş hali .. 59
Şekil 49. Sırlı macho çalışması (930 °C’de bisküvi pişirimi, 1000 °C’de sır pişirimi) ... 60
Şekil 50. Sırlı macho çalışması (1000 °C’de bisküvi pişirimi, 1000 °C’de sır pişirimi) ... 60
Şekil 51. Akıtma tekniği ile yapılmış çalışmaların yaş hali ... 61
Şekil 52. Raku Pişirimi ile Yapılmış Bir Seramik ... 71
Şekil 53. Yukarıdaki karışımlara göre hazırlanan I, II, III, IV, V ve VI nolu raku sırları ... 72
Şekil 54. Hazırlanan raku sır karışımlarının pişmiş Dakuk kili içerikli bünyelere uygulanmış hali ... 73
Şekil 55. Raku pişirim fırını ... 74
Şekil 56. Raku pişirimi için kullanılan içinde saman ve kağıt gibi yanıcı maddeler bulunan kova ... 74
Şekil 57. Dakuk kili ile hazırlanan sırlı bünyelerin raku pişirim sonuçları ... 75
Şekil 58. Dakuk kili ile hazırlanan sırlı bünyelerin raku pişirim sonuçları ... 75
Şekil 59. Dakuk kili ile hazırlanan sırlı bünyelerin raku pişirim sonuçları ... 76
Şekil 60. Neykıd Raku Tekniği ile Yapılmış Çalışma- Sımcha Even .2009-9th ınternatıonal Bıennıal of ceramıcs Valencıa Spaın ... 78
Şekil 61. Naked raku tekniği için raku fırınına yerleştirilen parçalar ... 79
Şekil 62. Naked raku pişirimi sonucu elde edilen görüntü ... 79
Şekil 63. .Sagar Tekniği ile Yapılmış Çalışma ... 80
Şekil 64. Sagar Hazırlanma Aşaması ... 81
Şekil 65. Sagar tekniği için hazırlanan sulandırılmış metal tuzları ... 81
Şekil 66. Sagar pişirim kapsülü ... 82
Şekil 67. Sagar Kapsülleri ... 82
Şekil 68. Sagarların Fırından Çıkmış Halleri ... 83
Şekil 69. Sağdaki Kobalt Karışımlı Sagar, Ortadaki Bakır Sülfat Karışımlı Sagar, Soldaki Mangan Sülfat Karışımlı Sagar Örneği ... 83
Şekil 70. Sağdaki Titanyum Sülfat Karışımlı Sagar, Soldaki Tuz Karışımlı Sagar Örneği ... 84
Şekil 71. Bakır Telinin Etkisi ... 84
Şekil 73. Demir Sülfat Kullanılarak Elde Edilmiş Sagar Çalışması ... 85
Şekil 74. Obvara tekniği ile yapılmış çalışma ... 85
Şekil 75. Obvara tekniği ile yapılmış çalışma ... 86
Şekil 76. Sepet Fırının Hazırlanması ... 87
Şekil 77. Hazırlanan sepet fırının bitmiş hali ... 88
Şekil 78. Sepet fırınının pişirim sırasındaki görüntüsü ... 89
Şekil 79. Sepet pişirim tekniğinde cehennemlik ... 90
Şekil 80. Sepet pişirim tekniğinde pişirim ortamının şematik anlatımı ... 91
Şekil 81. Dakuk çömlekçi kili ile sepet pişirme tekniğinden elde edilen sonuç... 92
Şekil 82. Şekil detay ... 92
Şekil 83. Paperclay Tekniği İçin Çamurun Hazırlanması ... 93
viii
Şekil 85. Çalışmanın bakır oksitle sürsil tekniği ile renklendirilmesi ... 94
Şekil 86. Paperclay Çalışması detay ... 95
Şekil 87. Paperclay Tekniği ile Yapılmış Sanatsal Çalışmaların Son Hali ... 96
Şekil 88. Sirke Tekniği ile Yapılmış, 1000º’de Pişirilmiş Sanatsal Çalışma ... 97
Şekil 89. Sirke Tekniği ile Yapılan Sanatsal Çalışmanın Sırsız Hali ... 98
Şekil 90. Şeffaf Sır Kullanılarak Yapılan Sirke Tekniği Çalışması ... 99
Şekil 91. Akıtma tekniği ile yapılmış sanatsal çalışmaların yaş hali ... 100
Şekil 92. Akıtma dekoru uygulanmış seramik çalışmaların bisküvi pişirimi sonrası; sağdaki ve soldaki 930 °C’de, ortadaki 1000 °C’de bisküvi pişirimi yapılmıştır ... 100
Şekil 93. Akıtma tekniği ile yapılmış sanatsal çalışmaların 1000 °C’ de sır pişirimi ... 101
Şekil 94. Macho Tekniğinin Uygulanması ... 102
Şekil 95. Macho Tekniği ile Yapılan Sanatsal Çalışmanın Yaş Hali ... 102
Şekil 96. : 1000°de Sırlanmış Sanatsal Macho Çalışması ... 103
Şekil 97. Sırlanmış Sanatsal Macho Çalışmasının Yakından Görünümü ... 104
Şekil 98. 1000°C’de bisküvi pişirimi gerçekleştirilmiş sanatsal uygulamalar ... 104
Şekil 99. Demir sülfat kullanılarak Sagar pişirimi yapılan parça ... 105
Şekil 100. Kobalt Sülfat kullanılarak Sagar pişirimi yapılan parça ... 105
Şekil 101. Mangan Sülfat Kullanılarak Elde Edilmiş Sanatsal Sagar Çalışması ... 105
Şekil 102 .kobalt Sülfat Kullanılarak Elde Edilmiş Sanatsal Sagar Çalışması ... 106
ix İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ... ii
Bilimsel Etik Sayfası ... iii
ÖZET ... iv
SUMMARY ... v
ŞEKİLLER LİSTESİ ... vi
İÇİNDEKİLER ... ix
1. GİRİŞ ... 11
1.1. Çalışmanın Temel Amacı ... 11
1.2. Çalışmanın Önemi ... 12
1.3. Çalışmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları ... 12
1.4. Çalışmanın Yöntemi ... 13
2. KİL VE KİL MİNERALLERİ ... 14
2.1. Kil Minerallerinin Tanımı ve Genel Özellikleri ... 14
2.2. Çömlek Üretiminde Kullanılan Kırmızı Killer ve Özellikleri ... 18
2.2.1. Bileşim ... 19
2.2.2. Renk ... 20
2.2.3. Plastiklik ... 22
3. KERKÜK- DAKUK ÇÖMLEKÇİLİĞİ ... 23
3.1. Cemal Zeyn Abidin Ustanın Atölyesi ... 24
3.2. Kenan Talip Ustanın Atölyesi ... 30
3.3. Haydar Kemal Zeyn Abidin Ustanın Atölyesi ... 35
4. KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİNİN SANATSAL SERAMİKTE KULLANIMININ İNCELENMESİ ... 38
4.1. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Genel Özelliklerinin Belirlenmesi ... 38
4.1.1. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Artan Sıcaklıklarda Pişme Rengi Tayini ... 39
4.1.2. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Artan Sıcaklıklarda Su Emme, Gözeneklilik ve Bulk Yoğunluk Ölçümleri . 39 4.2. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Genel Özellikleriyle İlgili Yapılan Çalışmaların Sonuçları ... 41
4.3. Kerkük Dakuk Çömlekçi Kilinin Sanatsal Uygulamalarda Kullanımının İncelenmesi ... 46
4.3.1. Dakuk Çömlekçi Kilinin Döküm Yöntemi İle Şekillendirilmesi Uygulamaları ... 46
4.3.2. Dakuk Çömlekçi Kilinden Kağıt Katkılı Bünye (Paper Clay ) Uygulaması ... 48
4.3.4. Dakuk Çömlekçi Kilin Astar Olarak Kullanımı ... 51
4.3.5. Dakuk Çömlekçi Kilin Macho Tekniğinde Astar Olarak Kullanımı ... 56
Kaynak: http:// www.kowalskıpottery .com ... 56
4.3.6. Dakuk Çömlekçi Kilinin Doğrudan Eritici Hammaddelerle Karışımlardan Sır Elde Edilmesi (Kil sırları) ... 62
4.3.7. Dakuk Çömlekçi Kili İle Hazırlanan Bünyelere Farklı Renk Ve Dokuda Sırların Uygulanması ... 64
4.3.8. Dakuk Çömlekçi Kilinin Alternatif Pişirim Tekniklerindeki Uygulamaları ... 71
4.3.8.1. Raku Pişirim Tekniğinde Bünye Malzemesi Olarak Kullanımı... 71
4.3.8.2. Naced Raku (Sırsız Raku) Pişirim Tekniğinde Bünye Malzemesi Olarak Kullanımı ... 77
x
4.3.8.4. Obvara (Süt Uygulaması) Pişirim Tekniğinde Bünye Malzemesi Olarak Kullanımı ... 85 4.3.8.5. Sepet Pişirim Tekniğinde Bünye Malzemesi Olarak Kullanımı ... 87
6. KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİ İLE YAPILAN SERAMİK TASARIM UYGULAMALARI 93
7. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR ... 108 KAYNAKÇA ... 111
11 1. GİRİŞ
Çömlek; en genel şekliyle pişmiş toprak kap olarak tanımlanabilir. Çömlek yapımında kullanılan temel malzeme kildir (Öney, 2015: 1). Killer milyonlarca yıl süren jeolojik değişimlerle oluşmuşlardır. Killerin kolayca şekillenebildiğini ve bu şeklini koruyabildiğini, şekillendirilen parçanın sıcaklık karşısında sertleşerek dayanım kazandığını gören insanoğlu onu son araştırmalara göre en az 20 bin yıldan bu yana pişmiş toprak eşya yapımında kullanmaktadır. Çömlekçi ürünlerini oluşturan bu malzemeler seramik malzemelerin en ilkel grubunu oluşturmaktadır. İlk zamanlar sadece elle basit şekillerde üretilen çömlekçi ürünlerini üretmek için kullanılan killer teknik gelişmelerle birlikte endüstriyel bir hammadde olarak değerlendirilmişlerdir. Diğer yandan kilin yapısından kaynaklanan özellikleri nedeniyle sanatçılar için de kendilerine has tasarımlarını gerçekleştirmede vazgeçilmez bir malzeme haline gelmiştir (Avşar ve Önder, 2016: 143). Kil ile yapılan şekillendirme ve renklendirmenin sınırsız olması nedeniyle farklı sanatçılar tarafından binlerce farklı biçim, doku ve renkte seramik eser üretilmiş ve üretilmektedir (Dizdar, 1996: 4).
Bu çalışma süresince Kerkük-Dakuk Kasabası çömlekçi kilinin hali hazırdaki geleneksel çömlekçilikte kullanımı, bu kilin genel özelliklerinin belirlenmesi ve bu yerel atölyelerde kullanımından farklı şekilde, bir malzeme olarak sanatsal seramikte başka ne şekillerde değerlendirilebileceği araştırılmış ve örnek uygulamalar yapılmıştır.
1.1. Çalışmanın Temel Amacı
Irak’ın kuzey bölgesinde Kerkük civarında yer alan atölyelerde ve üniversite eğitiminde temel eğitim malzemesi olarak kullanılan bu kilden farklı doku ve renk özellikleri sağlayan malzemelerin geliştirilmesi çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Bu sayede bu kili temel malzeme olarak kullanan seramik sanatçılarına, çömlekçi atölyelerine, öğrencilere ve eğitimcilerin ellerindeki malzemeyi kullanarak tasarımlarını daha zengin doku ve renklerle gerçekleştirmelerine imkân sağlanacaktır.
12 1.2. Çalışmanın Önemi
Bu çalışma sayesinde ilk olarak Dakuk çömlekçi kilinin pişme özellikleri belirlenmiştir. Ayrıca yine bu çalışma ile çömlekçi kili elle ve geleneksel yöntem olan çarkta şekillendirmeden farklı olarak döküm yöntemi ile şekillendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Çalışma kapsamındaki yaş, kuru ve pişmiş bünyeler üzerinde farklı renk ve doku elde etme yöntemleri üzerine yapılan uygulamalarla bu kilin sanatsal seramikte bir malzeme olarak farklı kullanım biçimleri ortaya konulmuştur. Çalışmalarda farklı pişirim sıcaklıkları kullanılmıştır.
1.3. Çalışmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları
Bu araştırmada Kerkük İli Dakuk Kasabası çömlekçi kili kullanılmıştır. Çalışma beş bölümden oluşmaktadır.
Birinci Bölümde çalışmanın amacı, sınırlılıkları ve kapsamı gibi içeriği hakkında temel bilgilere yer verilmiştir.
İkinci Bölümde kil minerallerinin tanımı ve genel özellikleri, çömlekçi killeri ve özellikleri üzerine yapılan teorik araştırmaya yer verilmiştir.
Üçüncü Bölümde çalışmaya asıl konu olan Kerkük- Dakuk kasabası çömlekçi kilinin geleneksel çömlekçilikte kullanımı üzerine yapılan saha araştırmasını kapsamaktadır. Bu kapsamda 3 önemli geleneksel çömlekçi atölyesinin ürünleri ve üretim yöntemleri incelenmiştir.
Dördüncü Bölüm, Dakuk çömlekçi kilinin sanatsal uygulamalar için yerel atölyelerde ve hali hazırdaki eğitim alanlarında kullanılan yöntemlerden farklı şekillerde kullanımının araştırıldığı kısımdır. Bu kapsamda öncelikle Dakuk çömlekçi kilinin aşağıdaki fiziksel ve kimyasal özellikleri incelenmiştir.
a) Pişme rengi
b) Pişmiş bünyelerin bulk yoğunluk ve gözenekliliği c) Yoğrulma suyu
d) Kuruma ve pişme küçülmesi
Dördüncü bölümün ikinci kısmında Dakuk çömlekçi kili aşağıdaki uygulamalarda bünye, astar, sır malzemesi olarak kullanılmıştır. Bu kapsamda;
a) Dakuk çömlekçi kilinin yöresel kullanımından (çarkta şekillendirme) farklı olarak dökümle şekillendirilmesi,
13 b) Dakuk çömlekçi kilinden kağıt katkılı çamur yapılması,
c) Dakuk çömlekçi kili bünyelerde asitten faydalanarak yüzeysel doku elde edilmesi
d) Dakuk çömlekçi kilinin astar olarak değerlendirilmesi,
e) Dakuk çömlekçi kilinden yapılan astara macho tekniğinin uygulanması,
f) Çömlekçi kilinin Terra sigilatta astarı olarak değerlendirilmesi, g) Farklı eriticilerle kullanarak kil sırları elde edilmesi,
h) Alternatif pişirim yöntemleri (raku, obvarna, sagar) ‘nin uygulanması i) Çömlekçi kilinden yapılan bünyeler üzerine farklı renk ve özellikte
sırların kullanımı ile
farklı dekoratif doku ve renklerin elde edilmesi çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Beşinci Bölüm Dakuk çömlekçi kili ve Dördüncü bölümde denemeleri yapılan tekniklerden bir kısmının kullanıldığı sanatsal tasarım uygulamalarından oluşmaktadır.
1.4. Çalışmanın Yöntemi
Bu çalışmada Kerkük-Dakuk çömlekçi kili kullanılmıştır. Çalışma esnasında seramik şekillendirme ve dekor yöntemleri üzerine elektronik ortamdaki tez ve diğer yayınlar ayrıca basılı kaynaklar incelenmiş. Belirlenen deneysel uygulamalar ve sanatsal uygulamalar Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü laboratuarı ve atölyelerindeki imkânlarla gerçekleştirilmiştir.
14 2. KİL VE KİL MİNERALLERİ
2.1. Kil Minerallerinin Tanımı ve Genel Özellikleri
Kil, ince taneli, belirli miktarda su katıldığı zaman plastikliği artan sulu alüminyum silikat yapısında bir mineral grubudur (Biçici, 2010: 4). Kristal yapılarındaki SiO2 düzgün dörtyüzlüleri ve Al2O3 düzgün sekizyüzlüleri (Şekil-1), tabakalar meydana getirmek üzere çeşitli şekillerde birleşir ve çeşitli özellikte kil minerallerini meydana getirir. Killer, pişmiş toprak ürünleri, lavabo, klozet, karo ve fayans gibi seramik yapı gereçleri ve seramik sofra eşyaları grubunu içeren geleneksel seramik üretiminin ana hammaddelerinden biridir.
Şekil 1. Kil yapısını meydana getiren SiO2 tetrahedraları ve Al2O3 oktahedraları
Kaynak: Linda Bloomfield, Clay Structure
https://ceramicartsnetwork.org/t°C/ceramics-monthly-junejulyaugust-2016 (Z.T. : 08.08.2018)
Seramik hammaddelerinden su ile yoğrulabilen, şekillendirildiğinde ve daha sonra kuruduğunda şeklini muhafaza eden hammaddeler özlü hammaddeler olarak tanımlanır. Killer bu özlü hammadde grubuna dâhildir. Killerin oluşumu kayaçların çeşitli yeraltı ve yer üstü doğal etkenlerle fiziksel ve kimyasal aşınması, parçalanması, ufalanması ile gerçekleşmektedir. Bu ufalanan parçaların bir kısmı yine rüzgârla veya yağmur, sel gibi doğal etkenlerle yakın ya da daha uzak
15 mesafelere sürüklenip buralarda çökelerek kaolin ve kil yataklarını oluşturur. (Arcasoy, 1983: 8; Kahraman, 2007: 13). Bu sürüklenme esnasında kilin tane boyutu 4 mikron veya daha küçük hale gelir (Kubat, 2009: 7). Ayrıca kat ettikleri mesafe süresince yapılarına organik ve inorganik maddeler dâhil olur ki bu onları daha özlü hale getirir (Atabay, 2012: 12). Yapılarına giren bu diğer maddeler nedeniyle çoğu kil, kuvars, kalsit, feldspat ve pirit gibi mineralleri, organik maddeleri ve suda çözünebilen tuzları içerebilmektedir (Akıncı, 1968: 63). Ufalanan kayaçların yakın yerlere taşınması onların daha az küçülmesi ve bünyesine daha az malzeme karışması demektir. Bu tür malzemelere kaolin denilmektedir ve renkleri daha saf oldukları için beyazdır. Uzak mesafeler kat eden parçacıklar daha fazla küçüldüklerinden ve yapılarına giren diğer maddelerin de daha fazla olması nedeniyle kaolinlere göre daha özlü bir yapıya sahip “kil”leri oluştururlar (Atabay, 2012: 12).
Killer bünyelerindeki organik ve inorganik maddelerin cinsine ve miktarına bağlı olarak kirli sarı, gri, mavimsi, siyah, yeşilimsi, açık veya koyu kırmızımsı-kahverengi gibi renklerde bulunabilirler. Kile kırmızılığı bir demir bileşiği olan hematit minerali verirken esmer rengi yine bir demir bileşiği olan limonit vermektedir. Kil, MnO veya lignin içeriyorsa siyah renkli, TiO2, Cr2O3 içeriyorsa sarı ve yeşilimsi renkte; pirit, glokonit veya stronsiyum tuzları varsa açık yeşil ve organik maddeler içeriyorsa menekşe renginde görünmektedir boraks ve CaO içeren killerin rengi ise daha açık tonlardadır (Biçici, 2010: 5).
Sadece elektron mikroskobuyla görülebilen kil minerallerinin atomik yapısı tekrarlanan çok sayıda kristal levhalardan oluşur. Bu yapı tedrahedral ve oktahedral olmak üzere iki çeşit kristal levhadır. Bu levhaların farklı bağlarla ve metalik iyonlarla birbirine bağlanmasıyla değişik kil mineralleri oluşmaktadır (Şekil-2) (Atabey, 2012: 13).
16
Şekil 2. Tetrahedral ve oktahedral tabakaların farklı iyonlarla ve bağlarla bağlanması sonucu oluşan örnek kil mineralleri
Kaynak: Linda Bloomfield, Clay Structure
https://ceramicartsnetwork.org/t°C/ceramics-monthly-junejulyaugust-2016 (Z.T. : 08.08.2018)
Kil minerallerinin sınıflandırılmalarında, pişme dereceleri, pişme rengi, plastiklik özelliği ve kullanıldığı seramik türü etken olmaktadır. Arcasoy kil minerallerini, kaolin, plastik killer, ateş killeri, pekişmiş çini killeri, çömlekçi / tuğla killeri ve bentonit şeklinde gruplandırmaktadır (Arcasoy, 1983: 4). Degens ise kil minerallerini kristal yapılarına bağlı olarak sınıflandırmaktadır (Çizelge-1) (Biçici, 2010: 5).
Çizelge-1. Degens'e göre kil minerallerinin sınıflandırması
Tabaka Grup Cins
2 Tabakalı olanlar Kaolinit Grubu a) Eş boyutlu olanlar b) Bir yönde uzamış olanlar
Kaolinit, Dikit, Halloysit
3 Tabakalı olanlar Smektit Grubu İllit Grubu
Vermikülit Grubu
Montmorillonit, Bediellit, İllit, Vermikülit
4 Tabakalı olanlar Klorit Grubu Klorit
Zincir Yapısı olanlar
Sepiyolit Grubu Sepiyolit, Atapulgit,
Paligorskit
17 Kaolinlere göre daha özlü olan “özlü killer” in pişme rengi içerdikleri safsızlıklar nedeniyle açık gri-koyu kremdir ve ~ 1300 ºC’de pişirildiklerinde yapıları gözeneksiz hale gelmektedir. Özlü killerin küçülme oranları fazla olduğu kuruma sırasında oluşacak deformasyonu önlemek için özsüz malzemelerle birlikte kullanılarak şekillendirilirler (Şölenay, 2002: 5).
Diğer bir kil grubu da kömür yataklarının çevresinde yer alan kaolinler kadar plastikliği az olmayan ama özlü killere göre daha yüksek derecelere dayanan ateş killeridir. Diğer özlü killere göre daha yüksek alümina içeren bu killer refrakter malzeme üretiminde, ergitme fırınlarının kaplanmasında veya yüksek sıcaklığa dayanması gereken seramik bünyelerin üretiminde kullanılmaktadır. Diğer yandan seramik sanatçıları tarafından raku pişirimi uygulanacak seramik parçaların üretiminde de içine grog eklenerek şamotlu kil ya da çamur olarak kullanılırlar. İçerdiği safsızlıkları nedeniyle bunların pişme rengi tam beyaz değildir (Kahraman, 2007: 17; Şölenay, 2002: 6).
Pekişmiş çini killeri ise yapılarındaki kil cevherinin yanı sıra, %25 oranında illit içeriği ile pekişmiş çini çamurların ana malzemesidir. İkincil oluşum gösterdikleri için çok ince tane yapısına sahip olup bu killerden elde edilen seramik yapılar sert, düşük su emme değerli ve yüksek mukavemetlidirler. İçerdikleri demir, karbon ve diğer safsızlıklar nedeniyle kilin pişme rengi krem, kahverengi veya gridir. Yüksek sıcaklık bünyelerinde (stonware) kullanılan bu killer çömlekçi tornasında da kolayca şekillendirilebilir (Arcasoy, 1983: 6).
Yüksek miktarda demir minerali içerdiği için çoğunlukla kahverengi kızıl renkte olan çömlekçi killeri özlü oldukları için kolayca şekillenebilir. Genellikle çanak çömlek kiremit, tuğla gibi pişmiş toprak ürünlerin üretiminde kullanılırlar. Oluşumları süresince çok yol kat ettiklerinden çok ince tanelidirler ve yapılarına başka mineraller karışmıştır (Şölenay, 2002: 7).
Diğer bir kil grubu ise Kahraman (2007)’ın tarifiyle;
“çok küçük kristallere sahip kil minerallerinden oluşan ve ağırlıklı olarak
kolloidal silis yapıda, yumuşak, gözenekli ve kolayca sekil verilebilir bir yapıya sahip” bentonitlerdir (Kahraman, 2007: 18).
18 Çok ince ve kolloidal tanecikler içermeleri nedeniyle bentonitler, sır süspansiyonunun askıda kalması için kullanılır (Kahraman, 2007: 18). Aşırı özlü olmaları nedeniyle tek başlarına şekillendirilmeleri uygun değildir. Geleneksel taş çini gibi neredeyse tamamı özsüz malzeme içeren bünyelerde bentonitler bağlayıcı amaçlı kullanılabilmektedir. Seramiğin dışında yaygın kullanım alanına sahiptirler.
Kilin şekillendirme özelliği bir miktar suyla yoğrulduğu zaman ortaya çıkar. Bu suya plastiklik suyu denir. Her kil minerali farklı miktarda suyu bünyesine alabilir. Bu durum killerin bileşimleriyle alakalıdır (Resim 2). Gereğinden fazla su kil minerali yapısındaki tanelerin akmasına sebep olur (Erguvanlı, 1994: 529; Akkoyuncu, 1994: 7). Kil mineralinin su içinde tanecikler halinde dağılarak süspansiyon oluşturma özelliği bulunur. Bu özellik mineralin cinsine, tane boyutuna, içerdiği katyonlara ve katyon değiştirme kapasitesine bağlı olarak değişir ve aynı zamanda kile farklı şekillendirme özellikleri kazandırır (Akkoyuncu, 1994: 7).
Seramik sektöründe kullanılacak kil minerallerinin şekillendirme yöntemi, diğer endüstriyel işlemler ve istenen son ürün özellikleri nedeniyle çeşitli özellikleri kontrol edilmektedir. Bunlar başlıca kimyasal içeriği, mineral içeriği, tane boyutu, yoğrulma suyu, şekillenebilme özelliği, pişme rengi, yüzey alanı, sulu karışımları için viskozitesi, adsorpsiyon, absorpsiyon vb özellikleridir (Biçici, 2010: 9).
2.2. Çömlek Üretiminde Kullanılan Kırmızı Killer ve Özellikleri
İçinde kil minerali bulunan, su ile karıştırıldığında şekillenme özelliğine sahip, 900- 1000°C de çatlamadan sertleşebilen bütün topraklar çömlek, tuğla-kiremit üretimine uygun topraklardır. Bu topraklar illit, az montmorillonit, kaolinit, kuvars, demir mineralleri (limonit, hematit vb.) az miktarda organik maddeler ve suda çözünen tuzlar içerir. Pişirim esnasında camsı yapı ve erime oluşur. Yapı içerisinde bulunan safsızlıklar katı ile reaksiyona girerek tane sınırlarında sıvı faz oluşturur. Oluşan sıvı gözenekleri doldurur, soğuma sırasında camsı yapıya dönüşür (Demir ve ark, 2002: 120).
Doğadan alındıktan sonra basit yöntemlerle kullanıma hazır hale gelen çömlekçi killeri ilave malzeme olmaksızın kullanılabilmektedir. Plastikliği, rengi, doğada bolca bulunması ve kolay hazırlanması nedeniyle çömlekçi killeri insanoğlu için binlerce yıldır kullanımı süregelen bir malzeme olmuştur. Adı her ne kadar
19 çömlekçi kili olarak geçse de çömlekçiliğin yanında tuğla, kiremit, karo gibi yapı malzemelerinin üretiminde de kullanımı yaygındır (Şölenay, 2002: 5). Sanatsal nitelikteki ürünlerde de kullanılan bu killer aynı zamanda bünyenin su geçirgenliğini azaltmak veya ona dekoratif değerler katmak için astar olarak ta kullanılabilmektedir (Atabey, 2012: 17).
Çömlekçilikte kullanılan kırmızı killerin özellikleri aşağıda maddeler halinde sıralanmıştır.
2.2.1. Bileşim
Kırmızı killer, yer kabuğundaki yüksek oranda demir bileşikleri içeren mineraller, sülfatlar, karbonatlar, oksitler ve bazı killerdir. Bunlardan ilk üçü yüksek Fe (II)/Fe (III) oranına sahiptir. Bu onların doğal ortamdaki oksitleyici şartlarda dengesiz olmasına ve kolay bozulmasına yol açar (Atabey, 2012: 18). Kırmızı kil, %4 ile %13 arasında değişen oranlarda demir oksit (Fe2O3) içerir. İçeriğindeki demir oksit oranına ve pişirim derecesine göre pişirildiklerinde turuncudan koyu kahverengiye kadar renk verir. Demir oksitin artan oranları killerde erime derecesini düşürür. Demir oksidin bileşik halde bulunduğu minerallerin sayısı çok fazladır. Bu mineraller yapılarında az ya da çok demir barındırırlar. “Manyetit ve hematit; demirin oksitleri, limonit; hidroksiti, pirit ve markazit ise demirin sülfatlarıdır” (Küçük, 2001: 13; Şölenay, 2002: 5)..
Killerde silisyum, alüminyum, alkali esaslı mineraller, magnezyum, titanyum ve kalsiyum bileşikleri az oranda da mangan oksit ve diğer bileşikler bulunur. Her biri kile ayrı özellikler verirler.
Serbest kuvars kilin plastikliğini, kuruma ve pişme küçülmesini ve kuru mukavemetini düşürür. Kuvars taneleri iri ise pişme mukavemetinin de düşmesine neden olur. Yüksek sıcaklık dayanımı istenen killerde serbest kuvars sıcaklık dayanımını düşürürken demir oksitler ve diğer safsızlıklar içeren kırmızı killerde sıcaklık dayanımını bir miktar arttırıcı rol oynamaktadır.
Alüminyum bileşikleri genelde refrakterliği artırırken sahip oldukları plastiklik özelliklerine göre kırmızı kilin plastikliğini etkilemektedir. Örneğin serbest alümina plastikliği azaltmaktadır (Akıncı : 63-72).
20 Alkali içeren bileşikler ve çözülebilir tuzlar kırmızı killerin vitrifikasyon sıcaklığını ve sıcaklık dayanımını (refrakterliğini) azaltıcı etkide bulunmaktadır. Bazı çözülebilir tuzlar plastikliği arttırıcı rol oynayabilmekte iken çoğu plastik özellikte olmadığı için plastikliği azaltmaktadır. Bu tür çözülebilir tuz bileşikleri doğal olarak kuruma küçülmesini azaltmakta ve kuruma işlemini kolaylaştırmaktadır (Akıncı : 63-72)..
Kalsiyum bileşikleri kırmızı killerin vitrifikasyon sıcaklığını ve sıcaklık dayanımını (refrakterlik) düşürmekte kilin küçülmesini azaltarak kurumasını kolaylaştırmakta ve kırmızı kil bünyenin rengini ağartabilmektedir. Kalsiyum bileşiklerinin az miktarı kırmızı killerin pişirilmesi sırasında vitrifikasyon sıcaklık aralığını genişletmektedir. CaSO4, ürün yüzeyinde çiçeklenme hatasına sebep olmaktadır (Akıncı : 63-72)..
TiO2 kırmızı kilin erime noktasını yükseltmektedir
Akıncı Ömer, Seramik Killeri ve Jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, 63-72, Ankara (http://dergipark.gov.tr/download/article-file/110977) (Z.T.: 10. 06.2018)
2.2.2. Renk
“Pişmiş seramik bünye yüzeyleri, üzerine düşen ışığın bir kısmını soğurur bir kısmını yansıtır. Nesne yüzeyi gelen beyaz ışığın tümünü yansıtıyorsa beyaz, tümünü soğuruyorsa siyah ve kısa dalga boylarını soğuruyorsa kırmızı ve portakal renginde görünür. Rengin, yüzey değerleri ve malzemenin sağlamlık, kolay temizlenebilirlik, duyarlılık, güvenilirlik gibi niteliklerini görsel olarak iletebilmesi açısından tasarımda önemli bir yeri vardır. Tuğla, kiremit ve seramik endüstrisinde kırmızı rengin ve tonlarının görsel, psikolojik ve estetik etkileri olduğu bilinmektedir” (KARAMAN, 2006,
125-129)
Çömlekçi killeri oluşumları sırasında sürüklenerek yer değiştirdiklerinden bu sırada yapılarına dahil olan organik maddeler ve demir bileşiklerinin karışması ile killerin rengi koyulaşmaktadır (Küçük, 2001: 13). Oluşan renklenme bu yapıya dâhil olan maddelerin cinsi ve miktarına göre değişir.
“Killerin ham renkleri sarımsı, pembe, kırmızımsı, kestane rengi,
21 Hematit demir bileşiği kile kırmızı, limonit sarı ve siyah demir oksit kile gri, yeşilimsi ya da siyah bir renk vermektedir” (Biçici, 2010; Kahraman, 2007: 51). Titanyum oksit ve krom oksit kil renginin sarımsı veya yeşilimsi olmasını sağlarken mangan oksit kil rengine kahverengilik katmaktadır (Biçici, 2010). Kalsiyum bileşikleri ise kırmızı rengi pişirimden sonra etkiler. Şekil 3’te kırmızı kil içeriğindeki CaO ve F2O3 içeriğinin kilin rengini nasıl etkilediği grafikle anlatılmaya çalışılmaktadır.
Şekil 3. CaO ile Fe2O3 içeriğinin kilin rengine etkisi
Kaynak: Ersoy 2015, 14 (Benderve Händle, 1982 den alıntılanmış)
Pişirim esnasında yeşilimsi ve gri renkli ham haldeki çömlekçi kilin içeriğindeki iki değerlikli demir oksit üç değerlikli demir bileşiğine yükseltgenerek kırmızı renge dönüşür. Kilin içerdiği karbon kil renginin daha koyu görünmesine sebep olur.
22 Demir minerallerinden olan ferri hidroksitler (3 değerli demir hidroksit mineralleri) killerin esmer, kırmızı ve sarı renkte olmasına neden olur. Killerdeki yeşilimsi ve mavimsi renkler ise indirgenme olayının bir göstergesidir. Ferro demirin fazlalığı kilin mavimsi renk almasına neden olur. Ayrıca killerdeki sarımsı renk, fazla miktarda demir oksidin varlığını gösterir (Küçük, 2001: 13).
2.2.3. Plastiklik
Killerin en önemli özelliği su ilavesiyle yoğrulabilir, şekillendirildiğinde ve kuruduğunda şeklini muhafaza etmesidir. Yoğrulma ve şekillendirilebilme özelliği kil minerallerini oluşturan levha şeklinde tabakaların suyla etkileşime girdiğinde bu tabakaların aralarına su moleküllerinin girmesi sonucu birbirleri üzerinde kaymasıyla gerçekleşir. İyi plastiklik özelliği olan bir kil az su ile şekillendirilebilir. Su miktarı artırıldığında ise hemen akma göstermez (Biçici, 2010). Özellikle çömlekçi çarkında şekillendirmede killerin bu özelliği çok önemlidir.
Çömlekçi killerinin plastiklik özelliklerinin yüksek olması nedeniyle kuru küçülmeleri fazla olur. Bu durum yavaş bir kurutma işlemi gerektirir.
Killerin plastiklik özellikleri, kilin cinsine, tane iriliğine, atom yapısına, katyon bağlama ve değiştirme özelliğine, içeriğinde bulunan diğer minerallere, şekillendirme suyunun fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre değişmektedir (Atabey, 2012: 20).
23 3. KERKÜK- DAKUK ÇÖMLEKÇİLİĞİ
Dakuk (Tavuk) Kerkük vilayetine bağlı bir kasabadır. Kerkük’ün güney kısmında yer almaktadır (Şekil 4). Nüfusu yaklaşık 50.000 kişidir [Sanal 1]. Dakuk kasabası genel görünümü Şekil 5’de ve çömlekçi kilinin kullanıldığı tarihi minare Şekil 6’da görülmektedir [19].
Şekil 4. Irak- Kerkük Vilayeti Dakuk Kasabasının haritadaki konumu
Kaynak: Sanal 2
Şekil 5. Dakuk Kasabası genel görünümü
24
Şekil 6. Dakuk Kasabası’nda Atabeglerden kalan tarihi minare
Kaynak: Sanal 4
Kerkük-Dakuk kasabası sınırları içinde yer alan kil ocağındaki çömlekçi kili 1 adet Dakuk’ta ve 2 adet Kerkük’te olmak üzere üç farklı çömlekçi atölyesinde ana malzeme olarak kullanılmaktadır.
3.1. Cemal Zeyn Abidin Ustanın Atölyesi
Dakuk’ta bulunan Cemal Zein Abidin usta, Türk ve Kürt asıllı Kakein aşiretine mensuptur. Bu meslek atalarından yadigâr kalmıştır.
Çömlekçi çamuru hazırlamak için önce atölyenin hemen yanı başında bulunan kil ocağından kazma ve kürek yardımıyla alınan kuru kil el arabası ile atölye bahçesinde bulunan kesik metal varillere taşınmaktadır (Şekil 7A). İçi su dolu bu varillerde bir süre bekletilen kilin burada suda dağılması sağlanmaktadır (Şekil 7B). Ardından yine atölye bahçesindeki zeminin kazılması ve betonla kaplanmasıyla hazırlanmış yaklaşık 4m x 4m x 0,5m boyutlarında havuza elekten süzerek aktarılmaktadır. Havuzda 2-3 hafta bekleyen çamurun çökmesi sonucu yüzeyde biriken duru su usta tarafından alınmakta ve tekrar varillere eklenip diğer çamurların dağıtılmasında kullanılmaktadır (Şekil 7C). Havuzda bir
25 süre bekletilen ve suyunun büyük çoğunluğunu kaybeden çamur şayet satılacaksa çuvallara doldurulmaktadır. Bu çamurlar çevredeki üniversitelere (Süleymaniye ve Selâhaddin Üniversiteleri) ile Erbil ve Bağdat’taki bazı çömlekçi atölyelerine satılmaktadır. Bağdat’ta en az on atölye bulunmaktadır. Fakat bunlardan en az 6 sı çömlekçi çamurunu bu atölyeden temin etmektedir.
Şekil 7. Çömlekçi kilinin hazırlanması aşamaları: a) ocaktan alma; b) varil içinde suda dağıtma; c) süzerek havuza aktarma çamurun çökmesi
(A) (B)
(C)
Kaynak: Sanal 5
Ustanın kendi kullanacağı çömlekçi çamurunun hazırlanmasında öncelikle, yine havuzdan kovalarla atölyeye getirilen sulu çamur elemanlar tarafından yalınayak çiğnenmektedir. Bu işlem çamurun homojen hale gelmesi ve aynı zamanda özlülük (plastiklik) kazanması içindir. Çiğneme işleminde ayrıca Şekil 8’ de görüldüğü gibi çamura bir miktar su kamışı bitkisinin üst kısmından elde edilen tüycüklerden ilave edilmektedir.
26
Şekil 8. Çamuru çiğneme aşamasında su kamışlarının tüycüklerinden ilave edilmesi
Kaynak-5: Sanal 5
Şekil 9. Su kamışı bitkisi ve tüycüklerin yakından görünümü
(A) (B)
Kaynak: Sanal 6 (A), Dana Selahaldin Shareef Alsalihi arşivi (B)
Arap dilinde bu su kamışı bitkisine (Şekil 9A) bedri, beyaz tüycüklere de (Şekil 9B) niffaj denilmektedir. Bu bitki bataklıkta yetişmektedir. Beyaz tüycüklerin ilavesi çamura çeşitli avantajlar sağlamaktadır. Bunlar çamurun plastikliğinin artması, 50 °C ye varan güneş ısısı altında ürünlerin kuruma sırasında çatlamalarının önlenmesi ve su soğutma için kullanılan kapların gözenekli olması nedeniyle soğutma özelliğinin artması olarak sıralanabilir.
27 Buraya kadar ki işlemler ustanın akrabası da olan yardımcı elemanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Usta asıl bundan sonra devreye girmektedir.
Yerdeki çiğnenerek homojen hale getirilmiş çamurdan birer parça alan Cemal Zeyn Abidin Usta, çamuru yere vurarak havasını alır ve yuvarlak hale getirdikten sonra tezgâh üzerine koyar. Çamurun bu haline top denilmektedir. Bu toplar tezgâh üzerinde usta tarafından tekrar iyice yoğrularak tornada kullanılacak hale getirilir. Ocaktan alınan kilin bu şekilde kullanılacak hale gelmesi 3-4 haftayı bulmaktadır.
Irak’ta genel olarak çamur tornasına vil denilmektedir. Irakta üç tür çamur torna kullanılmaktadır; el tornası (vili), ayak tornası(vili) ve elektrikli torna (vil). Ustanın kendisi ayak tornası kullanmaktadır (Şekil 10).
Şekil 10. Cemal Zeyn Abidin ustanın kullandığı ayak tornası: A) alt kısmının görüntüsü; B) üstten görüntüsü
(A) (B)
Kaynak: Sanal 5
Tornada şekillendirilen ürünler yere serilmiş kumaş üzerine yerleştirilerek güneş altında kurumaya bırakılmaktadır (Şekil 11). Kumaş ürünün hava almasını sağlamaktadır. Ürünlerin homojen kuruması için en az dört kez yönleri değiştirilmektedir.
Şekil 11. Tornada şekillendirilen ürünlerin kurutulması
28 Kuruyan ürünlerin pişirimi hem önden hem üstten yüklemeli geleneksel fırında gerçekleştirilmektedir. Ürünlerin rahat yerleştirilmesi ve boşaltılması için fırının çevresi duvarla örülmüş ve bu duvarın üstüne de fırın bacası açıklığı bırakılacak şekilde beton çekilerek dam şeklinde yapılmıştır. Fırın iki kısımdan oluşmaktadır. Ürünlerin koyulduğu kısım ve ateşin yakıldığı kısım. Ürünlerin koyulduğu kısım yaklaşık 2,5 m çapında ve 3 m yüksekliğinde (Şekil 12), üstü kubbe şeklinde, kubbenin tepesinde yaklaşık 50 cm lik çapta dairesel bir açıklık bulunmaktadır. Alt kısımdaki büyük ürünlerin fırına yerleştirilmesi ve boşaltılması öndeki girişten yapılırken daha üstteki küçük ürünlerin yerleştirilmesi ve boşaltımı tepedeki bu açıklıktan yapılmaktadır. Fırına ürünler ağız kısımları aşağı gelecek şekilde yerleştirilmektedir. Fırın odun, tahta gibi malzemelerle yakılmaktadır. Pişirim 30 saat sürmekte ardından 4-5 gün fırının soğuması için beklenmektedir. Fırının alt cehennemlik bölgesinden iç kısma ısının aktarımı tam merkezde bulunan bir buçuk metre yüksekliğinde ~50 cm çapında bir baca ile sağlanmaktadır (Şekil 12).
Şekil 12. Cemal Zeyn Abidin ustanın atölyesindeki çömlekçi fırınının baca kısmından çekilmiş iç görünümü
Kaynak: Sanal 5
Fırının üstteki bacası pişirim başladıktan sonra yaklaşık 25 cm çapında dairesel alan dışında kapatılmaktadır (Şekil 13) . Pişirim bittiği zaman üstteki ürünler fırının üstünden (Şekil 14) en alttaki ürünler ise fırının önündeki açıklıktan boşaltılmaktadır. Ürünler fırından çıkınca artık satışa hazır haldedir
29
Şekil 13. Çömlekçi fırınının bacasının pişirim sırasında kapatılması
Kaynak 10: Sanal 5
Şekil 14. Cemal Zeyn Abidin ustanın atölyesindeki çömlekçi fırınının üstten boşaltılması
30 3.2. Kenan Talip Ustanın Atölyesi
Kenan Talip ustanın atölyesi Kerkük’ün merkezinde bütün atölyelerin toplandığı yerde bulunmaktadır. Atölyede usta tarafından Dakuk çömlekçi kili ile çeşitli ve farklı boylarda tandırlar ve ocaklar üretilmektedir. Kenan Talip ustanın atölyesi burada bulunan atölyelerin en eskisidir.
Şekil 15. Kenan Talip usta ve tandırları
Kaynak: Selahaldin Dana Shareef arşivi
Usta kullanacağı çamuru hazırlamak için kuru haldeki çömlekçi kilini (Şekil 16A) ocaktan aldıktan sonra önce teknede ıslatmakta ve bu şekilde 2-3 saat bekletmektedir (Şekil 16B). Burada suda açılan kile Kenan Talip usta tarafından Cemal ustadan farklı olarak Şekil 17’de görüldüğü gibi saman ilavesi yapılarak iyice karıştırılmaktadır. Tekneden toprak zemine aktarılan çamur burada da karıştırılıp bir süre bekletilir ve suyunu bir miktar çekmesi beklenmektedir (Şekil 18). Daha sonra bu çamurdan parça parça alınıp yoğrularak büyük topaklar halinde naylon bir örtü üzerine biriktirilmektedir. Bir süre bu halde de dinlendirilen çamur artık kullanıma hazırdır.
31
Şekil 16. A) Dakuk’taki kil ocağından alınan kuru kil ; B) Tekne içinde kilin ıslatılması ve bekletilmesi
(A)
(B) Kaynak: Dana Selahaldin Shareef Alsalihi arşivi
Çamura saman ilavesi, tandırın cidarlarının kalın olması ve ürünün yüksek olmasından dolayı kullanılacağı alanda ilk ısıyla karşılaştığında ve devamında ısıtılıp soğuduğunda maruz kalacağı ısıl şoktan oluşan gerilimlere dayanabilmesi içindir. Aynı zamanda bu saman yüksek ürün şekillendirilirken çamurun birbirine yapışmasını arttırmakta aynı zamanda da çamur açık havada kururken kuruma çatlaklarının oluşmasını engelleyerek zayiatı önlemektedir.
32
Şekil 17. Kenan Talip Ustanın atölyesinde çamura saman ilavesi
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef Alsalihi arşivi
Şekil 18. Saman ilave edilen çamurun karıştırıldıktan sonra suyunu çekmesi için bekletilmesi
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef Alsalihi arşivi
Tandır şekillendirilmesinde sucuk yöntemi kullanılmaktadır. Tandırlar şekillendirilirken ilk olarak tandırın taban kısmı oluşturulur. Bu kısım en az 50 cm yükseklikte yapılmaktadır (Şekil 19). Bu tip ürünler yüksek ve kalın cidarlı olduğundan ürün şekillendirme sırasında kendi ağırlığı altında çökmesin rahat taşısın
33 diye her 50 cm de bir iş bitene kadar çamur belli bir sertlik alıncaya kadar işler bir süre dinlendirmektedir..
Şekil 19. Tabanları şekillendirilen tandırların bekletilmesi
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Şekillendirilmesi biten ve rötuşlama (Şekil 20) ile son düzeltmeleri yapılan tandırlar üzerlerine nemli bez atılarak artık son kurumaya alınırlar (Şekil 21). Bu sayede doğrudan güneş ışığı altında oluşabilecek çatlamaların önüne geçilmektedir.
Şekil 20. Şekillendirilen tandırın usta tarafından rötuşlarının yapılması
34 Kenan Talip Usta aynı çamuru kullanarak tandır haricinde farklı toprak ocak türleri de şekillendirmektedir (Şekil 22). Tüm bu kuruyan ürünler müşteriler tarafından ürün pişirimi yapılmadan alınıp götürülmektedir. Bu ürünlerin özellikle tandırların müşteri gurubu Güney Anadolu illerine kadar yayılmıştır.
Şekil 21. Tandırların kurutulması
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Şekil 22. Kenan Talip Usta’nın ürettiği toprak ocak örnekleri
35 3.3. Haydar Kemal Zeyn Abidin Ustanın Atölyesi
Dakuk çömlekçi kilini kullanan bir diğer önemli atölye de Kerkük’ün içinde bulunan Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta’nın atölyesidir. Haydar Kemal Usta da diğer ustalar gibi toprağı önce elekten geçirmekte ve Şekil 23’de görülen atölyesindeki küvette ıslatmaktadır. Islatılan toprak küvette bir hafta kadar bekletilmektedir. Sonra içine saz pamukçuğu (Şekil 8) veya sofra tuzu karıştırılır. Bu ilaveler sırsız ürünlerin üretiminde yapılmaktadır. Haydar Kemal Usta sırlı ürün de üretmektedir. Sırlı ürünlerin çamuruna herhangi bir katkı ilave edilmemektedir. Bekletilmiş çamurdan daha sonra usta tarafından parça parça alınarak elle yoğrulmakta ve kullanıma hazır hale getirilmektedir.
Şekil 23. Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta’nın atölyesi
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta, çamurunu çömlekçi tornasıyla şekillendirmektedir. Usta, biri Şekil 24A’da görülen ayak tornası diğeri de Şekil 24B’de görülen elektrikli torna olmak üzere iki farklı tip torna kullanmaktadır. Atölyede torna ile ana şekli verilen ürünler deri sertliğindeyken ajur tekniğiyle (Şekil 5A), rölyef (kabartma) tekniğiyle (Şekil 25B), astar tekniğiyle (Şekil 25A,B) vb. yöntemlerle süslemeleri yapılmaktadır.
36
Şekil 24. Ayak tornası (a) ve elektrikli torna (b)
(A) (B) Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Şekil 25. Atölyede uygulanan dekorlama teknikleri; a)Ajur tekniği, b) Kabartma tekniği
(A) (B)
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Kuruyan ürünlerin sırlı ve sırsız pişirimleri Şekil 26 ve Şekil 27’de görülen fırında beraber yapılmaktadır. Usta, pişirimde yakıt olarak gaz kullanmaktadır. Bu fırın gazlı olması nedeniyle Cemal Zeyn Abidin Usta’nın fırınından çok çok küçüktür. Pişmiş sırlı ve sırsız ürünlere örnekler Şekil 27 ve Şekil 28’de görülmektedir.
37
Şekil 26. Haydar Kemal Zeyn Abidin Usta ve fırını
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Şekil 27. Fırın ağzından fırın içi ve pişmiş ürünlerin görünümü
Kaynak: Dana Selahaldin Shareef arşivi
Şekil 28. Haydar Kemal Zeyn Abidin Ustanın atölyesinde üretilen ürünlere örnekler
38 4. KERKÜK-DAKUK KASABASI ÇÖMLEKÇİ KİLİNİN SANATSAL
SERAMİKTE KULLANIMININ İNCELENMESİ
Bu çalışmada kullanılan ana malzeme Kerkük vilayeti- Dakuk Kasabası Çömlekçi kilidir. Bu kilin seramik alanında yerel kullanımından farklı şekilde kullanımının araştırılması çalışmanın temel konusudur. Bu Dakuk çömlekçi kilini kullanan yerel sanatçılar, atölye ustaları ve eğitim amaçlı ders verenler için sanatsal uygulamalarda kilin alternatif kullanımıyla alakalı teknikler geliştirmelerine olanak sağlayacaktır. Bu amaçla ilkönce Dakuk çömlekçi kilinin temel özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra da çömlekçi kilinin seramik sanatı alanında farklı kullanımları ile ilgili çalışmalar yapılmıştır.
4.1. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Genel Özelliklerinin Belirlenmesi Dakuk çömlekçi kili sanatsal uygulamalar için kullanılmadan önce kilin bazı temel özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Dakuk yakınlarından (~60-70 km uzaklıktaki Dicle nehri yakınlarından) alınan çömlekçi kil örneklerine ait kimyasal analiz Çizelge 2’de verilmektedir. Çömlekçi kiline GNR APD 2000pro X ışınları difraktometre cihazı ile mineralojik analiz gerçekleştirilmiştir.
Kilin diğer temel özelliklerini belirlemek amacıyla minaralojik analiz, yoğrulma suyu tayini, 900 °C, 950 °C, 1000 °C, 1050 °C ve 1100 °C’de pişme rengi tayini, yine bu sıcaklıklar için su emme, görünür porozite ve yığınsal (bulk) yoğunluk tayinleri gerçekleştirilmiştir.
Çizelge 2. Dakuk yakınlarına ait çömlekçi kili kimyasal analizi
Oksit adı Miktarı (%)
SiO2 39,96 Al2O3 10,3 Fe2O3 5,23 MgO 4,19 CaO 18,48 Na2O 0,91 K2O 0,55 SO3 0,07 A.Z 18,26 Toplam 98,88
*A.Z. Ateş Zayiatı
Kaynak: Muhammed Ali Z. L., YL semineri, Bağdat Üniversitesi Güzel Sanatlar Akademisi, Bağdat, 2009.
39 4.1.1. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Artan Sıcaklıklarda Pişme Rengi
Tayini
Dakuk Çömlekçi kilinin artan sıcaklıklarda pişme rengindeki değişimin gözlenebilmesi için öncelikle suyla yoğrulan ve özlü haline getirilen çamur alçı kalıba basılarak yaklaşık 20 mm x 20 mm x15 mm ölçülerinde parçalar hazırlanmıştır. Örnekler kurumaları beklendikten sonra 900 °C, 950 °C, 1000 °C, 1050°C ve 1100°C’lerde pişirimleri gerçekleştirilmiştir. Pişirimlerde özel yapım (Adım Seramik ) deneme fırını kullanılmıştır.
4.1.2. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Artan Sıcaklıklarda Su Emme, Gözeneklilik ve Bulk Yoğunluk Ölçümleri
Pişme rengi belirlenmesi çalışmasında 900 °C, 950 °C, 1000 °C, 1050°C ve 1100°C’lerde pişirimleri gerçekleştirilen Dakuk Çömlekçi kilinden hazırlanan bisküvilerin su emme, gözeneklilik (açık porozite) ve bulk (yığınsal) yoğunluk ölçümleri Arşimet düzeneğine göre yapılarak sonuçlar karşılaştırılmıştır.
Şekillendirmesi yapılmış bir seramik çamuru pişirildiği vakit yapısında farklı türde gözenekler oluşabilmektedir. Bu gözeneklerin oluşumu başlıca kullanılan çamurun tanecik yapısına, mineral ve kimyasal içeriğine, şekillendirme sürecine ve pişirim sürecine bağlıdır. Seramik bünyelerde oluşabilecek bu gözeneklerin bir kısmı yüzeyle bağlantısı olmayan kapalı gözenekler, bir kısmı yüzeyden içeriye doğru çok ince ve uzun kanal şeklinde gözenekler, bir kısmı ise yüzeyden içeri torbacık şeklinde olan gözeneklerdir. Seramik bünyelerde gözenekliğin az ya da çok olması bünyenin pekişme (sinterleşme) derecesiyle yakından alakalıdır.
Pişirilmiş seramik bünyelerin yapılarına sıvı emme durumu yüzeyle bağlantısı olan gözenekler sayesinde olmaktadır. Bünye ne kadar gözenekliyse su emmesi de o kadar fazla olmaktadır. Diğer bir deyişle bünye ne kadar iyi pekiştiyse su emmesi de o kadar az olacaktır. İyi pekişmiş bünyenin gözeneği az olacağı için yığınsal yoğunluğunun ve dolayısıyla malzemenin dayanımının daha yüksek olması beklenir. Bulk (yığınsal) yoğunluk; Seramik bünyeler için bünyenin içerdiği kapalı gözenekler de dahil olacak şekilde birim hacmin kütlesi bulk yoğunluğu verecektir. Mekanik dayanımın ve yüksek sıcaklık dayanımının gerektiği durumlarda yüksek bulk yoğunluğu elde edilmeye çalışılmaktadır. Isıl şoklara maruz kalınma
40 durumlarında ise malzemenin yapısındaki gözenekler gerilimleri emerek çatlamaları önleyebilmektedir. Bu durumda bulk yoğunluğun düşük olması istenir.
Açık gözeneklilik (görünür porozite) : Seramik bünyelerde yüzeyle bağlantılı gözeneklerin (açık gözenekler) hacminin toplam hacme oranına denilmektedir. Kuruma sürecinde yüzeydeki torba şeklindeki gözeneklerin seramik parçanın yüzey alanını arttırması, kanal şeklindeki gözeneklerin de iç kısımlardaki su moleküllerinin yüzeye ulaşmasını kolaylaştırması nedeniyle kuruma hızlanacaktır.
Su emme, açık gözeneklilik (görünür porozite) ve yığınsal yoğunluk ölçümleri için öncelikle örneklerin kuru ağırlıkları ölçülmüş (Wk), daha sonra bu örnekler ısıtıcı plaka (hot plate) üzerindeki bir kapta 4 saat kaynatma işlemi uygulandıktan sonra yarım gün bu suyun içinde bekletilmiştir. Arşimet prensibine göre su dolu bir kapta su içinde askıda kalacak şekilde ikinci tartımları yapılmıştır (Wa). Sonrasında su içinden alınan örneklerin yüzeylerindeki fazla su bir bezle alınarak tekrar ağırlıkları ölçülmüştür (Wı). Tartımlar bitince aşağıda verilen formüllere göre hesaplamalar yapılarak grafiğe aktarılmıştır.
Wk = Kuru numunenin havadaki ağırlığı (g)
Wa = Su ya da sıvı emdirilmiş numunenin su içindeki asılı ağırlığı (g)
Wı= Su ya da sıvı emdirilmiş numunenin havadaki ağırlığı (g)
% Su emme = Emilen su miktarı
Cismin kuru ağırlığıx 100 =
Wd − Wk Wk x 100
Yığınsal (bulk )yoğunluk = Wk Wd − Wa
% Görünür porozite =Wd − Wk Wd − Wax 100
41 4.2. Kerkük-Dakuk Çömlekçi Kilinin Genel Özellikleriyle İlgili Yapılan
Çalışmaların Sonuçları
Dakuk çömlekçi kilinin Çizelge 2’deki kimyasal içeriğine göre %5 Demir oksit içerdiği, alkali içeriğinin çok az olduğu fakat kalsiyum içeriğinin fazla olduğunu görülmektedir. Bu durum pişme rengini doğal olarak etkileyecektir. Anadolu’daki Menemen (Çizelge 3) ve Avanos bölgesi bazı çömlekçi çamurları (Çizelge 4)’ nın kimyasal içeriği ile karşılaştırıldığında ise Dakuk çömlekçi kilinin en yüksek kalsiyum oksit içeriğine (~% 18,5 ) sahip olduğu buna karşın Alümina ve Silika içeriğinin diğerlerine göre çok düşük olduğu görülmektedir. Dakuk çömlekçi kilinin Ateş kaybı değeri de Menemen ve Avanos çömlekçi killerine göre yüksek çıkmıştır. Bu farkın yine çömlekçi kilindeki kalsiyum içeriğinin diğerlerinden fazla olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir.
Çizelge 3: Menemen çömlekçi çamurunun birincil hammaddeleri ve kimyasal analizleri
Kaynak: Çolak ve Aksu 2001, 234
Çizelge 4. Avanos bölgesi Güray Çömlekçilik ve Yazıcı Çömlekçilik kodlu çömlekçi çamurlarının kimyasal bileşimi (% ağ.)
Güray Çömlekçilik Yazıcı Çömlekçilik
Oksit Bileşimi % Ağ. Oksit Bileşimi % Ağ.
SiO2 61,45 SiO2 61,05 Al2O3 23,25 Al2O3 23,26 Fe2O3 2,47 Fe2O3 3,12 TiO2 0,68 TiO2 0,90 CaO 0,13 CaO 0,12 MgO 0,28 MgO 0,43 Na2O 0,09 Na2O 0,12 K2O 2,44 K2O 2,13 A.Z.* 9,21 A.Z.* 8,87
*A.Z: Ateş Zayiatı (Kızdırma Kaybı) Kaynak: Demir, 2011, 18
Dakuk çömlekçi kilinin mineralojik analizi Şekil 29 ve Çizelge 5’te verilmektedir. Bu analiz sonuçlarından kimyasal analizde görülen kalsiyum oksitin kalsiyum karbonattan geldiği görülmektedir ki ateş kaybı değeri de bunu doğrulamaktadır. Yine mineralojik analiz
42 sonucu çömlekçi kilinin özlü yapısının profillit ve muskovit minerallerinden geldiği görülmüştür.
Şekil 29. Dakuk çömlekçi kilinin XRD mineralojik analiz grafiği
Çizelge 5. Dakuk çömlekçi kilinin XRD mineralojik analizi
Kart no
Mineral formülü Mineral adı
01-086-0174 CaCO3 Kalsiyum karbonat
01-089-8935 SiO2 Silisyum dioksit-Kuvars
05-002-0613 Al2Si4O10(OH)2 Alüminyum silikat-profillit
04-046-1409 (K,Ba,Na)0,75Al,Mg,Cr,V)2(Si,Al,V)4O10 Potasyum Baryum Alüminyum Silikat
Hidroksit-Muskovit)
Dakuk kilinin artan sıcaklıklarda pişme rengindeki değişim Şekil 30’da verilmektedir.
Buna göre Dakuk çömlekçi kili pişirim sıcaklığı arttıkça rengi açılan bir kildir. Buna sebep ham kilin içerdiği CaCO3 gösterilebilir (Çizelge 5). Bu pişme renkleriyle Görsel 11’de görülen pişmiş ürünlerin renkleri kıyaslandığında atölyedeki ürünlerin ≥1000oC’de pişirildikleri söylenebilir. Pişirim süresinin uzunluğunun
43 deneme fırınına göre daha uzun olduğunu da düşünürsek atölyedeki geleneksel fırında pişirilen ürünlerin renklerinin daha açık olması normal görülebilir.
Şekil 30. Dakuk çömlekçi kili pişme rengi: A) 900°C’de; B) 950°C’de; C) 1000°C’de; D) 1050°C’de; E) 1100°C’de
(A) (B) (C) (D) (E)
1200oC’deki pişirimlerde Dakuk çömlekçi kil bünyelerde Şekil 31’de görüldüğü gibi deformasyon yani erime gözlenmiştir. Bu durumun yüksek kalsiyum oksit içeriğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.
Şekil 31. 1200 °C’de Dakuk çömlekçi kilinin erimesi ve yakından görünümü
Dakuk kiline ait yoğrulma suyu miktarı ortalama % 16,94’dür. Bu miktar normal çömlekçi killerine göre çok az bir miktar düşüktür. Buna karşın yeterince plastiktir.
Dakuk kilinin artan pişme sıcaklıklarına göre su emme, açık porozite ve yığınsal (bulk) yoğunluk değerleri Şekil 32- Şekil 34’ de verilmektedir.
